Dagblaðið Vísir - DV - 06.10.1987, Blaðsíða 18
18
ÞRIÐJUDAGUR 6. OKTÓBER 1987.
Meiming
Þetta sjaldgðetia yfir-
bvagð manneskjunnars ku:ogbr us
Pétur Gunnarsson.
Sykur og brauð: þættir og greinar.
Bókaútgáfan Punktar, 1987.
Tvö ár eru liöin síðan sagan af
Andra Haraldssyni var öll og les-
endur Péturs Gunnarssonar ræða
gjarnan um það af eftirvæntingu
hvert og hvernig næsta skáldverk
hans muni verða. Eflaust veröa
ýmsir til þess að reka augun í nýj-
ustu bókina hans nú á aðvífandi
vertíð og telja þar komið stórvirkið
sem André Hemingway (eins og
hann er nefndur á einum stað í
Persónum og leikendum) gengur
með í maganum. Við verðum að
bíða þess verks enn um sinn. Nýj-
asta bókin, Sykur og brauð, er
úrval 45 greina, ritdóma og ann-
arra pistla Péturs frá sl. hálfum
öörum áratug.
Suður á bæi
Allir kannast viö braglínuna
„sækja bæði sykur og brauö“ úr
háttbundinni kveðandi æskuár-
anna. Ef til vill er Pétur með
bókartitli sínum að vísa til þess að
skáldin verði stundum að hverfa
frá sínum meginstarfa og fara bæj-
arferð eftir „nauðsynjum". Þau
verði að skyggna aldarfarið á
„praktískan“ hátt, glíma við jarð-
bundin vandamál, rífa svolítið
kjaft, benda á sitthvað sem aflaga
hefur farið í menningunni og spill-
ingunni, en viða jafnframt að sér
þeim forða sem duga ma nokkra
hríö við skáldskaparhokrið. Ófáir
eru þeir höfundar sem varið hafa
aukagetu sinni í þannig skrif:
greinarispur, tækifærispistla,
ferðasögur, ádeilublekburð, skáld-
skaparfræði. Ekki veit ég hvort við
eigum svo að túlka kápumynd bók-
arinnar í þessu samhengi: Þar er
bernsk teiknimynd af afa/Pétri á
honum Rauð í miðri örvadrífu
(samtímans?). Leiðin í bæinn er
semsé ekki svo greiðfær. En
er bóndi á flótta? - og þá
hvert?
Eftir eina ljóðabók, eitt leikrit og
fjórar skáldsögur um Andra kemur
semsé í ljós að Pétur Gunnarsson
hefur farið í allmargar slíkar bæj-
arferðir og komið heim með sitt af
hveiju tagi. Er þó ekki allt birt á
þessari bók. Þarna er til dæmis
hvorki ritgerðin „Um ríkiskenn-
ingu Marx“ frá 1983 né skemmtileg
ritgerð frá í sumar um Kristin E:
Andrésson, Pjölnismenn og Rauða
penna, en þær birtust báðar í Tíma-
riti Máls og menningar.
Frágangur
Raunar virðist Pétur litlu skipta
hvar þessi skrif fóru á prent, því
oftast eru ártölin einu upplýsing-
amar sem gefur aö líta um upphaf-
lega birtingu efnisins. Engin
formálsorð eða eftirmáli fylgja
greinasafninu og það er ekki einu
sinni ljóst hvort efnið hafi í raun
allt birst áður. Að þessu leyti er
frágangur bókarinnar afleitur og
hefði þó ekki þurft mikið til að
bæta hér um. Að vísu má segja sem
svo að ef efnið'er gott eigi það beint
erindi við okkur enn í dag, en það
getur einungis veriö lesanda til
skilningsauka aö fá að vita hver
hinn upprunalegi vettvangur var.
Þegar verst lætur jaðra þessir
frágangshnökrar við tillitsleysi. í
grein sem heitir „MM enn“ segir
t.d. svo: „í fyrsta hefti þessa árs
birtir Vésteinn Lúðvíksson „Nokk-
ur orð um páfadóm“ og Magnús
Kjartansson svarar... “ (49). I ljós
kemur að máhð snýst um Mál og
menningu og þeir sem til þekkja
munu átta sig á því að Pétur er hér
að vísa til fyrsta heftis Tímarits
Máls og menningar og að hann er
aö blanda sér í umræðu á síðum
þes9 tímarits. En með greininni
fylgir engin leiðsögn handa þeim
sem ekki eru þannig innvígðir.
