Dagblaðið Vísir - DV - 11.12.1987, Blaðsíða 18

18
FÖSTUDAGUR 11. DESEMBER 1987.
Menning
Að gera spekálur
Stefán Jónsson.
Að breyta fjalli.
Svart á hvitu, 1987.
Amma hans Stefáns fréttamanns
var svo fámál að dóttir hennar fór
að telja hve mörg orð hún heyrði
hana segja á viku að meðaitali. Það
urðu stundum 26 orð á sex dögum.
Dóttursonur þessarar fámálugu
konu hefur ekki hlotiö sína frægð
fyrir slíkt fámælgi.
Hér á ég við Stefán fréttmann,
þann sem svo er enn kallaður þótt
liðið muni drjúgt á annan áratug
frá því að hann lét af störfum hjá
Ríkisútvarpinu.
Eins og fieiri
Nú hefur Stefán, sem síðan hefur
verið alþingismaður og guð má vita
hvað, sest niður og ritað minninga-
bók eins og við landar gerum
gjarnan þegar síga tekur á seinni
hlutann hjá okkur.
Af þeim vinsældum, sem Stefán
naut, sem fréttamaður í útvarpi þar
sem hann, að ég held, dró fyrstur
manna fram á sviöið eða kynnti
ýmislegt almúgafólk, sem svo er
kallað, þykist ég vita að margir
búist nú við miklu. Þessi bók er
vissulega bráðskemmtileg, full af
alls konar skringisögum og hnyttn-
um athugasemdum höfundar.
Ég held hins vegar að bókin verði
varla talin tímamótaverk enda
varla að slíku stefnt.
Tvö merkileg byggðarlög
Meginefni frásagnarinnar er um
æskuárin á Djúpavogi þar sem
kreppan var farin að leggja sina
heljarhönd yfir mannlifið. Þar
hafði einokunarverslun Örums og
Wulfs ráðið ríkjum enda staðurinn
um aldir einokunarmiðstöð. Þar
skorti átakanlega sjálfsbjargarvið-
leitni eða samtakamátt hvort sem
við viljum kalla það. í plássinu ríkti
á fjórða áratugnum dæmalaust
eymdarástand og er því lýst með
spaugilegum og átakanlegum hætti
í senn.
Annars vegar kemur að nokkuð
afdrifaríkri dvöl höfundar á Húsa-
vík. Þar hafði raunar sama einok-
unarkompaníið búverkað sem á
Djúpavogi. Hér hafði hins vegar
þingeyskum kotkörlum, og þá ekki
síst Húsvíkingum, tekist betur að
sjá sínum hag borgið en þeim
eystra.
Stefán Jónsson er ekki í vafa um
skýringuna. Með Þingeyingum
hafði risið upp sá boðberi félags-
hyggju og samtakamáttar að ekki
brást. Halldór Laxness nefnir
Benedikt á Auðnum merkasta
menningarfrömuð Þingeyinga ef
ekki landsins. Benedikt hélt að
mönnum, einkum ungu fólki, fræð-
andi ritum, ekki sist um þjóðfélags-
mál, sem hann aftur benti á til
framfara í byggðarlaginu. Hér
þurfti ekki að sækja austur undi
Úralfjöll til Bukarins ellegar höfuð-
paursins sjálfs. Hér gátu menn búið
sér til eigin kenningu, þannig að
jafnvel kommúnistarnir á Húsavík
urðu kapítalistar án þess að vita
af því.
Blótsamur menningar-
leiðtogi
Benedikt á Auðnum hélt lestri
góðra bóka mjög að fólki, ekki síst
unglingum. Þetta heyrði ég sagt í
æsku minni og þessi tvö þrjú skipti,
sem ég sá hann, þótti mér hann
gæðalegt prúðmenni, pínulítill að
vexti, ögn hærri en jólasveinar í
Haraldsbúð.
Þótt Stefán fari lofsamlegum orð-
um um Benedikt minnist hann
sérstaklega á hversu ofboðslegur
orðhákur sá gamli hafi verið, slíkur
blótvargur að mönnum þótti nóg
um og fór versnandi. Stefán fór í
bókasafnið til Benedikts og vildi fá
lánaða eina úr flokki þeirra gull-
aldarbókmennta sem kenndar eru
við Tarsan apabróður. Þegar Ben-
edikt heyrði þetta umhverfðist
hann gersamlega og hafði meðal
annars þau orð um þessi eftilætis-
rit manns, „að bækurnar væru svo
lélegar að andskotinn gæti ekki
einu sinni notað þær í eldsneyti í
helvíti."
