Dagur - 16.06.1948, Blaðsíða 5

Miðvikudaginn 16. júní 1948
Ð A G U R
á
FrelsiS frumskilyrði fil þroskunar manna og þjóða
Ræða ÞORSTEINS M. JÓNSSONAR, skólastjóra,
á Umdæmisþingi Rotaryfélaganna hér
í fyrri viku
Heiðruðu félagar og gestir!
Skáldið Steingrímur Thor-
steinsson segir:
„Um frelsis vínber seydd við
sólarkynngi,
mín sálin unga bað“.
Frelsisþráin er hverjum manni
meðfædd. Enda er frelsið eitt af
frumskilyrðum til þroskunar
manna og þjóða. Það er fyrir
mennina á sína vísu eins og ljós-
ið fyrir allar lifandi verur. Eins
og jurtin teygir sig uup úr mold-
inni í áttina til Ijóssins, þannig er
frelsisþráin mönnunum meðfædd
hvöt til þroska. Frelsisheft mann-
kyn hættir að þroskast. í þjón-
ustu frelsisins fylkja sér því allir
frjálshuga menn og félagsskapur
frelsisunnandi manna. Og þar
sem frelsið er eitt grundvallar-
skilyrði mannlegrar þróunar, til
þess að greiða götu vaxtarmætti
mannsandans, þá er Rotary-fé-
lagsskapurinn í þjónustu þess. En
frelsið er margþætt.
Vegna frelsisheftingar: stjórn-
arfarslegs ófrelsis og andlegs
ófrelsis, hefur mannkynið á öll-
urrí öldum orðið að þola alls kon-
ar böl og þjáningar. Á þessu hef-
ur og þjóð vor orðið að kenna sem
aðrir þjóðir.
Fyrsta mannvíg á íslandi var
afleiðing af frelsisheftingu þeirra
manna, sem vígið frömdu. Meðan
þjóð vor var stjórnarfarslega
frjáls, þá þróaðist hér sérstæð
menning og merkilegar, sígildar
bókmenntir. En á tímum stjórn-
farslegs ófrelsis og útlendrar og
innlendrar kúgunar varð andlegt
líf þjóðarinnar fáskrúðugra og
efnahagur hennar slæmur. Nú er
stjórnmálalegt frelsi fengið. Er-
lend stjórnmálabönd binda oss
íslendinga ekki lengur, og efna-
hagur þjóðarinnar er beti'i en
nokkru sinni fyrr. Tæknimenn-
ingin hefur og haldið innreið sína
í landið, og framleiðsla þjóðarinn-
ar því margfaldast, og einstakl-
ingarnir þurfa ekki að leggja á
sig eins mikið erfiði sem fyrr til
þess að afla sér nauðþurfta. Skil-
yrði vor sem stjórnarfarslega
sjálfstæði-ar þjóðar sýnast því
vera sæmilega góð. En hefur
þjóðin þá öðlast það, sem hin
unga skáldsál bað um? Hefur hún
öðlast hin sólmönguðu frelsisvín-
ber? Er hún í raun og veru frjáls
á þann hátt, sem skáldið skilur
með orðinu frelsi? Hefur hún
sniðið þjóðskipulag sitt og fram-
kvæmd þess í anda hins sólmagn-
aða fi-elsis? Hafa ekki margir
einstaklingar hennar látið binda
anda sinn? Eru þeir sjálfstæðir,
sannleiksleitandi menn, eða eru
þeir í viðjum múgsefjunar og
múghugsunar? Eru þeir leiddir
af utanaðkomandi öflum án þess
þeim sé það sjálfum ljóst? Eg vil
reyna að leitast við að svara lít-
ilsháttar þessum spurningum, og
vil sýna fram á, að ekki hafi allir
einstaklingar þjóðfélagsins öðlast
það frelsi, sem með réttu mætti
kalla hið æðra frelsi, siðmannað
frelsi. Hér bíður mikið verkefni
rotary-félaga.
Út á við erum vér frjáls þjóð.
Vér ráðum samningum vorum við
aðrar þjóðir og megum hafa þjóð-
skipulag vort eins og oss sýnist.
En erlend óhrif streyma inn í
landið. Þau áhrif eru misjöfn að
sjálfsögðu og sum þeirra eru sem
flóðbylgja, er gengur á land og
brýtur niður forna menningu,
siðgæðishugsjónir og heilbrigt
mannvit. Þær eru sama eðlis og
galdratrúin og trúarofstæki var á
fyrri öldum. Það má ennfremur
líkja þeim við þjóðtrúna um
Svartadauða, ■ að hann hafi verið
móða, er lá yfir byggðum lands-
ins. Og móða þessi varð miklum
hluta þjóðarinnar að fjörtjóni.
