Dagblaðið Vísir - DV - 17.12.1988, Blaðsíða 28

28
LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1988.
Meiming
Að átta sig á ævinni?
Líf Bryndisar Schram hefur veriö viðburóaríkt. En var kominn timi til að
Sjálfsagt geta margvíslegar ástæð-
ur legið að baki því að fólk (úr
deildinni þjóðkunnir íslendingar)
ræðst í að skrásetja æviminningar
sínar og gefa út: löngun til að reisa
sér óbrotgjarnan minnisvarða;
löngun til að gera tilveru sína
áþreifanlegri af því að hún hefur
revnst óræð og illhöndlanleg hrein
merkingarleit sem sagt: löngun til
að hreinsa mannorö sitt; frásagn-
argleði: gróðavon.
í viðtali i síðasta hefti Mannlífs
segir Guðbergur Bergsson bæði í
gamni og alvöru að fólk ætti að
skrifa ævisögur sínar miklu fyrr
en tíðkast: ..Það áttar sig á ævinni
meðan það skrifar og þess vegna
ætti fólk að gera það meðan það er
í fullu fjöri. þá lærir það með lífið
fram undan." Tómas Jónsson. Met-
sölubók (1966) eftir sama Guðberg
er i eina röndina skrumskæling á
þessari tegund bókmennta og þar
er Tómas sagður gæddur „þeirri
óumræðilegu sjálfselsku sem þarf
til að yfirstígablygðunina sem fylg-
ir þvi að skrifa um sjálfan sig."
Þessar staðhæfmgar má allténd
heimfæra upp á „uppgjörssögur"
fólks á besta aldri. fólks sem stend-
ur á tímamótum. lendir í „krísu"
og finnur hjá sér brennandi þörf
til að fara í naflaskoðun og deila
henni með þjóðinni. Skýrasta
dæmiö um þess háttar bók í ár er
náttúrlega bók Ingva Hrafns Jóns-
sonar, fyrrverandi fréttastjóra, og
skemmst er að minnast uppgjörs
Höllu Linker. metsölubókarinnar
frá í fyrra.
Bæði óvenjulegt
og dæmigert
En hvað með lífssögu Bryndísar
Schram? í viðtölum hefur hún lýst
því yfir að hún hafi ráðist í bókar-
samninguna vegna hvatningar og
þrýstings af hálfu forleggjarans.
Og víst er um að mörg bókin væri
óskrifuð án slíks þrýstings. Þá
vaknar sú spurning hvort Bryndís
hafi verið fyllilega reiöubúin til að
takast þetta verk á hendur eða
hvort þóknunarlöngunin hefur
vegið þyngst á metunum, sbr. orð
hennar sjálfrar: „Auk þess hafði
ég og hef alltaf haft mikla ánægju
af því að þóknast fólki, láta því líða
vel; því meiri ánægju sem það er
önugra og andsnúnara. Kannski er
þetta „masochismi'? einhvers kon-
ar sjálfspíning?'' (113) En hér verð-
ur auövitað fleira að koma til. í
eftirmála bókarinnar veltir skrá-
setjari hennar, Ólína Þorvarðar-
dóttir, fyrir sér tilgangi endur-
minningabóka af þessu tagi og seg-
ir:
„Og þá erum við komin að kjarna
málsins. Saga hvers einstaklings
er gersemi út af fyrir sig, í gegnum
hana má lesa og læra ótalmargt um
þá tíma sem viðkomandi hefur lif-
að. í nútíð eða fortíð. Slík saga get-
ur líka kennt okkur ýmis sannindi
um eigindir „manneskjunnar",
hún færir okkur nær sannleikan-
um um lífið." (267)
Gott 'og vel. En veldur hver á
heldur. Eg er þó þeirrar skoðunar
að u.þ.b. helmingur þeirra endur-
minningabóka sem hér hafa komið
út á undanfórnum árum segi harla
fá „sannindi um eigindir „mann-
eskjunnar'"' eða þá tíma sem við-
komandi einstaklingur hefur lifað
vegna þess að þær hafa mestmegn-
is verið upptalning ytri atburða í
lífl viðkomandi. Þar hefur skort
bæði einlægni og innsæi. Auk þess
er látiö í veöri vaka að viðkomandi
Bókmenntir
Jóhanna Sveinsdóttir
bækur byggi á „staðreyndum",
innihaldi „sannleikann". Slíkt get
ég ekki tekið undir þar sem ég fylli
flokk þeirra sem líta svo á aö liðna
ævi sé ekki hægt að endurskapa
nema með ákveðinni tegund af
skáldskap. Og slíkt er bara ekki
öllum gefið.