Prakkari
Fyrir nokkrum árum kom út
Stefán Jónsson
Bókmermtir
Páll Líndal
minningabók samstarfsmanns
Stefáns hjá útvarpinu. Hann hefur
þar sérstaklega orð á því að Stefán
hafi verið „afskaplega iðinn við
hvers kyns prakkarastrik." Mér
kom í hug að ef til vill væru þessi
orð tilefni þess að Stefán ritar
nokkuð langt mál um jprakkara-
strik og eðli þeirra. Eg er illa
•svikinn ef þetta er ekki fyrsta út-
tektin á þessu merkilega viðfangs-
efni. Á öldinni sem leið held ég að
Reykvíkingar hafi annars vegar
gert mun á því stífan „at göre
Puds“ eða „gera spekálur" og hins
vegar því að fremja óþokkabrögð.
Greinargerð Stefáns þykir mér gott
framlag um þetta efni.
Skemmtilegir karlar og kerl-
ingar
Ailir búast við því að Stefán geri
þessu eftirlætisviðfangsefni sínu
sæmileg skil.
Þeirra er minnst lofsamlega sr.
Jóns Finnssonar, föður Eysteins og
sr. Jakobs, svo og Ólafs Thorlacius
læknis, föður Birgis, fv. ráðuneyt-
isstjóra, og Kristjáns, form. BSRB.
Hjörleifur nokkur, greindarkarl
þar eystra, var mikið að velta fyrir
sér skynsamlegu svari við þeirri
líffræðilegu spurningu um eingetn-
að Krists. Hann fór því til sr. Jóns
að ræða málið en hann sagðist
skorta menntun til að leggja fræði-
legt mat á söguna um þungun
Maríu og vísaöi á Ólaf lækni
Thorlacius sem var tæpast feginn
þessari sendingu en svo lýsti Hjör-
leifur niðurstöðu að læknirinn
vildi ekki fortaka neitt „en eitthvað
hefði verið um það talað að Gabríel
(erkiengill) hefði eitthvað verið að
sniglast kringum hana.“
Þetta taldi Hjörleifur Mtt viðun-
andi svar og kom þá aftur til sr.
Jóns. Þá á sr. Jón að hafa svarað
að aldrei heföi verið neitt að marka
tilgátur um faðerni, hvorki þar í
plássinu á lönguföstunni né suður
í Betlehem milli jóla og nýárs.
Smánöldur
Bókin verður ekki til skraut-
verka talin og má hver gráta það
sem vill en frágangur er traustur,
prentvillur rakst ég varla á utan
eitt línubrengl. Ekki heföi skaðað
að nafnaskrá heföi fylgt.
í bókinni finnast ekki myndir og
þykir sumum sjálfsagt skaði. Það
heföi þó orðið til nokkurrar ánægju
fyrir okkur, sem ekki lesum þau
frægu blöð Der Spiegel og Paris
Match, að fá að sjá myndirnar sem
þau blöð birtu af Karli Steingríms-
syni og getið er um.
Þá heföi ég varla búist við að
ekki birtist utan ein ferskeytla í
minningabók Stefáns.
Það þykir mér með ólíkindum að
Kristján Júlíusson, kunningi minn,
hafi ekki farið rétt með nafnið á
einum dönskum höfuðbolsa sem
var víst festur upp undir Stalín sem
fleiri. í bókinni er hann nefndur
Arne Petersen sem er út af fyrir
sig ekki rangt. Hann hét hins vegar
fullu nafni Ame Munch-Petersen
sem er allt annar handleggur með
Dönum, tvö ættarnöfn með band-
striki á milli skilja milli enda af
danskri höföingjaætt. Og vissi vel
af.
Verra þótti mér þó þegar Stefán
fer ekki rétt með nafnið á helsta
gullaldarriti Tarsanstímans. Það
heitir Gimsteinar Oparborgar, en
ekki Gimsteinar Opalaborgar, enda
ekki farið að framleiða ópalið góða
á þeirri tíð.
í leikslok
Hér að framan hefur mest verið
ýjað í alls konar frásagnir af prakk-
araskap, sproksetningu góðra
manna og vísað beint eða óbeint í
groddafengnar skemmtisögur sem
falla vel undir hugtakið íslensk
fyndni. Þar má segja frá áhuga-
verðu kvennafari, merkilegu
landabruggi o.s.frv.
Því mætti ætla að þetta væri ske-
mannsbók, þ.e. bók sem skemaður
heföi skrifað, en skemaður merkir
á okkar tungu m.a. þann sem fer
með loddarabrögð.
Slíkt væri mjög rangt meðfarið
um þessa bók. Þetta er saga um
einfalt líf fólks sem lét ekki baslið
smækka sig, stóð alltaf upp úr.
Foreldramir stóöu alltaf í farar-
broddi hvernig sem á var litið.