Nú veldur þessi móða múgsefjun
og sviptir nokkurn hluta þjóðar-
innar andlegu frelsi sínu.
Þjóðskipulag vort er byggt
upp samkvæmt jafnréttis- og
lýðfrelsishugsjónum, þar sem fá-
tækur maður hefur sama rétt og
ríkur maður, ólærður maður sem
lærður maður. Við kosningar
hefur 21 árs gamall maður sama
rétt og reyndur öldungur, og
maður, sem hefui' það lágmarks-
vit, að vera ekki algerður fáráðl-
ingur, sama rétt og vitur maður.
Lengra er vart hægt að ganga í
jafnréttisáttina. Hér er trúfrelsi,
prentfrelsi, fundafrelsi, skoðana-
frelsi, athafnafrelsi o. s. frv. En
þrátt fyrir allt þetta frelsi, þá
grípur ríkisvaldið einlægt meira
og meira inn á athafnasvæði ein-
staklinganna. Sjálft rekur það
mörg stærstu fyrirtæki þjóðfé-
lagsins, svo sem skóla, sjúkrahús,
síma, póst, strandsamgöngur, bíl-
ferðir á langleiðum, landssimðju,
prentsmiðju, bókaútgáfu, verzlun
með tóbak og áfengi o. fl. o. fl.
Um rekstur á þessu flestu eru
engar flokkadeilur, enda tala eg
ekki um þessi mál út frá neins
flokks sjónarmiði. En eg vil leyfa
mér að benda á, að sumt af þess-
um ríkisrekstri sýnist ætla að
bera sig verr, en meðan hann var
í höndum einstaklinga. Lands-
smiðjan tapar, bílasamgöngur
ríkisins bera sig illa, en á þeim
var stórgróði meðan þær voru í
einstaklings höndum og voru þó
sætagjöldin ekki þá eins há sem
nú. Bókaútgáfu ríkisins verður að
styrkja, en sögur ganga um það,
að allmikill gróði sé á bókaútgáfu
flestra annarra bókaútgefenda.
Fleiri ríkisstofnanir mætti nefna,
sem sýnast bera sig verr en
einkafyrirtækin. En eg bið áheyr-
endur að skilja ekki orð mín svo,
að eg vilji að öll ríkisfyrirtæki
séu lögð niður og gerð að ein-
staklingafyrirtækjum. Slíkt tel
eg að ekki komi til mála, svo sem
með skóla, sjúkrahús, póst, síma
o. fl. En eg held, að það sé komið
oflangt út á ríkisrekstrarbraut-
ina, og ríkið geri of mikið að því
að hefta framtak einstaklinganna.
Vort litla ríki þarf á miklum tekj-
um að halda, sem munu vera
hlutfallslega hærri, miðað við
in við bryndreka. Smákænan þarf
mannfjölda, en flestra annarra
ríkja. Er þetta að sumu leyti eðli-
legt, þar sem ríkisrekstrarkostn-
aður smáþjóðar í stóru landi,
hlýtur jafnan að vera hlutfalls-
lega nókkuð mikill í samanburði
við í'íkisrekstrarkostnað stór-
þjóða. Þó getum við að sjálfsögðu
dregið úr ríkiskostnaði vorum.
Enda mun ríkið ekki til lengdar
geta fengið eins miklar tekjur af
þegnunum og það hefur nú, og er
það bein afleiðing þess, að það
grípur einlægt meir og meira inn
á athafnasvið þeirra, og stuðlar
að því á ýmsan hátt, að þeir hafi
ekki mikið fram yfir nauðþurft-
ar-tekjur. En lang stærsti liður
ríkisteknanna er nú gróðinn á tó-
baki og áfengi. Af þessum vöru-
tegundum er nú einlægt nóg til í
landi voru, þótt gjaldeyrir sé af
skornum skammti til ýmissa
nauðsynlegra vörukaupa. Þetta
minnir á hina gömlu en lítt
ræmdu tíma einokunarverzlunar-
innar hér á landi. Þá vantaði oft
brýnustu nauðsynjar, en jafnan
var nóg til af tóbaki og brenni-
víni. Þá voru sömu ástæður sem
nú fyrir því að láta ekki þessar
vörur vanta, að meiri gróði varð
á þeim en öðrum vörutegundum.
