Dagur - 15.06.1944, Blaðsíða 2

t
DAOUR
Fimmtudagur 15. júní 1944
(Framhald a£ 1. síðu).
þá köllun sína að gerast leiðtogi
þjóðar sinnar í frelsis- og fram-
sóknarbaráttu hennar. Var hann
við endurreisn Alþingis kjörinn
fulltrúi Isfirðinga og var það
jafnan síðan, meðan hann lifði.
Á hinum fvrstu þingum gerð-
ist lítið, er frásagna þótti vert. Á
meðan einvaldsstjórn var við
líði í Danmörku. þóttu engin til-
tök að hreyfa við því, sem kon-
ungi var ógeðfellt og þótti
þó mörgum það svigrúm þröngt.
Árið 1848 voru frelsishreyfing-
ar orðnar svo sterkar í Norður-
álfunni, að Friðrik 7. þótti ráð-
legast að afsala sér einveldi í
Danmörku. Þá var sem íslenzka
þjóðin vaknaði af dvala, er hún
heyrði um frelsisheityrði kon-
ungs, og beiddist þess, að ís-
land fengi stjórnarbót, sem
ákveðin væri á þingi í landinu.
Hét þá konungur, að staða ís-
lands í ríkinu skyldi eigi
ákveðin með lögum, fyrr en ís-
lendingar hefðu fengið að láta í
ljósi álit sitt um það á þingi
innanlands.
III.
Á íslandi biðu menn þess með
óþreyju að kvatt yrði til fundar
um stjórnarhagi landsins, eins og
konungur hafði loiað. Að lokum
var kvatt til þjóðfundar í
Reykjavík 5. júlí 1851. Forseti
fundarins var kjörinn Páll amt-
maður Melsteð, en Trampe
stiptamtmaður var konungsfull-
trúi. Þegar stjórnlagafrumvarp-
ið frá Danmörku var lagt fyrir
þjóðfundinn, varð bert að það
myndi, ef samþykkt yrði, svifta
landið að miklu leyti því sjálfs-
forræði, er því bar samkv. áliti
þjóðfundarmanna, en konungs-
fulltrúi kvað þó eigi mega
byggja stjórnarhagi landsins á
öðrum grundvelli. Stjórnin hafði
sent hineað herflokk, og er kon-
ungsfulltrúi var spurður hverju
það sætti, neitaði Irann að svara.
Var það almenn skoðun, að
hernum hefði verið ætlað að
skjóta fulltrúum á fundinum
skelk í bringu, en þeir létu þetta
tiltæki ekki á sig fá, hratt fund-
urinn frumv. stjórnarinnar, sem
samið hafði verið af danskri und-
irtyllu í íslenzku stjórnardeild-
inni, algjörlega, og bjó til annað
nýtt, og var landinu þar ætlað
fullkomið sjálfsforræði með
konungi í sérmálunum.
Frv. st jórnarinnar bauð svo lé-
lega kosti, að öllum þjóðrækn-
um íslendingum hlaut að hrjósa
hugur við. Mark þess var full-
komin innlimun, því að samkv.
1. gr. skyldu grundvallarlög
Dana gilda á Islandi óbreytt, og
í athugasemduin við frv. er því
haldið fram, að þau séu þá þeg-
ar í gildi á Islandi, þó að þau
hefðu aldrei verið birt þar.
Jón Sigurðsson hafðu, er hér
var komið, tekið að sér forvstuna
fyrir málstað Islendinga. Kröfur
sínar um stjórnfrelsi íslending-
um til handa byggði hann á tvö- j
. földum réttargrundvelli, sögu-
legum og þjóðernislegum. Rit-
aði hann rækilega um þessi ef-ni
JON SIGURÐSSON
OG 17. JÚNl
í Nýjum félagsritum, er hann
gaf út í 30 ár. Vannst honum
brátt fvlgi um land allt. og
/migu flestir íslendingar að
skoðunum hans og treystu hon-
um til fullnustu. Réði hann því
mestu um örlög allra opinberra
mála á landi hér um langt skeið.
I ræðunum um fyrrnefnt frv.
stjórnarinnar mælti Jón Sigurðs-
son m. a. á þessa leið:
„Eg tók efúr því hérna um
daginn, að konungsfulltrúinn
sagðist vera fulltrúi konungs, en
ekki erindreki stjórnarinnar, og
eru þessi orð ekki svo þýðingar-
lítil með tilliti til þessa frum-
varps, er hér ræðir um, því að
þó að frumvarpið reyndar kunni
að vera frá konunginum, að því
leyti sem hann hefir samþykkt,
að það skyldi verða lagt fyrir
þetta þing, þá geta þó ekki
ástæðurnar fyrir því orðið bein-
línis eignaðar honum. Annars
væri ekki hægt að skilja, hvern-
ig á þeim mótsögnum stendur,
sem bersýnilega eru í milli
frumvarpsins og ástæðnanna.