Um skáldskapinn
Stundum er því haldið fram aö
þaö sem höfundar segi um verk sín
sé sjaldan oröað af mikilli ein-
lægni, en þau orð sem þeir viðhafi
um verk annarra eða um skáld-
skapinn almennt megi ætíð skoða
sem óbein en nokkuð ábyggileg
ummæli um viðhorf þeirra til eigin
verka.
Um eigin skáldskaparferil birtir
Pétur bara eina grein; hún er um
fyrstu skáldsöguna hans, Punktur
punktur komma strik, sem sló
rækilega í gegn á sínum tíma (1976).
Pétur fjallar slétt og fellt um ævi-
sögulegan aðdraganda og ritun
verksins, án þess að í raun komi
fram hvernig honum fannst hann
vera að takast á viö skáldsögufor-
mið, máltjáningu og hverskonar
hefðir í prósaritun. Og við erum í
raun litlu nær þótt við rýnum í
greinina „Raunsæi skáldskapur
veruleiki“, nema hvað Pétur virð-
ist álíta sig vera raunsæishöfund
sem gerir sér grein fyrir síbreyti-
leika raunveruleikans. „Raun-
veruleikinn er samband“ (121) og
'því eru formbyltingar nauðsynleg-
ar, þótt jafnframt megi aldrei
festast í forminu.
Má e.t.v. sjá vísbendingar um
þetta samband í þeim þremur rit-
dómum Péturs sem hann hefur
valið í bókina? Þeir eru um ljóða-
bókina Dropi úr síðustu skúr eftir
Anton Helga Jónsson (sem er
kannski sá unghöfundur sem mest
líkist Pétri og er (var?) mikið efni,
hvað er hann að gera núna?), um
Næstsíðasta dag ársinse. Normu
Samúelsdóttur og um Leið 12
Helmmur Fell eftir Hafliða Vil-
helmsson. í þeim fyrsta er ágæt
úttekt á nýstárlegu og markvissu
en þó um leið hversdagslegu mynd-
máli, sem einmitt einkennir gjarn-
an skáldskap Péturs sjálfs. í hinum
ritdómunum fer heldur en ekki að
síga á „hversdagshliðina“. Pétri
þykja þessir höfundar sinna á áleit-
inn hátt „hversdagslegu borgarlífi“
(40), „hversdagslífi hversdags-
fólks“ (70), sem hafi verið afskipt í
bókmenntunum. Svo „raunsær"
eru þessi skáldskapur, að mati Pét-
urs, að ef „Alþingi væri sjálfrátt“
ætti gjörvallur þingheimur að sitja
við að lesa og kryfja bók Normu:
„Fljótvirk leið til að stinga þing-
mönnum í samband við það sem
er að gerast.“ (72)
Leið út úr öngstrætum
nýraunsæisins?
Eiga ekki bókmenntir allt eins að
rífa okkur úr sambandi við eitt og
annað (hugmyndafræði, samfé-
lagsvana)? Til að nálgast eitthvert
jafnvægi með tilliti til skáldlegra
afurða Péturs sjálfs hefði ég því
viljað hafa með í bókinni (miklu
betri) ritdóm sem hann skrifaði eitt
sinn um Guðberg Bergsson, en hjá
honum hittum við, eins og Pétur
segir..Ríkjandi ástand“ ekki á
heimavelli, heldur í kringumstæð-
um þar sem þaö finnur ekki
hefðbundin rök sín og stendur af-
hjúpað." (Vísir, 10. jan. 1977.)
Ég hef gerst frekar langorður um
bókmenntagreinar Péturs (sem eru
raunar fáar talsins) vegna þess aö
skáldsögur hans hafa þegar skipað
sér sess í bókmenntasögu okkar
sem talsverð tímamótaverk, án
þess þó að búið sé að komast að
raun um hver þessi tímamót séu.
Aö sumra mati er Pétur forsprakki
„fyndnu kynslóðarinnar" (sbr. rit-
dóm í Morgunbl. 24. des. 1985). Eru
skáldsögur hans kannski visst
„framhald“ á nýraunsæi því sem
hátt lét í á ritunarskeiði Punktsins,
framhald sem kryddað er húmor
og orðaleikjum? Aðrir vilja ugg-
laust sjá í verkum hans leið út úr
öngstrætum nýraunsæisins jafn-
framt því sem svarað er meö
málfantasíu ögrun þeirri sem mód-
ernismi Guðbergs og fleiri höfunda
síðla á sjöunda áratugnum boðaði
yngri höfundum (og boðar líklega
enn). Þau bókmenntaskrif sem Pét-
ur (endur)birtir nú verða þó ekki
til að ýta undir það sjónarmið.
