Dagblaðið Vísir - DV - 08.06.1992, Blaðsíða 18

18
ÞRIÐJUDAGUR 9. JÚNÍ 1992.
Ódauðleg snilkl
Hver er Sylvía? Hún er fljóö
sem hylli sveina nýtur;
hún er fríð og glöð og góð
og guða blessun hlýtur.
Kveðum henni ljúfíingsljóð.
Úr Herramenn tveir í Verónsborg
Árið 1956 kom út fyrsta bindi af þýðingum
Helga Hálfdanarsonar á leikritum Shake-
speares. Það var Heimskringla (Mál og
menning) sem gaf út. Næstu 19 ár tókst fyrir-
tækinu að gefa út 17 þýðingar Helga á leikrit-
um Shakespeares en þá gafst fyrirtækið upp
á útgáfunni. Næstu sjö árin fengum við ekki
að sjá neina nýja þýöingu Helga á verkum
Shakespeares. En fyrir tíu árum fór svo Al-
menna bókafélagið rausnarlega af stað með
endurskoðaða útgáfu af þýðingum Helga á
leikritum Shakespeares. Fyrirtækinu tókst
að gefa út 22 leikrit áður en það gafst upp.
Þá varð fjögurra ára hlé þar til Mál og menn-
ing tók við útgáfunni og gaf snöfurlega út í
fyrra þau 15 leikrit sem enn voru óútgefin í
endurskoðuðu útgáfunni. Það tók því 35 ár
að koma þýðingum Helga á leikritum Shake-
speares útá íslensku.
Persónugallerí
í leikritum Shakespeares er fjölskrúðug-
asta safn af vel skrifuöum karakterum sem
um getur í verki eins höfundar. Það er ekki
síst dirfska Shakespeares sem gerir breidd
Bókmenntir
Árni Blandon
karakteranná svo mikla. Hann skirrist ekki
við að lýsa illskunni, hreinni og ómengaðri,
en það hefur gjaman staðið í minni höfund-
um. Sjálfslýsing Arons í Títus Andrónikus
(77) er t.d. djörf og hressileg:
Ég bölva hverjum degi, - þó að þar
sé býsna fátt sem bölvun mín nær til, -
sem leiö án þess ég fremdi fólskuverk,
dræpi mann, eða réði banaráð,
nauðgaði mey, eða’ætti sök á smán,
fremdi meinsæri, kæmi sök á sýknan,
magnaöi hatur milli góðra vina,
hálsbryti grip úr fjósi fátæks manns,
legði eld í hlöðu, og byöi bóndanum
að slökkva brunans bál með eigin tárum;...
Frægari en illska Arons er grimmd Lafði
Makbeð sem ialdi sig geta slegiö út heila
bams sem sygi geirvörtu hennar. Sjálfsbrýn-
ing hennar (370-71) er næsta ótrúleg:
Andar, komið þið
sem eflið morðhug, kæfið kvenlund mína,
og fyllið mig frá iljum uppí hvirfll
af hroða-grimmd! og gerið þykkt mitt blóð,
harðlæsiö öllum hliöum samviskunnar,
svo engin mildi fari á kreik og fæli
mín fólsku ráð,...
En þaö em ekki bara karakterarnir í verk-
um Shakespeares sem em fjölbreytilegir og
lifandi heldur líka allar lýsingar. í Snegla
tamin (365) er t.a.m. þessi lýsing á hesti:
... hrossið hans lendsigiö, með gamlan möl-
étinn söðul, og ístöðin sitt af hvom tagi, bólg-
ið undir kverk, með vilsu í nös og sollinn
flipa, þrimla á skrokk, þrota í hófum og bólgu
í liðum, útsteypt í gulu, ólæknandi af kláða,
illa haldið af riðu, nagað innan af ormum,
hryggshgað og herðaskakkt, kiðfætt aö fram-
an, beizUð hálfbrostið, með hausólar úr sauð-
skinni, margsUtnar af átökum til að forða frá
falU, og nú hnýttar saman,...
