Dagur - 17.02.1944, Blaðsíða 5

Fimmtudaginn 17. febrúar 1944
DAGUR
5
ÁLIT LÝÐVELDISNEFNDAR ALÞINGIS
Lýðveldisnefndin, sem er
samvinnunefnd þeirra þriggja
þingflokka, sem með yfirlýs-
ingu 1. desember f. á. bundust
samtökum um framgang lýð-
veldismálsins á Alþingi, vill
láta eftirfarandi álit sitt í ljós
út af nýlega framkomnum til-
lögum um sérstaka meðferð
skilnaðarmálsins:
Jafnskjótt sem ljóst var, að
sambandi Islands og Danmerkur
mundi þá og þegar slitið og lýð-
veldi stofnað hér á landi, var tek-
ið að íhuga, með hverjum hætti
ákvarðanir um þessi efni skyldu
formlega gerðar. Menn gerðu sér
þess þegar grein, að þótt Alþingi
eitt eða í samvinnu við ríkis-
stjórn kynni að neyðast til að
gera bráðabirgðaákvarðanir um
þessi efni, þá bæri að skjóta
þeim til fullnaðarákvörðunar
þjóðarinnar sjálfrar með einum
eða öðrum hætti.
Um brottfall sambandslaganna
var frá upphafi ákveðið í þeim
sjálfum, sbr. 2. mgr. 18. gr. lag-
anna, að fyrst skyldi Alþingi
gera um það sínar samþykktir
en síðan skyldu þær bornar und-
ir atkvæði þeirra, sem atkvæðis-
rétt hafa við almennar kosning-
ar til löggjafarþings landsins.
Hver leið sem farin »r um afnám
sambandslaganna, er það sam-
ræmast eðli málsins, að þjóðin
sjálf segi á þennan hátt með
beinni atkvæðagreiðslu til um,
hvort hún vilji láta sambands-
lögin gilda áfram eða eigi.
Um þetta atriði hlýtur þó 2.
mgr. 76 gr. stjskr. 1920, sbr. 2.
mgr. 75. gr. núgildandi stjskr.,að
skera úr, en þar segir: ,,Nú sam-
þykkir Alþingi breyting á sam-
bandslögum íslands og Dan-
merkur, og skal þá leggja það
mál undir atkvæði allra kosn-
ingabærra manna í landinu til
samþykktar eða synjunar, og skal
atkvæðagreiðslan vera leynileg“.
Þetta ákvæði á ekki síður við, ef
um er að ræða algert brottfall
sambandslaganna en einfalda
breytingu þeirra. Hvað sem gildi
sjálfra sambandslaganna líður,
fólst það því þegar í stjskr. 1920
og stendur enn óhaggað, að sam-
bandslögin yrðu ekki endanlega
afnumin nema með beinu þjóð-
aratkvæði.
Enginn vafi hefir því nokkru
sinni leikið á því, að afnám sam-
bandslaganna yrði eigi ráðið
nema með beinni atkvæða-
greiðslu sjálfrar þjóðarinnar.
Nokkru meiri vafi lék á um
það, hverja aðferð skyldi við
hafa um stofnun lýðveldis á ís-
landi og setning lýðveldisstjórn-
arskrár.
Fljótt á litið hefði e. t. v. sýnst
greiðfærast að fara hina venju-
legu stjórnskipulegu leið um
breytingar á stjórnarskránni
Það er að segja, að Alþingi sam-
þykki fyrst hina nýju skipan, síð-
an væri þingið rofið og efnt til
nýrra kosninga, málið því næst
lagt fyrir hið nýkosna þing, og ef
það þá næði samþykki óbreytt,
skyldi það lagt til staðfestingar
eða synjunar handhafa konungs-
valds, þ. e. ríkisstjóra.
