Dagblaðið Vísir - DV - 18.10.1986, Blaðsíða 26

26
LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 1986.
Isiensk tunga 76
Vandamál og önnur mál
Reykingar eru ekki heilbrigðisvandamál.
Ég reyki.
Sú staðreynd kemur hvorki ís-
lenskri tungu né lesendum Dag-
blaðsins nokkum skapaðan hlut
við. En einhvern veginn verða
greinar að byrja og það er alveg
eins gott að hefja grein á orðunum:
Ég reyki eins og einhverjum öðrum.
Að vísu eru þvílíkar játningar
orðnar hættulegar á þessum síð-
ustu og verstu. Ekki bara heilsu-
farslega heldur líka félagslega því
fólk er farið að hafa horn í síðu
reykingamanna. Sem mér finnst
undarlegt því ég-hélt að við værum
sjálfum okkur verstir.
Ekki er farið svona með alkóhó-
lista.
Utan á sígarettupakkanum sem
ég þessa stundina er að svæla úr
stendur að reykingar séu heilbrigð-
isvandamál sem ég eigi þátt í að
leysa.
Orðið heilbrigðisvandamál hefur
alltaf staðið dálítið í mér. Mér er
ómögulegt að líta á heilbrigði sem
vandamál nema þá frá sjónarmiði
bakteríunnar. Mér finnst þetta
gæti heitið óhollustuvandamál eða
bara óhollusta.
En hvað með unglingavandamál,
fjölskylduvandamál, drykkju-
vandamál? Já, og ekki má gleyma
heimsvandamálunum, sérstaklega
ekki þessa dagana meðan fjörkál-
farnir tveir eru að funda.
Eru öll þessi fyrirbæri, heilbrigði,
unglingar, fjölskyldur, drykkja og
heimurinn, vandamál?
Ekki eru unglingar vandamál,
ekki fjölskyldur og varla heimur-
inn og alls ekki heilbrigðið. Ég
skal játa að drykkja er (eða getur
verið) vandamál.
Sannleikurinn er sá að við verð-
um að skilja orðið vandamál og
þessi samsettu orð á ólíkan hátt.
Orðið drykkjuvandamál verðum
við að skilja sem svo að um sé að
ræða vandamál sem stafi af
drykkju en fjölskylduvandamál eru
hins vegar vandamál sem hrjá fjöl-
skyldur en stafa af einhverju öðru,
t.d. drykkju.
Það þarf alltaf að hafa hliðsjón
af samhengi orðanna. Annað skýrt
dæmi af þessu tæi er mismunandi
merking í orðunum fiskimjöl, sem
er búið til úr fiski, og barnamjöl,
sem er fyrir börn og ég ætla að
vona til guðs að sé ekki búið til
úr bömum.
Að svo mæltu yfirgef ég vanda-
mál enda hafa mér alltaf leiðst þau.
Og sem betur fer eru til önnur mál.
Önnur mál
Þessa millifyrirsögn má skilja á
að minnsta kosti tvo vegu.
Annars vegar út frá því sem að
ofan er sagt um vandamál. Þá eru
þessi önnur mál þau sem ekki
flokkast undir vandamál.
Hins vegar má skilja fyrirsögnina
út frá því að þessi pistill heitir ís-
lensk tunga. Þá væru önnur mál
einhver önnur tungumál.
Orð geta haft ótrúlega margar
merkingar.
Ég held mig við orðið mál enn
um sinn.
Samkvæmt Orðabók Menningar-
sjóðs hefur það hvorki meira né
minna en 22 mismunandi merking-
ar.
Ekki nenni ég að telja allar þess-
ar merkingar upp enda geta þeir
sem hafa áhuga og nennu til þess
flett upp á blaðsíðu 617 í nýjustu
útgáfu Orðabókarinnar.