Það er mælska Shakespeares sem vinnur
þama með honum og þessi mælska kemur
honum hvað eftir annaö að notum í leikritun-
um, t.d. í samtvinnun á skammaryrðum. í
Lé konungi fer Jarlinn í Kent (278) með þessa
þulu:
Hundur, óþokki, pottasleikir, illheimskur
betUgikkur, þrílarfaður labbakútur, skít-
sokks-úrþvætti, hvítlifruð klögu-gunga, tík-
argetinn spegilglápur, hundflatur uppskafn-
ings-furtur, afborinn til einnar skjóöu, skauð
sem gerðist meUudólgur, ef þóknun væri í
boði, og. ert ekkert nema samsuða af dóna,
húsgangs-bleyðu og hórumangara, skoffin
undan flökku-læðu,... Eins og sjá má af til-
vitnunum þessum þarf ekki að kvarta undan
þýðingum Helga á verkum Shakespeares,
ekki heldur þegar Helga tekst betur upp en
Shakespeare, t.d. í hortittunum hjá Þispu
(477) í Draumi á Jónsmessunótt:
Ó, systur þrjár,
sem sundur skár-
uð silkl-þráðinn hans!
með mjólkur-hvít-
um höndum slít-
ið hold 1 dreyra manns!
Flestöll stærstu leikrit Williams Shakespeares hafa verið sett á svið hér á landi, sum oftar en einu sinni. Þessi sviðsmynd er frá upp-
setningu Leikfélags Reykjavikur á Ótemjunni.
í þessum hluta af (ó)ljóði Þispu hefur Helgi
bætt við fyndnina í verkinu með þvi að slíta
orðin í sundur milli lína og gera fyrri hluta
orðs að rímo>'ði. Nákvæmni Helga er óskeik-
ul og öll sú fyndi, sem Shakespeare laðar
fram í Draumnum, kemst meira en klakk-
laust yfir. Hin fyndnu ósmekklegheit í vísu-
klambrinu hjá Píramusi í verkinu (475—476)
eru þar skýrt dæmi:
Ó, grimmdar-nomin ljót,
kom lymsku-bráð!
klipp lífs míns þráð!
Ó, lem! kreist! kæf! og bijót!
.../...
Nú er ég nár
svo fólr og fár;
og framar sé ég ei;
önd mín flaug hátt.
Hverf máni brátt!
ég dey, dey, dey, dey, dey.
Samlestur
Endurskoðaða útgáfan af þýðingum Helga
Hálfdanarsonar á leikritum Shakespeares er
í átta bindum. Leikritin eru flokkuð saman
eftir efni. Þannig eru sorgarleikritin í þriðja
og fiórða bindi. Þetta hefur þann kost að leik-
ritin lesast saman á skemmtilegan hátt og
fólk fær mynd af því hvað og hvemig rithöf-
undurinn Shakespeare hugsaði og þróaðist
og hvemig hann nýtti sér mismunandi efni
á dramatískan hátt. Gott dæmi um þetta er
samanburður á viöbrögðum Desdemónu í
Óþelló við ásökunum föður síns um að hún
svíki föður sinn meö því aö giftast, og við-
brögðum Kordelíu í Lé konungi við sömu
ásökun. Báðar standa þær við orð sín og
deyja í lok verkanna. En viðbrögin við svör-
um þeirra em mismunandi. Desdemónu
tekst aö sannfæra fólk um það að hún eigi
rétt á að giftast og elska eiginmann sinn en
Kordeliu tekst ekki að sannfæra fööur sinn
um að hún eigi ekki að elska hann einan og
engan annan eins og systur hennar segjast
gera. Vegna eftirfarandi orða (246) kemst hún
í ónáð hjá föður sínum:
Hví giftust mínar systur, ef hjá yður
er öll ást þeirra? Gangi ég í hjúskap,
þá heimtir sá, sem hlýtur loforð mitt,
ást mina, tryggð og hollustu til hálfs.
Ég giftist aldrei eins og systur minar,
að elska sífelit aöeins fóður minn.
Desdemóna orðar þetta sama svo (352-3)
og styrkir mál sitt með því að minnast á
móður sína:
Kæri faðir,
hér sé ég minni skyldu vera skipt.
Yður á ég aö launa lif og fóstur,
og fóstur mitt og líf vill yður lúta
sem herra minnar hlýðni. Dóttir yðar
var ég til þessa. En þama er bóndi minn;
og hlýðni móður minnar, er hún kaus
að játast yður fremur foður sínum,
kaÚa ég alltað einu mina skyldu
við Márann, bónda minn.
Spakmæli og sálfræðilegur
sannleikur
Sesar: Ég vil sjá feita menn í kringum mig,
og höfuðmjúka, menn sem sofa um nætur;
Kassíus hefur magran svip og soltinn;
hugsar of fast; slikt fólk er varasamt.