Óhætt er að fullyrða að líf Bryn-
dísar Schram, sem nú stendur á
fimmtugu, hafi verið býsna við-
burðaríkt, bæði fyrir þaö hversu
mörg störf hún hefur haft með
höndum, allt frá því hún varö
prímadonna á sviði Þjóðleikhúss-
ins á menntaskólaárunum, en
einnig fyrir storma- og umhleyp-
ingasaman feril eiginmannsins,
Jóns Baldvins. Þar að auki stund-
aði Bryndís bæði leiklistar- og há-
skólanám og kom íjórum börnum
til manns. Vel af sér vikiö!
Segja má að lífshlaup Bryndísar
sé bæði óvenjulegt og dæmigert
fyrir íslenskar konur á hennar
reki: óvenjulegt vegna fjölbreytn-
innar og þess hve mikið hún hefur
verið í sviðsljósinu af ýmsu tilefni,
dæmigert vegna þess aö hún til-
heyrir fyrstu kynslóð íslenskra
kvenna sem yfirleitt hefur notið
menntunar og ekki einvörðungu
unniö heimili og börnum heldur
jafnframt úti á vinnumarkaðinum,
bæöi vegna aukins frumkvæðis og
áhuga þeirra sjálfra á námi og
störfum, en eins vegna þess að ís-
land er slíkt láglaunaland aö oft er
ógerlegt aö framfleyta fjölskyldu
með tekjum einnar fyrirvinnu. Því
geta fæstar konur valiö á milli þess
að vera heimavinnandi eða úti-
vinnandi. í þessu tilviki erum við
á það minnt aö fólk í „góöum stöö-
um“ eins og Bryndís og Jón er oft
að basla viö það iangt fram eftir
fimmtugsaldri aö koma sér upp
þaki yfir höfuðið!
Togstreita og
samviskubit
En þessar flóknu aðstæður geta
auðvitað valdiö gríðarlegri tog-
streitu hjá þeim konum sem í hlut
eiga, ásamt ómældu samviskubiti.
skrifa ævisöguna?
DV-mynd GVA
Þetta tvennt, ásamt „ástinni", eru
einmitt rauðu þræðirnir í lífssögu
Bryndísar Schram. Hvað eftir ann-
aö ásakar hún sjálfa sig um ábyrgö-
arleysi, eigingirni og blindni gagn-
vart þörfum eiginmanns og barna
þegar hún t.a.m. fór frá þeim kvöld
eftir kvöld til að leika eða dansa
eða út í lönd á námskeið eða til að
vinna: „Nágrannarnir sögðu mér
seinna að þeir hefðu stundum
heyrt hana (Aldísi, elsta barniö)
gráta og kalla á mömmu. Auðvitað
var ég ábyrgðarlaus og eigin-
gjörn.“ (101) „Þaö helltist yfir mig
dapurleiki ... Það dró skugga fyrir
sólu þótt hvergi sæi ský á himni.
Af hverju var ég víðs fjarri, þegar
hann þarfnaðist mín mest?“ (226)
Bryndís hefur m.a.s. haft sam-
viskubit yfir því að vera falleg,
enda hefur hún oft beinlínis verið
látin gjalda þess, samanber írafárið
út af „pabbatíma“ Sjónvarpsins
hér um áriö. Eftir að hafa hreppt
titilinn Ungfrú ísland og hlotið
bréflegar skammir frá fiarstöddum
unnusta sínum segir Bryndís:
„Ég skammaðist mín jafnvel fyrir
aö vera falleg. Þetta eru snotrar
umbúðir, hugsaði ég, en utan um
hvað? Kannski hef ég alla tíð síðan
verið að sanna umheiminum að ég
væri eitthvað annað og meira.“ (69)
Það ætlunarverk hefur ekki
gengið þrautalaust. Oft kvartar
Bryndís undan feimni, öryggis- •
leysi, sjálfsóánægju, afbrýðisemi í
garð eiginmanns og samstarfsfólks
hans. Akveðin tímamót verða í lífi
hennar veturinn 1976-’77 þegar
hún gegnir embætti skólameistara
Menntaskólans á ísafirði í fiarveru
Jóns Baldvins:
„Þessi vetur skipti sköpum í lífi
mínu. Það var eins og loksins kæmi
ég heim aftur, heim til sjálfrar mín.