Smásögur
Auðvitað má einnig rekja aðra
þræði milli þessa pistlasafns og
skáldskapar Péturs. Þegar í fyrstu
pistlunum (þeim er raðað í tíma-
röð) má sjá dæmi um þá líflegu
myndskynjun sem einkennir
skáldverkin: „Grasið er sprottið á
fætur og syngur di- bi- brimm!...
Trén á hæðartoppunum eru eins
og úlfaldar á göngu. Eða uppflosn-
að fólk á leið til himna.“ (7) „Flug-
vél potaðist upp í loftið eins og
Bókmenntir
Ástráður Eysteinsson
fingur Guðs eða pulsa með öllu.“
(18) En eins og ég drap á áðan er
þetta myndmál jafnframt yfirleitt
„hversdagslegt" að því leyti að við
getum „rakið það upp“ á stund-
inni. Slíkt er yfirleitt ekki ámæli-
svert, en ánægjulegt er að rekast
líka á myndir sem biðja um lengri
viðdvöl, eins og þá af tijánum hér
að ofan eða aðra af manninum sem
flatmagaði í Vatnsmýrinni með
sjónauka sem hann beindi síðan
„upp í loft þangað til sólin rak gul-
an fingur í augun á honum og hann
lá lengi bhndur eins og glerbrot“.
(12)
Raunar eru margir elstu þættirn-
ir þessháttar svipmyndir og
sögubrot að þeir flokkast helst sem
smásögur, sumar góðar, til dæmis
„Saga úr snjónum“. Sögumaður
þessara þátta er semsé enginn
venjulegur greinahöfundur. Sá
höfundur kemur fram á sjónar-
sviðið þegar farið er að „munn-
höggvast við kerfið“; Pétur fer
ótrauður út í orrahríð íslenskrar
dagblaðaumræðu, þótt hann bendi
á að í kjallaragreinum sé annars
„aldrei komið að kjama máls, held-
ur dvalist við yfirborðskennd
fyrirbæri vandans". (34) Óhætt er
að segja að Pétri tekst iðulega að
nálgast kjarnann, auk þess sem
greinar hans eru auðvitað betur
stílfærðar en mest af því dagblaðs-
efni sem bírtist hér á Fróni.
Þjóðþrifaskrif
Pétur skrifar skeleggar greinar
um hersetið island, um vemdun
umhverfis, t.d. gamla bæjarins í
Reykjavík, um íslenska vinnu-
þrælkun og launamisrétti, um
fjölmiðlasprengjuna og um friðar-
hreyfingar gegn atómbombu og
hernaðarkapphlaupi. Hann
ástundar póhtiska greiningu á
ýmsum hliðum vinstristefnu á
Vesturlöndum, t.a.m. á afstöðunni
til Sovétríkjanna, og er ófeiminn
við að gagnrýna þá vinstrimenn
sem hafa frosið í sporunum ein-
hvers staðar „á leiðinni". Yfirleitt
hefur málflutningur hans ekki úr-
elst, er ekki of dægurbundinn.
Á einn og annan hátt mega marg-
ar greinar hans kallast grasrótar-
hugvekjur. Hann skammar menn
sem „eru búnir að gleyma því að
veröldin er ekki bara miðaldra
karlkyns, þaö eru börn, það eru
gamalmenni, þaö er meira að segja
kvenfólk". (44) Hugmyndalega er
Pétur andstæður þeirri uppa-
mennsku og gljáhörðu markaðs-
hyggju sem nú tröllríður okkur.
Hann er fulltrúi hinna mjúku gilda,
„mjúkur maður“ eins og nú er
stundum sagt (þótt vinur minn
hafi eitt sinn bent mér á að það
hugtak megi finna í Sturlungu!).
Stöku sinnum finnst mér rök-
leiðsla Péturs rista of grunnt. Þetta
kemur til að mynda fram í því
hvemig hann setur markmið og
þarfir þjóða fram sem endurspegl-
un af markmiðum og þörfum
einstaklinga (t.d. bls. 59 og 82).