Ástæðurnar hljóta að vera frá
stjórnarherrunum (þ. e. ráðgjöf-
unum), og það getur ekki verið
nein skylda fyrir oss að taka orð
stjórnarherranna eins gild og
orð konungs. Mótsögriin, sem eg
gat um í milli frumvarpsins og
ástæðnanna, kemur fram f því,
að eftir ástæðunum er Island nú
þegar ákveðinn partur úr ríkinu,
en frumvarpið er þó, ásamt hin-
um dönsku grundvallarlögum,
lagt fram fyrir þenna fund.
Hvaða tilgangur gæti þá verið í
því að leggja hin dönsku grund-
vallarlög fram fyrir þenna fund,
ef ísland væri slíkur partur úr
Danmerkurríki, sem ástæðurnar
fyrir frumvarpinu segja, að það
sé? Það er auðsætt að hin dönsku
grundvallarlög hefðu þá verið
hér birt ogþinglesinfyrirlöngu."
Þegar konungsfulltrúi sá, að
þingmenn fóru sínu fram, hvað
sem hann sagði, tilkynnti hann
9. ágústmánaðai. að hann ætlaði
að slíta þinginu þegar í stað, til
þess að forða landinu frá þarf-
lausum útgjöldum. Þegar
Trampe var kominn í miðja
setningu að lýsa fundinum slit-
íð, greip Jón Sigurðsson fram í:
„Má eg biðja mér hljóðs?" For-
seti: ,,Nei“. Jón: „Þá mótmæli
eg þessari aðferð". Konungsfull-
trúinn (um leið og hann og for-
seti gengu úr sætum sínum):
,,Eg vona, að þingmenn hafi
heyrt, að eg hefi slitið fundin-
um í nafni konungs“. Jón: „Og
eg mótmæli í nafni konungs og
þjóðarinnar þessari aðferð, og
eg áskil þinginu rétt til að klaga
til konungs v'ors yfir lögleysu
þeirri, sem hér er höfð í
framrni". Flestir þingmenn í
einum kór: „Vér mótmælum alh
ir“.
Á þenna hátt lauk þjóðfund-
inum, er landsmenn höfðu
vænzt svo mikils af. Þeir voru
bæði hryggir og reiðir.
IV.
Nú hefst eða heldur áfram
meira en 20 ára barátta undir
forystu Jóns Sigúrðssonar. Bar-
átta þessi var í aðalatriðum tví-
þætt*: barátta um stjórnarbótar-
málið og fjárhagsmálið.
Stjórnin var vikasein í' báðum
þessum málum, fór þó smám
saman að leggja eyrun við fjár-
kröfunni og beygja sig fyrir rök-
um J. S. um nauðsynina á sér-
stökunr fjárhag fyrir Island, og
að landið ætti til skuldar að
telja hjá Dönum. Hinu langvar-
andi þófi um stjórnarbótarmál-
ið og fjárhagsmálið lyktaði með
því, að stjórnin hjó í sundur
hnútinn með hinum' alkunna
stöðulögum frá 1871, er ríkis-
þingið samþykkti, og þar sem
svo er fvrir mælt, að ísland sé
óaðskiljanlegur hluti Danaveld-
is með sérstökum landsréttind-
um, og að> ríkissjóður Dana
greiði í fast árgjald til íslands
60 þús. kr. og nokkra upphæð að
auk um visst árabil. Vakti þessi
stjórnarstefna, að ráða málum
til lykta að Alþingi fornspurðu,
hina mestu gremju meðal íslend-
inga, og voru stöðulögin jafnan
illræmd á íslandi.
Sumarið 1873 var að tilhlutan
Jóns Sigurðssonar kvatt til
Þingvallafundar. Svall þá mörg-
um fundarmönnum móður.
Samþykkti fundurinn m. a., að
ísland væri frjálst þjóðfélag og
skyldi vera í því einu- sambandi
við Dani, að það lyti sama kon-
ungi og að þau lagafrumvörp
skyldu verða að lögum, er sam-
þykkt.væru óbrevtt á þrem þing-
um, hverja eftir annað, þó að
konungur veitti þeim ekki sam-
þykki sitt.