Að athuguðu máli þótti þessi
leið þó eigi fær. Hún þótti of
svifasein á slíkum ólgutímum
sem þessum, þegar allra veðra er
von og allt getur verið undir því
komið, að eigi hafi of lengi dreg-
izt að komið yrði fastri skipun á
stjórn ríkisins. En öðru fremur
þótti þjóðinni sjálfri eigi gefið
nóg úrslitavald í málinu með
þessum hætti. Nú á tímum er
það óumdeilt með stjórnfrjáls-
um þjóðum, að allt vald komi
frá þjóðinni sjáifri. Þegar ákveða
átti, hvort hún skyldi í framtíð
búa við konungdæmi eða lýð-
veldi gat því eigi komið til mála,
að sú skipun, sem þjóðin kysi
sjálf, væri látin stranda á synjun-
arvaldi neins einstaks manns,
hvort sem það væri konungur
eða handhafi valds hans, ríkis-
stjóri. Þess vegna varð að búa svo
um, að þjóðin sjálf hefði um
þetta hið endanlega ákvörðun-
arvald.
Af þessum sökum var því
hreyft snemma á árinu 1941, af
Jónasi Jónssyni alþm., að eðli-
legt væri, að saman yrði kvadd-
ur sérstakur þjóðfundur til
ákvörðunar um lýðveldisstofn-
un hér á landi. Með hugmynd
þessari var minnst á þann at-
burð í íslandssögu, sem einna
mestur ljómi stendur af, þjóð-
fundinn 1851. Það var því eðli-
legt, að íhugað væri, hvort eigi
væri heppilegast að leysa málið
nú með þessum hætti.
En aðstaðan var gerólík.
Alþingi hafði að vlsu verið
endurreist 1845. En á þeim ár-
um var þingið eigi löggjafarþing
heldur einungis ráðgjafarsam-
koma fyrir einvaldan konung,
sem tregaðist við að láta íslend-
ingum í té hið sama fullveldi yf-
ir málum þeirra og hann lét
Dönum i té með kvaðning þjóð-
fundarins danska 1848—49. ís-
lendingum var ljóst, að hið ráð-
gefandi Alþingi gat eigi farið
með neitt hliðstætt vald þjóð-
fundinum danska, og því lögðu
þeir megin áherzlu á, að saman
yrði kvaddur á íslandi regluleg-
ur þjóðfundur með óskoruðu
valdi slíks fundar. Danska stjórn-
in ætlaðist aldrei til þess, að
fundurinn 1851 hefði slíkt vald,
og umboðsmaður hennar hleypti
fundinum upp, þegar í ljós kom,
að fundarmenn héldu fast á hin-
um íslenzka málstað.
framt starfandi löggjafarþing.
Engu að síður var þjóðfundar-
hugmyndin mjög rækilega rædd,
einkum sumarið 1942, þegar
þíngmenn og ríkisstjórn báru
saman ráð sín um, á hvern veg
stofnun lýðveldis yrði bezt trygð.
Áttu fulltrúar flokkanna þá sam-
töl um þetta við ríkisstjórn og
herra ríkisstjóra.
Voru þá í upphafi sumir þess
hvetjandi, að við síðari kosning-
ár 1942 væri sett í stjórnar-
skrána heimild til kvaðningar
þjóðfundar um úrslitaákvörðun
þessa máls. Að athuguðu rnáli
virtust þó allir horfnir frá því
ráði.
Höfuðástæðan til þess var það
álit manna, að þjóðfundur ætti
eðli sínu samkvæmt að vera full-
valda stjórnlagaþing. Slíkum
þjóðfundi yrði því eigi takmark-
anir settar. Ef hann er saman
kominn, þá getur hann sett hver
þau ákvæði varðandi stjórnskip-
un landsins, sem meiri hluta
hans lízt. Þar mundi t. d. hægt
að gjörbreyta kjördæmaskipun
landsins og yfirleitt gera allar
aðrar hugsanlegar breytingar á
stjómskipuninni. Ef þessi háttur
var á hafður, var því ljóst, að
skilnaðinum við Danmörku og
lýðveldisstofnun mundi blandað
saman við harðvítug deilumál
með þjóðinni í stað þess að hefja
þessi alþjóðarmál ofar öllum
dægurdeilum manna.