Mörgum vinstrimönnum hefur
orðið hált á shkum hliðstæðu-
reikningi, því múghegðun þjóða
reynist oft alveg úr takti við „rök-
rétt“ umsvif einstaklingsins.
Útópía og almenningur
Þannig á ég dálítið erfitt með að
taka undir þau útópísku viðhorf
sem koma fram í greinum Péturs,
eins mikinn skyldleika og ég finn
þó tfi með þeim. Hann er óbilunar-
samur fulltrúi Upplýsingarinnar
og telur að rétt eins og hvert og
eitt okkar ætti að geta notað tækn-
ina til hagsbóta, þannig muni
framtíðin óhjákvæmilega færa
samfélaginu frelsandi tæknivæð-
ingu. Að hans mati blasa nú við
„róttækustu hvörf síðan maðurinn
kveikti eld og það varð ljós“. (103)
Sjálfvirknin er frelsandi engill sem
léttir af okkur öllu líkamserfiði:
í stað þess að læsa manninn í
vinnulag sitt mun tölvan gera
hann frjálsan, taka af honum
brauðstritið og hann situr uppi
með fangið fullt af tíma sem
hann hefur ævina til að fylla
út í. Fram undan eru e.t.v.
tímar sem draga dám af Grikkl-
andi til forna þegar helstu
menntagreinar voru heim-
speki, listir og líkamsrækt
nema hvað upplýsingarsam-
félagið mun ekki grundvahast
á þrælahaldi heldur sjálfvirk-
um vélakosti. (108)
Annarstaðar segir Pétur að okk-
ur beri að spyrja: „hvernig getur
framleiöslan gert okkur kleyft að
eiga frí, liggja í keleru, annast
börnin, stoppa í vanþekkingu,
víkka út skynjunina og ... já og
hlakka til ellinnar?" (84)
Við megum ekki gleyma því að
sitthvað í upplýsingasamfélaginu
kann að draga dám af „þræla-
haldi“. Eins og Pétur bendir á „er
nútímamaöurinn fyrst og fremst
mótaður af hugmyndafræði neysl-
unnar“. (110) Við erum að mörgu
leyti þrælar neyslunnar. Og ekki
síst hugmyndir okkar um fríið, sem
Pétur biður um, eru mótaöar af
hugmyndafræði neyslunnar. Ætli
raunveruleg Útópía, þar sem ég
vildi gjarnan vera nágranni Péturs,
væri ekki staður þar sem þurrkuð
hefðu verið út skilin milli vinnu
og frítíma, staður þar sem þessi
hugtök væru ekki lengur skiljanleg
og þar af leiðandi staður sem við
getum í raun ekki skilið undir okk-
ar kringumstæðum?
Og þó. Ýmsar vísbendingar má
finna, sumar þeirra í næmri skynj-
un Péturs á því sem á ensku nefnist
„Pubhc spaces" eða „pubhc
sphere“ á máh félagsfræðinga og
kalla mætti almannasvæði eða
jafnvel bara almenning í a.m.k.
tvöfaldri merkingu orðsins. Pétur
hefur einkar glöggt auga fyrir því
hvernig fólk umgengst í almenn-
ingi, á svæðum þar sem allir hafa
jafnan rétt til þess sem gert er á
hverjum stað. Úm þetta fjallar t.d.
snjall þáttur, „Gagntekjur", og má
kannski skynja þarna að baki eins-
konar „skáldskaparfræði" sem
tengja mætti boðskiptunum í sög-
um Péturs. Pétur sýnir vel hversu
hollt það er (væri) manneskjunni
að varpa af sér höftum og persónu-
hlífum í almenningi, hvort sem þaö
gerist úti í brauöbúð, þegar fólk
hristist saman í rútu („Ferðalýs-
ing“) eða (sem kannski er dæmi-
gerðast) í laugunum, þar sem fólk
afklæðist og fær „á sig þetta sjald-
gæfa yfirbragð manneskjunnar,
það þarf ekki að vera annað en
manneskja“. (24) Kannski liggur
hér helsta ástæðan fyrir því að ís-
lendingar sækja af kappi ahar
landbúnaðarsýningar, sjávarút-
vegskynningar og bókmenntahá-
tíðar - það skyldi þó aldrei vera
eitthvað innra með okkur sem þrá-
ir almenninginn, staði þar sem allir
eru jafnir?
Pétur Gunnarsson.