Úr ambögusafni
Helgi vinur minn Hóseasson hef-
ur undanfarin ár haft það fyrir sið
að klippa ambögur úr dagblöðum
og kallar safn sitt ambögusafn. Að
vonum hefur hann komið sér upp
þykkum og myndarlegum bunka.
Nýlega sendi hann mér nokkrar
úrklippur um þrjú staðanöfn í og
umhverfis Reykjavík. Þetta eru
nöfnin Öskjuhlíð, Elliðaár og
Korpa.
Skal þetta nú skýrt nánar.
Öskjuhlíð: Helgi bendir.réttilega
á að orðið hlíð merkir hlið á fjalli.
Umrætt fjall gæti þess vegna heitið
Fjallshlíð.
Elliðaár: Þar gerir Helgi þá at-
hugasemd að áin sé aðeins ein en
ekki margar eins og nafnið þó gefur
til kynna. Elliðaá væri eðlilegra.
Korpa: Þessa á segir Helgi heita
Úlfarsá.
Ég fæ ekki betur séð en að allar
séu ábendingarnar réttmætar þó
mér bregðist þekking til að útskýra
hvernig standi á því að höfundar
nafnanna hafi gefið lögmálum
tungunnar og landafræðinni langt
nef.
Ég beini þessu því til þeirra le-
senda sem kynnu að hafa einhverja
hugmynd um uppruna nafnanna.
Síðasta mál á dagskrá
Það eru vígbúnaðarmál.
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
í tilefni dagsins og fundarhalda
hrekkjalómanna tveggja.
Það er ekki aðeins að vígbúnaður
stofni lífi manna og limum í hættu.
Hann veldur líka tungumálavand-
ræðum.
Kunningi minn bað mig um dag-
inn að hjálpa sér að þýða tvö erlend
vopnaheiti.
Og það var þrautin þyngri.
Fyrra heitið var multiple war-
head. Það er að segja sprengjuodd-
ur með mörgum sprengihleðslum.
Hvað á að kalla svona grip? Fjö-
lóddasprengju? Margodda-
sprengju?
Þetta er þó barnaleikur á móti
hinu sem var hvorki meira né
minna en multiple indipendant tar-
geted warhead. Vopn þetta hefur
þann eiginleika að vera fjölodda
sprengja og unnt er að miða hverj-
um oddi fyrir sig í ákveðna átt.
Ég stakk upp á að kalla þetta
atgeir og var með það sama afskrif-
aður sem þýðandi.
Þetta finnst mér dæmi um að vig-
búnaður hefur margar hliðar og
líklega allar vondar.
Systur úr Breiðafjarðareyjum
Ólína og Herdís Andrésdætur
Á árunum milli 1920 og 30 komu
út ljóðabækur eftir allmargar kon-
ur, sjálfsagt að nokkru leyti vegna
sambands þeirra við frú Guðrúnu
Erlings, ekkju Þorsteins Erlings-
sonar, sem var mikill vinur skálda
á öllum aldri, bæði karla og
kvenna. Hún hélt uppi móttöku
listvina á heimili sínu í áraraðir
og þar kynntust utanbæjarskáldin
reykvísku höfundunum og lásu ljóð
sín. Meðal þessara gesta voru oft
tvær breiðfiskar tvíburasystur,
Ólína og Herdís Andrésdætur. Þær
gáfu út saman Ijóðmæli 1924. Sú
bók hefur svo komið út oft, síðast
1982 og oftast nokkuð aukin.
Ólína og Herdís voru fæddar í
Flatey á Breiðafirði 1858, sú fyrr-
nefnda dó 1935, hin fjórum árum
síðar. Sigurður Nordal var vinur
þeirra og segir m.a. um þær: „Þær
voru aðalskonur í fátækt sinni,
hafnar yfir allt lítilmótlegt og au-
virðilegt í hugsun og breytni,
vammlausar, drenglyndar, hjarta-
hreinaj' og hjartagóðar.“
Vísur Ólínu
Stökur
Ferskeyúan er líiió Ijóö,
létt sem ský í vindi,
þung og dimm sem þrumuhljóð,
þétt sem herg í tindi.