Úr Júliusi Sesar, 139
Leikrit Shakespeares eru uppfull af spak-
mælum, skilgreiningum, ráðum og sálfræði-
legum gullkomum. Nokkur dæmi era eftir-
farandi: „tár sýna holla tryggð, en skortir
ráö“, „hvem elskar sá sem hatar sjálfan
sig?“; „... enginn/unir við hag sinn, fyrr en
honúm nægir/að vera ekkert." (Ríkarður
annar, 96,121,124); „aö þekkja annan mann
vel, væri að þekkja sjálfan sig“ (Hamlet, 229);
„oft ræður hvatvís hugsun gerðum
manna/sem úr því fylla af iðrun hveija
stund.“ (Ríkarður þriðji, 406); „Ekki’er það
háttur hyggins manns, að trega/sitt tjón;
hann leitar bóta hress í bragði." (Hinrik
sjötti, þriöja leikrit, 298); „Sárust er jafnan
breyting frá því bezta;/hið versta batnar.”
(Lér konungur, 315); „hugleysi, kynsmæð,
ótryggð, þetta þrennt/sem konur leggja heit-
ast hatur á.“ (Herramenn tveir í Verónsborg,
230); „Ástin er blind á augum, skyggn í
hjarta,” (Draumur á Jónsmessunótt, 420);
Sá einn er hraustur sem af vizku stenzt
hin verstu orð sem maður kann að mæla,
ber þau sem ytri kápu af kæruleysi,
og engri móðgun opnar hjarta sitt,
sem yrði þá í hættu. /.../
kjarkmenni þola, en hyggja lítt á hefnd.
Tímon Aþeningur, 155
Orðsnilld
Leikrit Shakespeares eru eins konar al-
fræðibók þar sem flest milli himins og jaröar
fyrirfinnst. Hugsanadýptin og -breiddin
ásamt orðgnóttinni er nær óendanleg og því
er þaö ekki á færi neinna aukvisa að þýða
meistarann. Helgi Hálfdanarson er mikill
mál- og orðasnillingur og í þýðingum hans á
leikritum Shakespeares er að flnna þann
mest heillandi málþokka sém finnst í verkum
sem koma út»á íslensku í dag. í þýðingum
hans á Shakespeare eru t.a.m. mörg orð sem
ekki eru úr daglegu máli. Dæmi um
skemmtileg nafnorð eru: hröslumál, beðferg-
ill, flírutuðra, kenjaklápur, drussi, ylgur,
trygill, digill, gleða, nurta, feyra o.fl. Úr sagn-
orðadeildinni má benda á lunkast, gífra,
peðra, dýja og doska.
Athugasemdir
Aftast í hverju bindi á þýðingum Helga
Hálfdanarsonar á leikritum Shakespeares
eru athugasemdir sem eru sumar hverjar
eftir Helga og aðrar fengnar úr erlendum
útgáfum verkanna. í þessum athugasemdum
kennir margra grasa. Þar fáum við að vita
að á dögum Shakespeares voru brakandi
skór í tísku (ffl, 461) svo og klukkur sem
slógu og læddust síðan inn í tíma Júlíusar
Sesars. Margskonar skemmtilegur sögulegur
fróðleikur er í athugasemdunum, t.d.: „Sagt
var að Neró keisari í Róm hafi látiö myrða
móður sína, og síðan hafi hann látið gera
henni holskurð og opna móðurlífið, svo hann
gæti séð hvar hann var sjálfur getinn." (V,
490). Ýmislegt um þjóðtrú og goðsagnir er
líka í þessum ágætu athugasemdum: „Sam-
kvæmt gamalli þjóðtrú varð það hlutskipti
meyja, sem ekki vildu giftast, að leiöa apa
til Vítis, fyrst þær höfðu ekki viljað leiða
böm til himna." (VI, 479). „Amor skaut
tvennskonar örvum, gullörvum til að vekja
ástina, og blýörvum til að svæfa hana. (VH,
477).
Að lokum
Þessi fátæklegu orð mín um heildarútgáf-
una á þýðingum Helga Hálfdanarsonar á
leikritum Shakespeares gefa litla mynd af
þeim fjársjóði sem Helgi Hálfdanarson hefur
fært okkur með stórkostlegum þýðingum
sínum á verkum hins breska meistara. Eins
og sjá má í inngangi þessarar greinar voru
útgefendur ekki alltaf hjálpiegir við aö koma
snilid Heiga og Shakespeares tíl okkar. En
það tókst þó að lokum þó æskilegt hefði ver-
iö að það hefði ekki tekið svo langan tíma.