Hér við bættist, að ákaflega
erfitt hlaut að verða að koma
sér saman um kosningalögin til
þjóðfundar, svo sem kjördæma-
deilumar 1981 til 1933 og 1942
bera ljósast vitni um, og mundi
þó þeim mun harðara hafa verið
deilt um kosningalÖgin til þjóð-
fundar, sem vald hans er óskor
aðra en Alþingis.
Alþingi er nú eigi ráðgefandi
samkoma útlends einvaldskon-
ungs, heldur réttur aðili um
stjórnarskrárbreytingar og því
með öllu ósambærilegt við ráð-
gjafarsamkomuna frá 1845. For-
dæmið frá 1851 átti þegar af
þeirri ástæðu ekki við. Munu og
vandfundin dæmi þess, að sér-
staklega kosinn þjóðfundur eða
stjórnlagaþing hafi verið kallað
saman hjá þjóð, scm hafði jafn
Sumarið 1942 varð því að sam-
komulagi að hverfa frá þjóð-
fundarhugmyndinni f sambandi
við stofnun lýðveldis.
í þess stað samþykkti Alþingi
sumarið 1942 einum rómi svo-
fellda stjórnarskrárbreytingu:
(íAftan við 3 málsgr. 75. gr,
stjórnarskrárinnar bætist ný
málsgr., svohljóðandi:
Þegar Alþingi samþykkir þá
breytingu á stjómskipulagi ís
lands, sem greinir í ályktunum
þess frá 17. maí 1941, hefir sú
samþykkt eins þings gildi sem
stjórnskipunarlög, er meiri hluti
allra kosningabærra manna
landinu hefir með leynilegri at
kvæðagreiðslu samþykkt hana
Þó er óheimilt að gera með þess
um hætti nokkrar aðrar breyt
ingar á stjórnarskránni en þær
sem beinlínis leiðir af sambands
slitum við Danmörku og þvf, að
íslendingar taka með stofnun
lýðveldis til fullnustu í sínar
hendur æðsta vald í málefnum
ríkisins".
Þetta stjórnarskrárfrumvarp lá
fyrir við kosningarnar haustið
1942 og var þá gerð grein fyrir
þvf og eðli þess um land allt. A1
þingi það, sem saman kom að
loknum kosningum, samþykkti
::rv. einnig í einu hljóði og hlaut
aað síðan staðfestingu ríkisstjóra
15. des. 1942 og og er því nú
liluti af stjórnarskrá íslenzka rík-
isins. Þannig var mörkuð leiðin,
sem fara skyldi við lýðveldis-
stofnunina. og tók þetta allt ær-
inn tíma og mikið starf cins og
iunnugt er.
★
Þessi leið þótti í senn hag-
kvæm og hin virðulegasta sem
unnt var að velja. Með henni var
tryggt, að inn í sjálfstæðismálið
yrði eigi blandað deilum um ger-
ólík atriði, svo sem kjördæma-
skiþun o. fl. Og með þessum
rætti var hverjum einasta kosn-
ingabærUm manni í landinu
sjálfum, án milligöngu nokk-
urra umboðsmanna, hvort held-
ur á Alþingi eða þjóðfundi, fal-
ið að kveða á um, hvora stjórn-
skipunina hann vildi kjósa sér:
Hvort hann vildi enn una er-
endri konungsstjorn, eða hvort
íann vildi koma á því lýðveldi,
sem íslenzka þjóðin hefir um
aldir þráð.
Þetta er svo einföld spurning,
að henni getur hver einasti ís-
endingur svarað orðskviðalaust.
Og hverjum einasta íslendingi
ber að svara henni sjálfur og
eigi fela neinum öðrum umboð
til að svara henni.
Um þetta á þjóðin sjálf að
taka úrslitaákvörðun en engir
kjörnir eða sjálfkjörnir fulltrd-
ar, í hversu háum stöðum sem
þeir kunna að vera.