Bœði í gleði og þrautum þaó
þjóðin fjalla svngur.
A þessu lagi þekkist aó
þar fer íslendingur.
Þar skal okkar móóurmál
minni dýrsta finna,
er þú hvessir studlastál
sléttubanda þinna.
Ljós þitt skíni manni og rriey,
mýktu elli kalda.
Meðan týnist málið ei
muntu velli halda.
Söknuður
Þungt er að vera vinum fjœr,
vona og hída lengi.
En sorgir vakna ef sorgin slœr
sálar hörpustrengi.
Sértu ei af aurumfjáð
er það kölluó maða.
En hcestu tónum helst er náð,
er hjartans undir hlaða.
Um vonina
Vonin mín er létt í lund,
Ijós sem deyr og faðist.
Ef hún daprast eina stund
aðra lífið glœðist.
Kinka sá ég kollinn þinn
hverfleikans á hárum.
Fallega söngstu, fuglinn minn,
fyrir nokkrum árum.
Hlustaði ég á þín hulduljóð,
hugurinn aldrei þreyttist,
uns í dauða dapran óð
dýrðarsöngur hreyttist.
Bráðum mun ég þiggja það,
aó þreyttur hvílist andi,
og þú verðir, von mín, að
vissu á salulandi.
Vísnaþáttur
Jón úr Vör
Vísur Herdísar
Fyrst tvær tækifærisvísur, sú fyrri
til að skera á skáp, hin á heklað
ullarteppi:
Sérlu fróður
látlu Ijós þill lýsa öórum.
Safnaóu lil þín anúans auði,
enginn lijir á tómu brauði.
Oft lief ég þolaö hregg og hrel,
á heiðum úli legið.
En varið kulda ag verml ég gel,
verði það af mér þegið.
Og þessar vísur orti hún
til Maríu systur sinnar.
Visl mun hreinast hressa það
hjartans meinum lúna,
ef silkireinin sér á blað
sinum steinum brúna.
Guði sé lof, sem lielur
liðundi hverfa stund,
því hef ég helst á mcelur,
huggar það mína lund.
Þegar hún varð áttræð orti
hún.
Ekki bað ég um það þó
ýll mér vari á límans sjó.
Áltatiu ára hró
er ég nú og þykir nóg.
Eru horfin amasöfn,
iildu kvika ber mig jöfn
yfir kalda dauðadröfn
í Drottins nafni í friðarhöf.
Svona kvað hún um ungu
skáldin:
Snemma hafði ég yndi af óð
og ásl á fögrum brögum.
En ungu skáldin yrkja Ijóð
undir skrilnum lögum.
Uni ég mér við eldri Ijóð,
ungdóms fjarri glaumnum.
Eg er út úr öllum „móð"
og aflur úr nýja straumnum
Þetta orti hún um Söngva föru-
mannsins eftir Stefán frá Hvítadal,
sleppi fyrstu vísunni:
Fegin vildi ég Ijúfu Ijóði
letra skyldan orðslir nú.
Rímið er snilld og af þeim óði
andur mildri bam og trú.
Marga galla mœtti bcela,
þótl misjafnl jálli kjörin enn.
Þess er valla verl að þrala,
að við erum allir förumenn.
Bið lesendur að athuga að ég birti
stundum eina eða fleiri vísur úr
lengri kvæðum, og jafnvel ekki
alltaf í réttri röð.
Þó að lífsins lán og gœði
leiki ei öll í hendHnér,
þó að ekkert góss ég grœði
glöð og ánœgð samt, ég er.
Aldrei fyrir gull sá gratur,
sem gefinn var ei auðurinn.
En sá hefur nóg sem nœgja lœtur,
náðina þina, Drottinn minn.
Utanáskrift:
Jón úr Vör,
Fannborg 7, Kópavogi.