En þetta var líka fólk hins and-
lega lífs, vildi leiða sína skjólstæð-
inga til betra og göfugra mannlífs
og ber bókin þess mjög vitni.
En um hugarfarið hjá þeim sem
mestir voru skal aðeins þessi saga
sögö:
í byrjun útvarpsára gerðist það
að ekkert heyrðist í Vatnsendastöð
hjá Gísla stórhöföingja Þorvarðar-
syni í Papey. Þá var nýbyijað að
útvarpa messu. Þegar ekkert hafði
heyrst um stund stóð frú Jóhanna
á fætur og bjóst til að bera fólki
kaffi. Þá sagði Gísli bóndi: „Sit þú
kyr, Jóhanna, söm er athöfnin,
þótt ekkert heyrist."
Ég gleymdi að geta þess að þeir
eru náfrændur Stefán fréttamaður
og Thor Vilhjálmsson.
P.L.
Flestum líður vel á bökkum Laxár
Á bökkum Laxár
168 síður
Jóhanna á Steingrimsdóttir
Almenna bókalélagið 1987
í gegnum tíðina hefur ýmislegt
verið rætt og ritað um Laxá í Að-
aldal, bækur, blöð og tímarit hafa
gefið þessari á mikið pláss og tíma.
Laxá í Aðaldal hefur líka sinn stór-
kostlega ljóma sem fær þúsundir
veiðimanna til að koma á hverju
ári og renna. Renna fyrir fiska sem
aldrei er vitaö hve vænir eru eða,
eins og Jóhanna Á. Steingríms-
dóttir segir í bók sinni Á bökkum
Laxár um stórlaxa, „Laxá er talin
skýla í hyljum sínum stórum löx-
um, þessum stóru sem alla veiði-
menn dreymir um en alltaf sleppa.
Ýmsar sannanir eru þó fyrir til-
veru þeirra og eg ætla að segja þér
tvær sögur sem eg veit að eru sann-
ar: Um aldamótin síðustu fékk
Þorgrímur Pétursson, bóndi í Nesi,
um miðjan september lax í fyrir-
drátt.
Laxinn var grindhoraður og leg-
inn en firnastór. Þegar Þorgrímur
kom heim með þennan risa og var
búinn að slægja hann blöskraði
honum stærðin á hausnum svo að
hann brá honum á vog. Hausinn
reyndist vera 9 pund.“ Og seinna
segir Jóhanna um hinn stórlaxinn.
„Svo er hér önnur saga af risa.
Árið 1921, um jólaleytið, fannst
dauður lax á Núpum í Aðaldal.
Skepnan var ótrúlega stór en
grindhoruð, svo að varla var hægt
að segja aö hún væri meira en roð
■ og bein. Laxinn hafði skriðið upp
’D/l.'L u.-.i |; lindarós neðst í túninu á Núpum
JÖOKmermnr og beðið þar dauða síns.“ Um stærð
-----------;---------- laxins segir Jóhanna nokkru
Gunnar Bender seinna. „Hann var bæði veginn og
---------------------- mældur, reyndist hann vera þrjá-
Veiðimenn hafa oft lent í góðri veiði í Laxá í Aðaldal og veitt þá væna, í kringum Nes skeður margt í bókinni.
DV-mynd G. Bender.
tíu og sex pund og lengdin frá
tijónu aftur á spyrðustæði, sporð-
blaka ekki talin með, var fjörutíu
og sjö danskir þumlungar.“
Jóhanna Á. Steingrímsdóttir frá
Nesi í Aðaldal hefur leitast við að
skrá sögur sem hún hefur heyrt í
kringum sig og segja lesendum sín-
um frá, bæði í bókinni og eins í
skemmtilegum útvarpsþáttum. í
bókinni er þetta tveggja manna tal
um ýmislegt sem hefur skeð á
bökkum árinnar og gerir hún það
lipurlega, enda góður penni.
Sögur Jóhönnu snúast ekki um
veiði eingöngu í þessari bók, ekki
nema nókkra sögur greina frá
henni. En Jóhanna hefur fylgst
með lífinu í kringum sig hvort sem
þaðeru sorglegir atburðir, kátlegir,
slysfarir eða veiðiskapurinn.
Myndirnar í bókinni eru flestar
af veiðistöðum í ánni og eru æði
misjafnar, sumar þokkalegar en
aðrar frekar daprar. Kápumyndin
er kraftlaus og hefði maður frekar
valið myndina á bls. 33 til að prýða
hana, það er virkilega góð mynd.
Það er kannski meira líf sem vant-
ar í myndirnar, ekki bara rennandi
vatn til sjávar. En textinn er góður
og hann vegur þungt. Þess er vegna
er bókin þægileg til lestrar.
-G.Bender