Það orð hefir á leikið, að Jóni
Sigurðssvni hafi þótt flokksmenn
sínir ganga of langt í kröfum
sínum á fundi þessum og ekki
gæta nægilegs hófs. Færð hafa
verið allsterk rök að því í riti
Páls Eggerts Ölasonar um J. S.,
að þessi orðrómur væri á nokkr-
um misskilningi byggður vegna
vantandi heimilda um það, er
frain fór á fundinum. Hitt mun
rétt vera, að Jón Sigurðsson liafi
ekki haft trú á, að samþykktir
fundarins kæmu að gagni eins og
á stóð. Síra Matthías Jochums-
son, sem þá var orðinn ritstjóri
Þjóðólfs, var einn fundarmanna;
þótti honum fundurinn fara of
frekt í kröfur og vildi iniðlun.
En þrátt fyrir það varð skáldið í
honurn svo hrifið af samþykkt-
um fundarins, að hann kvað af
guðmóði:
Getið verðr þess, er þorðu
þingdjarfir Islendingar
inna einum munni
orð hvell á Þingvelli:
Frjáls kjöri þjóð til frelsis
fjallbyggð Snælands alla;
lýðr skal löeum ráða,
landrétt hefir guð settan.
Nú fór þjóðhátíðin 1874 í
hönd. Þá gaf konungurinn,
Kristján IX.. landinu stjórnar-
skrá, sem veitti því löggjafarvald
og sjálfsforræði. Þar með var
einveldið úr sögunni. Fjárveit-
ingavaldið komst nú í hendur^
landsmanna sjálfra. Þingmönn-
um var fjölgað og þinginu skipt
í tvær deildir, efri deild með 12
þingmönnum, hehningur þeirra
konungkjörinn, og neðri deild
með 24 þingm. þjóðkjörrtum.
V '
Það var Jangt frá því, að
stjórriarskráin fullnægði kröfum
og sjálfstæðisbrá íslendinga.
Versti galli hennar var, að yfir-
stjórn íslandsr.iála var falin
dönskum ráðgjafa, dómsmála-
ráðherranum. sem öllu _var
ókunnur hér á landi. Þrátt fyrir
ágallana, var stjórnarskráin mik-
ilsverð fótfesta fyrir hina ís-
lenzku bjóð. Allt, sem ávannst
með henni, var ávöxtur af starfi
Jóns Sigurðssonar, en gallarnir
voru öðrum að kenna. F.n Jón
Sigurðsson gerði meira. Auk
verzlunarfrelsisins, sem hann
lagði grundvöllinn að ásamt
mörgu fleiru íslendingu m (il
nytsemdar og menningarauka,
markaði liann þjóðmálastefnu
íslenzku þjóðarinnar eftir sinn
dag, svo að allt, sem áunnizt hef-
ir, síðan hann leið, á beint eða
óbeint rót sína að rekja til áhrif-
anna frá honum Jón Sigurðsson
er einn þeirra miklu nianna, er
lifa, þótt þeir deyi. Hann er og
verður ódauð'egur aflvaki og
ljósberi í framsóknarbaráttu ís-
lendinga. Hann er og verður
óskabarn íslands, sómi þess,
sverð og skjöldur, eins og letrað
var á silfurskjöld við útför hans.
Fæðingardagur Jóns Sigurðs-
sonar hefir verið helgaður
minningunni um hann. Nú fer
sá dagur,* 17. júní, í hönd. Sá
dagur fær nú tvöfalt gildi. Jafn-
franrt því, að Jóns Sigurðssonar
er þá minnst sem hinnar mestu
frelsishetju þjóðarinnar, verður
stjórnfrelsi Islendinga innsiglað
með stofnun lýðveldis á Islandi.
Öhikað skal því haldið fram, að
sú háleita athöfn sé í anda Jóns
Sigurðssonar, þó að vitað sé, að
örlítill hluti íslendinga ýfist þar
við, eins og konungkjörna sveit-
in á dögum J. S. ýfðist við kröf-
um hans og vildi beygja sig í
duftið fyrir dönskum yfirráðum.
Jón Sigurðsson var hispurslaus
í orðum og kallaði nrenn með
slíku innræti danska íslendinga.
En því mega Islendingar aldr-
ei gleyma, að skyldur og ábyrgð
fylgja frelsinu, eins og dagur
fylgir nótt og nótt degi. Ef þessa
er ekki gætt, getur frelsið orðið
hefndargjöf. Þetta verða allir ís-
lendingar að rótfesta í hug sér
og hjarta við j liönd farandi há-
tíðahöld í sambandi við lýðveld-
isstofnunina.
Látum svo guð ráða giftu.
>^£>