Ég varð aftur eins og ég átti að mér
þegar ég var átján ára. Sjálfstæð,
frjáls og öfundarlaus. Eg hafði
kynnst sjálfri mér þennan tíma
sem ég var ein og óstudd. Nú gat
ég nálgast Jón Baldvin á jafnréttis-
grundvelli. Ekkert gæti skyggt á
samband okkar úr þessu. Aðskiln-
aðurinn hafði fært okkur nær
hvort öðru.“ (184)
Þetta var eitt tímabil af mörgum
sem Jón og Bryndís voru aðskilin
og ekki verður annað séð en að-
skilnaðurinn hafi yfirleitt orðið til
að skerpa ástina. Dæmigerðum
endurfundum er lýst svo:
„Hann var ómótstæðilegur og á
svipstundu gleymdist allt sem var
liöið. Viö vorum aftur tvö ein.“
(101)
Á öðrum stað segir:
„En hvaö er ástin? Ekkert annað
en eigingirni, segja sumir; um-
hyggja fyrir öörum sprottin af
sjálfselsku. Bryndís ber það ekki
við að skilgreina eigin kenndir;
hún lét stjórnast af óskilgreindum
tilfinningum án þess að láta að sér
hvarfla að gefa þeim heiti.“ (121)
Eins og grautur
í kringum
heitan kött
Mér virðist sem lífssögu Bryndís-
ar sé sumpart ætlað að vera upp-
gjör við helstu hlutverk hennar í
lífinu, svo og eigin tilfinningar og
hvatir, en öðrum þræði „spegill
tímans", einkum hvað varðar
stjórnmálin. Hún gerir sér far um
einlægni svo langt sem það nær,
en kafar að mínu viti ekki nógu
djúpt. Frásögnin er mestmegnis
snyrtileg tíundun atburða, manna
og málefna, brotin upp af stuttum
hugleiðingum eða ,játningum“
eins og dæmi voru tínd til um hér
að framan. Þá eru birt' talsvert
mörg brot úr sendibréfum þeirra
hjóna, og annarra, og e.t.v. má til
sanns vegar færa að sendibréf Jóns
Baldvins séu sá þáttur bókarinnar
þar sem mestrar stílfimi gætir og
þarf það engum að koma á óvart.
Mér sýnist Bryndís ekki gera nóg
af því að „skilgreina eigin kennd-
ir“ til að gera frásögnina verulega
minnisstæða og/eða lærdómsríka.
Einkanlega finnst mér hún oft fara
kringum ástina eins og grautur í
kringum heitan kött, en sú samlík-
ing finnst mér eiga ágætlega við
hér þar sem sá heittelskaði er Jón
Baldvin, hæstvirtur utanríkisráð-
herra! Þar af leiðandi eru ýmsar
lýsingar sem ástinni tengjast nokk-
uð klisjubornar og segja lítið um
„eigindir manneskjunnar“, sam-
anber:
„Það var líka eitthvað annað sem
togaði í mig. Eitthvað voldugt og
ómótstæðilegt. Ástin. Þessi hrika-
lega allt umvefiandi ástríða. Og
jafnframt óttinn.“ (73)
Kannski var „réttur uppgjörs-
tími“ ekki runninn upp í lífi Bryn-
dísar, kannski var vinnslutími
bókarinnar ekki nógu langur og
samfelldur, enda fór hann saman
við stormasöm stjórnarslit þar sem
hún kom óhjákvæmilega mikið við
sögu.
Og ýmislegt er þversagnakennt á
síðum þessarar bókar, eins og und-
ir lokin þar sem margþráð „frelsi"
virðist fara saman við hlutverk
utanríkisráðherrafrúar:
„Ég hef það á tilfinningunni að í
þessu nýja ráðuneyti séu gerðar
meiri kröfur til mín en áður. Ég
þarf ekki bara að vaka og bíða og
vera góð. Nú þarf ég að sjást, vera
tilhöfð, eiga góða skó, helst meira
en eitt par. Vera gestgjafi, halda
uppi samræðum, ferðast, vera allt-
af í toppformi. Og ég er til reiðu.
Hef nógan tíma. Nú er ég orðin
frjáls, barnlaus á ný alla vega þetta
árið. Hef enga fasta vinnu sem
stendur." (249)
Það er vandasamt að átta sig á
ævinni í miðjum stormi sinnar tíð-
ar. Eftir lestur bókarinnar er ég
ekki viss um að Bryndís sé „komin
heim til sjálfrar sín“... Hvað sem
þvi líður er lífssaga hennar býsna
góð heimild um fiölþætt og mót-
sagnakennd hlutverk margra
kvenna á vorum dögum þar sem
samhæfing án samviskubits er
nánast ógerleg.
Jóhanna Sveinsdóttir
Bryndís Lifssaga
Bryndisar Schram
rituð af Ólinu Þorvarðardóttur
Vaka Helgafell, 1988.
Samstarfskonurnar Bryndís Schram og Ólína Þorvarðardóttir.