Þangað til ríkisstjóri undirrit
aði stjórnskipunarlögin 15. des.
1942 og gerði þau þar með að
hluta af stjórnarskrá fslenzka
ríkisins, gat menn greint á um,
hverja aðferð skyldi við hafa f
þessu. Eftir það kemst enginn
efi að, nema því aðeins, að menn
vilji nú gera nýja stjórnarskrár-
breytingu til undirbúnings sam-
bandsslitum og lýðveldisstofnun.
Afnema bæði 2. og 4. málgs. 75.
gr. stjskr. og fjarlægjast þannig
enn meir en áður þann hátt,
sem frá upphafi var hugsaður
um afnám sambandslaganna, og
útiloka beina þátttöku hvers
einasta kjósanda í lýðveldisstofn
uninni. Ef menn teldu slíkt ráð
legt nú ,vrði Alþingi fyrst að
samþykkja það, svo yrði að rjúfa
þing og kjósa almennum alþing
iskosningum, Alþingi koma sam
an á ný og endursamþykkja hin
nýju ákvæði óbreytt og ríkis
stjóri að staðfesta þau. Því næst
þyrfti að koma sér saman um
nánari kosningareglur til þjóð-
fundar og kynni það að reynast
fullerftt. Þá væri eftir að kjósa
til þjóðfundar almennum kosn
ingum um land allt, og væri þó
enn eftir hið mikla starf þjóð-
fundarins, þar A meðal að kveða
á um sambandsslit og lýðveldis
stofnun. Þá er þess að gæta, að
svo kynni til að takast um kosn
ingareglur til þjóðfundarins
eigi sízt ef þar ætti sæti óákveð
inn fjöldi sjálfkjörinna manna
að fulltrúar algers minni hluta
landsmanna réðu úrslitum á
slíkum fundi.
Afleiðing þessarar aðferðar
mætti vel verða sú, þegar búið
væri að yfirvinna allar þær tor-
i'ærur, tafir og sundrung, sem
iienni væru samfara, að þjóð-
i'undurinn ákvæði þá skipun,
sem meiri hluti þjóðarinnar
vildi á engan hátt við una, og
rná þá nærri geta, hversu hún
mundi af öðrum virt. Getur því
eigi komið til mála, að horfið
verði af þeirri braut, sem hefir
verið mörkuð að nokkru allt frá
1920, en að öðru frá 1942, þegar
hefir verið viðurkenna af er-
lendum aðilum og ein getur
tryggt íslenzku þjóðinni sjálfri
og þar með hverjum einasta
kjósasda úrsiltaráð um það mál-
efni, sem landsmenn allir verða
að láta til sín takaogkveðaá um.
Af öllu því, sem nú hefir verið
tekið fram, er ljóst, að ekki er
færst að Alþingi víki nú af þeim
grundvelli, sem menn fyrir
löngu hafa lagt um afgreiðslu
þessara mála og núverandi ríkis-
stjórn einnig er samþykk, og fari
inn á nýja leið, sem hafa mundi
í för með sér ófyrirsjáanlega töf
og truflun í meðferð skilnaðar-
málsins og lýðveldisstofnunar á
íslandi.
Nýtt!
Nýtt!
PIQUE
CHUTNEY-SÓSA
Ljúffeng með kjöti
og fiski
Nýlendu-
vörudeild
Sparksleði óskast!
Afgr. vísar á.
ÁSKORUN
TIL SJÓMANNA
Sjómannafélag Akureyrar skorar
á meðlimi sína, og aðra þá sjó-
menn á Akureyri, sem hugsa sér
að sækja um skiprúm á Akur-
eyrarskipum, fyrir næstu síldar-
vertíð.NDg enn hafa ekki sótt um
skiprúm, að gera það nú þegar
eða fyrir 1. marz næstkomandi.
Akureyri 13. febrúar 1944.
S T J Ó R N 1 N.