Dagblaðið Vísir - DV - 17.12.1988, Blaðsíða 8

8
LAUGAUDAGUH 17. DKSEMBEK 1988.
Dauði Óskars Vilhjálmssonar í þýskum fangabúðum árið 1944:
Óskar lék sér að eldinum
- Elísabeth Vilhjálmsson segir frá örlögum manns síns
Elísabeth Vilhjálmsson sá fyrst
Reykjavík sumariö 1948 þegar hún
leit af Öskjuhlíöinni yfir Hlíöahverf-
ið í byggingu og veitti því athygli aö
þökin voru ekki eins brött og venja
var á heimaslóðum hennar í Þýska-
landi. Nú býr hún í Hlíðunum, kom-
in hátt á sjötugsaldur, og rifjar upp
árin sín heima í Þýskalandi þar sem
hún bjó fram undir þrítugt og lifði
uppgang nasista, hörmungar stríös-
ins og enn meiri hörmungar eftir-
stríösáranna.
í Þýskalandi nasismans missti hún
manninn sinn í fangabúöunum í
Sachenhausen. Það var íslendingur-
inn Óskar Vilhjálmsson. Hann hafði
verðið hallur undir Þjóðverja sem
ungur maður hér heima og fór út til
Þýskalands til náms og vinnu í
stríösbyrjun en kom aldrei heim-aft-
ur. Örlög hans hafa verið rifjuð upp
í tveimur nýútkomum bókum um
nasismann.
Elísabeth hefur verið fótluð vegna
heilalömunar sem hún fékk í barn-
æsku og gengur við staf. íþróttir fatl-
aöra eru áhugmál hennar og sjálf er
hún liðtæk, var íslandsmeistari í
bogfimi árið 1980 og er enn að keppa.
Keppnisskapi hennar er viðbrugðið.
Hættuleg setning
Elísabeth ber fóðurnafn Óskars og
kallar sig Vilhjálmsson. Óskar vann
síðustu mánuði sína í Þýskalandi við
að útvarpa áróðri til íslands frá Berl-
ín. Sú saga gengur af honum hér aö
hann hafi lokið síðasta lestri sínum
í Berlínarútvarpinu með orðunum:
„Svo kem ég aftur á morgun og held
áfram að lesa sömu lygina." Þessi orð
urðu honum dýrkeypt því honum
var fyrir vikið fundin vist í fangabúö-
um þar sem hann lést úr lungna-
bólgu 1. mars árið 1944.
Elísabeth kannast vel við þessa
sögu og telur reyndar að Óskar hafi
oftar en einu sinni lokið lestri sínum
með hinum háskalegu orðum. Hann
vann sér líka fleira til óhelgis. Hon-
um var boðið að fara til íslands und-
ir stríðslok til að stunda hér njósnir.
Þetta var sama tilboð og nokkrir aðr-
ir landar hans í Þýskalandi fengu og
hlýddu.
Öskar setti það skilyrði fyrir ís-
landsfórinni að Elísabeth og ungur
sonur þeirra fengju að fara með.
Þetta jafngilti neitun. Fyrir nasista
var áhættusamt að láta mann með
tilboð um njósnir upp á vasann
ganga lausan og þaö eitt nægði til að
stinga honum inn.
Ung stúlka
í Hitlersæskunni
Framan af ævi var saga Elísabethar
áþekk sögu margra þýskra stúlkna.
Sem unghngur gekk hún í Hitlérs-
æskuna, ungliðahreyfingu Nasista-
flokksins. „Börn vilja alltaf vera eins
og hinir,“ segir Elísabeth þegar hún
rifiar æsku sína upp. „Mig langaði
til að vera með líka og hafði ekki
hugmynd um hvaða hreyfing þetta
var. Búningarnir skiptu mig ekki
minnstu máli. Ég var 12 eða 13 ára
þegar ég gekk í Hitlersæskuna og
sótti næstu árin félagsfundi. Þetta
þótti sjálfsagt og það var ekki eðlilegt
barn sem ekki vildi vera með.“
Faðir Elisabethar var opinber
starfsmaður og vann hjá samgöngu-
ráðuneytinu. Hann hækkaði jafnt og
þétt í tign og fiölskyldan flutti milli
staða eftir því sem fiölskyldufaðirinn
skipti um titil. „Hann var á móti
Hitler og það kostaði mig nokkurt
þóf að fá að vera með í Hitlersæsk-
unni,“ segir Elisabeth. „Égfékk mjög
strangt uppeldi og þáð var ekki ætl-
ast til að unglingar fylgdust með
þjóðmálum. Ég man t.d. ekki eftir því
sem merkisatburði að Hitler komst
til valda.
Átján ára
í stríðsbyrjun
Pabbi talaði litið um valdatöku nas-
Óskar Vilhjálmsson lét lífið í fangabúðunum í Sachenhausen fyrsta mars
