Dagblaðið Vísir - DV - 10.11.1987, Blaðsíða 32

32
ÞRIÐJUDAGUR 10. NÓVEMBER 1987.
Merming
Hvað var í kerinu?
Svava Jakobsdóttir:
Gunnlaðarsaga
196 bls. Forlagið 1987
Saga þessi gerist í Kaupmanna-
höfn og segir frá dularfullum
atburðum. Sögumaður er miðaldra
íslensk kona sem fer út að hjálpa
dóttur sinni sem lent hefur í sér-
stæðu sakamáli, ákærð um að hafa
stohð ævafornu gullkeri á Þjóð-
minjasafninu.
Dramatísk spenna bókarinnar
felst í því m.a. að hún spannar ár-
þúsundir því nú á í fyrsta lagi að
komast að því hversvegna dóttirin
tók kerið en jafnframt að hinu,
hvaða örlögþrungni atburður gerð-
ist á bronsöld og kallar enn á
nútímakonu að bæta úr því sem
þá varð. Jafnframt þeirri spennu
er hin, hvað verður um dótturina,
fer hún á geðveikrahæli, í fangelsi
eða hvað? Þetta er þroskasaga móð-
urinnar, í gegnum dóttur sína
fylgist hún með bronsaldarkon-
unni Gunnlöðu og öðlast smám
saman skilning á henni í gegnum
blekkingavef Snorra-Eddu. í þeirri
bók er fremur lítilfjörleg saga af
því aö Óðinn svaf hjá jötunsdóttur
þrjár nætur og átti að fá að launum
þriá sopa af miði sem léði skáld-
gáfu. En hann svalg þá allan
mjöðinn upp og flaug burt með
hann. Þessi saga má þykja ómerki-
leg vegna þess að hún byggist öll á
tilviljunum. En í Gunnlaðarsögu
birtist aUt önnur saga á bak við
hana; hvernig konungur hlýtur
vígslu í kvenveldi fomaldar. Innan
þess ramma em hér tínd fram alls-
konar brot úr fomum goðsögum;
Völuspá, Hávamálum og Snorra-
Eddu, en ekki sundurlaus, ekki
bara til skrauts. Þá yrðu þau
ómerkileg. Hér falla þau saman í
heild, sem áður var lesendum
ókunn, brotin öðlast þá nýja merk-
ingu. Þetta er því að þakka að
höfundur hefur kynnt sér efnið
vel, m.a. fomindverskar goðsögur,
sem munu vera af sama stofni og
norrænar, og því kemst hún út yfir
arfleifð okkar. Ég er ekki dómbær
um þennan goðsagnalærdóm sjálf-
an, en í sögunni myndar hann
samhengi, heild sem er kjami þess-
arar sögu. Aldahvörf frá bronsöld
til jámaldar em sýnd sem hrun
kvennamenningar, upphaf karla-
veldis. Þá hefst námagröftur og
með honum tækniöld sem leiðir til
óhugnanlegrar niðurstöðu í
Tsémóbil-slysinu í nútímaþætti
sögunnar.
Lýsingar
em myndríkar og nákvæmar.
Þar ber mest á andstæðum nútíma
og fortíðar svo sem eðlilegt er. í
Svava Jakobsdóttir.
Kaupmannahöfn nútímans er jafn-
vel náttúran (í lystigörðum) daunill
og deyjandi úr mengun. Þetta
speglast á ljóðrænan hátt í brons-
aldammhveriinu eftir áfallið, þar
sem skáldað er á frumlegan hátt
upp úr upphafi Völuspár (bls.
50-51). En í nútímanum er einkum
lýst sóðalegum fátækrahverfum,
fyrst kaffihúsi þar sem sögumaður
finnur hæli hjá veitingakonunni
Önnu, og síðan niðumíddasta hluta
versta slömmsins, þar sem eitur-
lyíjaneytendur hirast. Sá staður er
beinlínis kallaður Helvíti og sögu-
maður eltir þar þöglan fylgdar-
mann. Fleira minnir hér á
heljarkviðu Dantes, umhverfið er
óljóst, þar sjást aðeins einstakar
persónur:
„Fyrst er það hávaðinn.
Rokktónlist skellur á mér eins
og barsmíð. Síðan mslið sem
golan sópar saman í gráan svelg
á hominu og rykið sem sest í
vitin og á mig alla. Á auga-
bragði er ég sveipuð hjúpi úr
gráu ryki. Hér er fólk ekki í
hópum. Ein og ein mannvera
situr á gangstétt eða stendur
upp við húsvegg. Og þó að tvær
eða fleiri sjáist saman er samt
eins og hver sé út af fyrir sig.
Húsin híma hrörleg og ömur-
leg. Það er á þeim feigðarsvipur
og shtróttur er andardrátturinn
út úr húsaportum." (bls. 123).
Það er merkilegt umhugsunar-
efni að kjami þessarar lýsingar er
rangsnúin maddonnumynd: „sýnin
laust mig eins og högg í bringspal-
imar. Ung stúlka sat eins og þúst
á jörðinni með komabam upp við
bert magurt brjóstið.j...] Horíöi á
okkur svipbrigðalausu augnaráði
undan ógreiddum hárflóka.“ Þann-
ig er lesendum færður heim sannur
um að þetta sé helvíti. í umhverfi
Gunnlaðar ber hinsvegar mest á
kyrrð og friði (t.d. bls. 130);
„Sem silfurregn hmndu geisl
ar tunglsins niður á milli greina
trjánna. Síðan var sem ég gengi
skínandi tjamir milli einstakra
tijáa og loks var ég komin út á
reginhaf mánans er heiðin öll
laugaði sig í víðfeðmri birtunni.
Á þessari nóttu svaf ekkert
kvikt. í rauðu og gulu lyngbeði
sínu vakti hvert smáblóm. Smá-
fuglar sem spmttu upp tístandi
og þutu milli þúfna settust strax
aftur [...] Allt beið þess eins og
ég að hinn dýri safi mánans
Bókmenntir
örn Ólafsson
flæddi yfir barma og miðlaði
okkur af ofgnótt sinni.“
Athugið að sagt er frá smágerð-
um lífverum, það sýnir friðinn,
einnig litfegurðin; rautt, gult og
silfur á móti gráma nútímans. í
stúf viö þetta stingur flóttalegur
skuggi Óðins sem læöupokast í
grenndinni. Lýsingar þessa brons-
aldarlandslags færast yfir í ógur-
legan storm (bls. 105-6) sem er
fyrirboði umskiptanna sem verða
við vígslu Óðins og svik.
Það ber mjög lítið á því þegar
horfið er á milli þessara tveggja
heima, umskiptin sjást helst á
nöfnunum. Nútímakafla lýkur um
kvöld, síðan hefst fomaldarkafli
um nótt. Með þessum hætti verður
áþreifanlegra hvílíkt erindi þessi
fomaldartíðindi eiga viö nútímann,
hvemig persónur tveggja tíma
tengjast, enda fer sögumaður æ
meir að sjá nútíma sinn í Ijósi fom-
aldaratburðanna. Þar við bætist að
lýsingar nútímans era af goðsagna-
tagi eins og áður segir. Sérstaklega
vel gerð þótti mér fyrsta lýsing
umskiptanna (bls. 21-2). Fyrst er
lýst hvirfmgarmynstrinu sem al-
gengt er á fomgripum frá þeim
tíma, en þaö er forboði þess hvem-
ig Dís sogast eins og í hringiðu inn
í bronsöldina. Hún horfir í spegil
frá þeim tíma og í speglinum birtist
- ekki hennar andlit heldur ann-
arrar konu, munurinn myndar óp,
augun sýna botnlausa örvæntingu,
og halda Dís fastri, draga hana til
sín yfir aldahaf. Þetta er mjög vel
útfært.
Persónur
era nær allar konur. Þar ber
mest á sögumanni, sem ég held aö
verði einfaldlega best kallaður gljá-
tík. Aðaláhugamál hennar erii að
ná hagstæöum samningum í her-
mangi og hún virðist tilbúin að
fóma dóttur sinni til þess. Svo
hugsar hún mest um fín fót og búð-
ir og er frábitin menningarfyrir-
bæram, svo sem söfnum og bókum.
En þegar á bjátar hverfur hún frá
yfirstéttarhóteli sínu inn í alþýð-
lega krá. Öðlast samstöðu við
alþýðuna, hættir að vera hrædd við
unglinga, tekur hamskiptum til
skilnings, eins og áður segir. Það
er algengt að hafa í sögumiðju slíka
ósérkennilega persónu, hún á þá
gjaman að vera nokkur eftirmynd
venjulegra lesenda og þeim til fyr-
irmyndar í sinnaskiptunum.
Dóttir hennar, Dís, og alþýðukon-
an, Anna, sem tekur sögumann upp
á arma sína, era báðar göfgaðar,
einhliða persónur, alltaf eins, enda
til fyrirmyndar. Hvar er þá líf?
Ekki í bronsaldarfólkinu. Aðalper-
sóna þess, Gimnlöð, opnar okkur
huga sinn hvað eftir annað, en þar
birtist einkum fögnuður yfir um-
hverfi hennar, sem hinsvegar mjög
lítið sést af, helst hofgyðjuhlutverk
hennar og tilhlökkun til að vígja
Óðin konung. Ein skýring á því hve
einhliða persónumar era er að þær
renna saman. Dís segir frá Gunn-
löðu, og lifir sig alveg inn í hana,
og móðirin smám saman líka. Þetta
er nátengt meginatriði bókarinnar,
að því er mér virðist, boðskap um
kvennasamstöðu. Konur hafa sam-
eiginlega dulvitund, sem nær aftur
í öróf alda, þannig komast þær aft-
ur fyrir elstu ritaðar heimildir, sem
era sögufalsanir karla.