árið 1944.
ég varð eldri tók ég æ meira eftir því
hvað var að gerast í kringum þessa
hreyfingu.
Ungur maður
í atvinnuleit
Ég gekk í verslunarskóla í Berlín og
átti að verða viðskiptafræðingur þótt
ég hefði engan áhuga á því. Þetta var
nám sem faðir minn sá aö gæti tryggt
mér atvinnu í framtíðinni og hann
réð ferðinni. Ég lauk þessu námí í
stríðsbyijun og fór að vinna fyrir
mér.
Stríðið hafði í fyrstu htlar breyting-
ar í for með sér en smátt og smátt
fór að þrengja að. Árið 1940 var ég
farin að vinna nærri Múnchen við
bókhald hjá greifa sem átti þar stór-
an herragarð. Um jólin 1940 fór ég
heim til Berlínar í jólafrí og aftur
suður í byrjun janúar..
Á leiðinni til Múnchen sat ég í klefa
með fullorðnum hjónum og mér
fannst konan stara óþægilega á mig.
Ég stóð því lengst af frammi á gangi
með fleira fólki. Þar var ungur mað-
ur sem ávarpaði mig á einkenniíegri
þýsku. Ég hélt að hann væri Pólveiji
eftir framburðinum að dæma. Þessi
ungi maður var mjög kurteis og ég
spjallaöi lengi við hann. Þetta var
Oskar Vilhjálmsson og var á leið til
Múnchenar í atvinnuleit.
Reyndi að
stinga Óskar af
Eftir að við komum á áfangastað vildi
hann halda sambandinu við mig en
ég var mjög hikandi og teysti honum
ekki. Ég gekk við staf og þótti ótrú-
legt að hann meinti eitthvað með
áframhaldandi sambandi. En Óskar
lét ekki undan. Ég reyndi að stinga
hann af og fór aftur heim til Berhnar
án þess að hann vissi af. Óskar gróf
upp hvert ég fór og fylgdi á eftir og
þá sá ég fyrst að honum var alvara.
Hann fékk vinnu sem teiknari í
Berhn enda átti hann ahtaf auðvelt
með að fá vinnu. Ég vissi ekki hvort
hann var nasisti enda hafði ég engan
áhuga á stjórnmálum. Fljótlega eftir
að við komum til Berlínar trúlofuð-
um við okkur og ætluðum að gifta
okkur en þaö gekk erfiðlega að fá
giftingarleyfi. Það strandaði á öllu
mögulegu.
Ég varð ófrísk og fór til föður míns
og sagði honum frá því. Hann gekk
ista en stundum heyrði ég hann setja
út á fréttir í útvarpi. Ég hafði bara
áhuga á að læra tungumál, stærð-
fræði, söng og teikningu. Það þótti
eðlilegt að ung stúlka hefði áhuga á
þessu en ekki stjórnmálum. Börn
áttu að vera hlýðin allt fram á full-
orðinsár. Þegar ég var á sextugsaldri
heimsótti ég fiölskyldu mína í Þýska-
landi og einn daginn kom ég heldur
seint í hádegismatinn. Þá sat pabbi
við borðsendann og sagði: „Veistu
ekki hvað klukkan er?“ Þannig varð
allt aö vera nákvæmt og strangt í
uppeldinu og frá þvi var aldrei hvik-
að.“
Það var ekki fyrr en stríðið braust
út í byrjun september áriö 1939 að
Elísabeth segist hafa áttað sig á því
sem var að gerast. Hún var þá 18 ára
og hreifst meö löndum sínum af sigr-
um Þjóðveija í stríðinu. Hún var þá
í Berlín þar sem faðir hennar var
orðinn ráðuneytisstjóri í samgöngu-
ráðuneytinu og hafði yfir járnbraut-
unum að segja.
„Þótt faðir minn væri ekki hrifmn
af Hitler þá varð hann að fylgja með
straumnum enda gat hann enn sætt
sig við aðstæðurnar,“ segir Elísa-
beth. „Hann talaöi heldur ekki mikið
um stjórnmál því það var óráðlegt
að láta nokkuð um skoöanir sínar
kvisast út. Hann hafði fyrir fiöl-
skyldu aö sjá. Hann varð að ganga í
Nasistaflokkinn og SS um leið og
hann varð ráðuneytissfióri og þegar
Elísabeth Vilhjalmsson, ekkja Óskars Vilhjálmssonar. Hún hefur búið á
íslandi í 40 ár. DV-mynd GVA
wmÍ M
iðl Le "■! . 5
1 í f

fí-M-HpN

Litl X. I í u J \ -r'' •: -í-X,-lzú :

Hér er Elisabeth i hópi skólasystra sinna um 1930. Þessar stúlkur gengu flestar í Hitlersæskuna.