Um hvað á kvennasamstaðan að
vera? Fljótt á litið mætti ætla að
hér ríkti hinn rammasti aftur-
haldsboðskapur, um afturhvarf til
gullaldar kyrrstöðu. Mikið er talað
um eilífa hringrás sem einkenni
kvennamenningu. En nánar að gáð
er þó skáldskaparmj öðurinn meg-
inatriði, eða kerið sem hann er í,
tákn fyrir sköpun; þ.e. frelsi og
framlega hugsun.
En vissulega er þetta afstrakt,
mér finnst að lesendum sé efdrlátiö
mikið svigrúm í túlkun sögunnar.
Og hitt, hve einhliöa persónurnar
era, og hve einhliða mynd brons-
aldársamfélagsins er, það held ég
að takmarki töluvert dramatískan
kraft verksins. Að vísu kemur ljóð-
ræn fegurð lýsinganna til að fylla
þessa mynd bronsaldar, en þó getur
hún ekki verið mótvægi við nei-
kvæða mynd nútímans. Enda er
það sjálfsagt ekki ætlunin, það
mótvægi birtist í fijórri kvenna-
samstöðu.
Þetta er listavel skrifuð bók, sum-
ar lýsingamar hljóma í huga
manns eins og ljóð að loknum
lestri. Hún er auðlesin og spenn-
andi, en margraddaö bergmál milli
nútíðar og fortíðar nýtur sín best
við umhugsun og endurlestur.
Sönggleði og soig
Frá tónleikum Kammersvettar Reykjavíkur
Tónleikar á vegum Kammer-
sveitar Reykjavíkur era nokkum
vegin trygging fyrir góðri skemmt-
un. í það minnsta man ég ekki eftir
að það brygðist. Kvöldstund með
Mozart var auðvitað engin undan-
tekning frá þeirri reglu. Þama vora
fluttir þrír kvintettar fyrir blásara
og strengjakvartett, Homkvintett-
inn, Óbókvintett (saminn upp úr
blásaraserenöðu) og Klarinett-
kvintettinn frægi. Á undan verk-
unum flutti Gunnar Eyjólfsson
leikari samantekt um Mozart,
gerða af Þorsteini Gylfasyni, sem
kom sér vel.
Homkvintettinn er líklega sístur
þessara verka þó aö hann sé auðvit-
að fallegur. Og hann var leikinn
með miklum kærleik af Josep
Ognibene og kvartett undir forastu
Símonar Kurans.
Óbókvintettinn í c-moll er sam-
inn fyrir óbó, fiðlu, tvær víólur og
selló en ég er ekki frá því að það
séu til tvær aðrar útgáfur af verk-
inu, önnur fyrir blásara, hin fyrir
strengi. En eins og það var þama
datt manni ekki eitt augnablik í
hug að það væri ekki upphaflega
Tónlist
Leifur Þórarinsson
gert fyrir óbó í aðalhlutverki. Óbó-
leikur Kristjáns Stephensen var
líka svo sannfærandi. Þar var allt
á hreinu, tónninn mikill en léttur
þó, hvergi blettur eða hrukka á
tæknibrögðum. En það sem skipti
þó mestu var að Kristján náði að
tjá okkur sönggleðina og sorgina
sem býr í hverri tónhendingu eöli-
lega og án þess aö ofgera í einu eða
neinu.
Klarinettukvintettinn í A-dúr
kom svo síðast og hann er vita-
skuld best þekktur af þessum
verkum, bæði hér og annars stað-
ar. Allir klarinettleikarar með
sjálfsvirðingu hafa leikið hann á
einum eða öðrum staö og þama var
Guðni Franzson, aö ég held, aö
leika hann í fyrsta sinn. Hann gerði
sannarlega margt fallega þó hann
næði kannski ekki alveg að töfra
mann upp úr skónum. Helstu
hnökrar vora, að ég held, að hljóð-
færin stemmdu ekki alveg saman
á köflum. Það var eins og munaði
brotabroti úr tóni. Þaö haföi slæm
áhrif á heildina, skapaði visst ör-
yggisleysi. Strengjakvartettinn
(enn undir forastu Símonar) hefði
mátt vinna þetta ívið betur.
En kammersveitin má vera stolt
af þessum tónleikum og eftir því
sem séð verður á boðuðum efnis-
skrám ætlar hún ekki að bregöast
okkur í vetur frekar en fyrri dag-
inn.
LÞ