Hér erum vér á mjög hættulegri
braut, að ríkistekjurnar skulu að
miklu leyti vera háðar sölu tó-
baks og áfengis. Eftir því sem
fleiri gerast ofdrykkjumenn, eftir
því sem fleiri gerast áfengisneyt-
endur, eftir því sem uppvaxandi
kynslóð þjóðfélagsins drekkur
meii'a af áfengi, þá vaxa tekjur
ríkisins, en auðvitað vaxa líka um
leið útgjöld þess til aukinnar lög-
reglu, fangelsa, drykkjumanna-
fjölskyldna, sjúkrahúsa o. s. frv.
Hér sýnist mér, að sé verkefni að
vinna að, góðir rotary-félagar.
Hver sá maður, sem ann frelsi,
hann skilur, að öllum mönnum
ber jafnmikill réttur til lífsins, að
allir eiga að hafa jafnmikinn rétt
til þess að njóta þess og hagnýta
sér gæði þess. Það á enginu að
vera þra-11 né þrælaeigandi. En í
lýðræðislöndum skiptast menn í
flokka eftir stjórnmálaskoðunum,
og sá flokkur, sem stærstur er,
ræður mestu um stjórn lands
síns. Fram hjá þessari flokka-
skiptingu er ekki auðvelt að
komast og í raun og veru sýnist
hún eðlileg og sjálfsögð. En þessi
flokkaskipting leiðh' oft til öfga.
Flokkarnir reyna að búa sér til
sem allra bezt heldar girðingar,
svo að sem fæstir sleppi út TÍr
þeim, sem einu sinni hafa farið
inn í þær, og sá flokkur þykir
séðastur, sem hefur girðinganet-
ið þéttriðnast. Vér rotary-félagar
höfum að sjálfsögðu ekki komizt
hjá því, að teljast til einhvers
flokks, fremur en aðrir fullgildir
borgarar þjóðfélagsins, og vér
getum gjarnan verið í ýmsum
stjórnmálaflokkum áfram, alveg
eins og vér erum af fjölda stétta
innan rotary-félaganna. En vér
þurfum samt að vera samhuga.
Samhuga um það, að hafa siðbæt-
andi áhrif á þá flokka, sem vér
heyrum til.
Blöð vor íslendinga hafa oft og
tíðum ráðizt að andstæðingum
sínum með lítilli sanngirni og
takmarkaðri sannleiksást og með
skorti á nægri prúðmennsku. Þó
má segja, að framför í þessu efni
sé hjá allmörgum blöðum vorum.
í þessu efni ættum við rotary-
félagar að geta haft nokkur áhrif.
Mannníð í blöðum sýnir menn-
ingarleysi. Vér verðum og að fá
flokksbræður vora til þess að
beita krítik sinni fyrst og fremst
gegn sínum eigin flokki, eins og
hver þroskaður maður beitir fyrst
og fremst krítik gegn sjálfum sér.
Ef rotary-félagar gætuunniðeitt
hvað á í þessu efni, þá vinna þeir
þar með menningu vorri ómetan-
legt gagn. Því að eins og félags-
skapur vor er byggður upp, þá er
það fyrst og fremst hans hlutverk
að ryðja burtu fordómum og mis-
skilningi stétta hverrar á annarr-
ar störfum með aukinni stétta-
kynningu. Og eins og oss ber að
virða og skilja störf manna af
hinum ýmsu stéttum þjóðfélags-
ins, þá ber oss og að sjálfsögðu
að virða og taka tillit til sjónar-
miða manna í hinúm ýmsu
stjórnmálaflokkum og reyna að
ryðja úr vegi rakalitíum fordóm-
um stjórnmálaflokka hvers í
annars garð.
Eitt er það fyrirbrigði í íslenzkri
stjórnmálastarfsemi hinna sfðari
ára, sem eg tel mjög athugavert
og meira að segja hættúlegt, óg
það eru hin pólitískti æskulýðs-
félög. Eg tel, að hér sé svo langt
gengið gegn frelsishugsjónum
lýðfrjálsrar þjóðar, að nauðsyn sé
að hefjast handa gegn þessari
spillingu. Unglingum og jafnvel
börnum er smalað inn í þessi
pólitísku æskulýðsfélög; þar er
haldið að þeim einhliða flokks-
sjónarmiðum, kveiktir í brjóstum
þeirra fordómar og fyrirlitning á
skoðunum manna í öðrum stjórn-
málaflokkum, áður en þau hafa
nokkurn þroska sjálf til ályktun-
ar um þjóðmál. Þetta tel eg til-
raunir til þess að gera unglingana
að andlegum þrælum, skoðana-
þrælum. Slík starfsemi ætti að
vera bönnuð með lögum. Smal-
arnir, sem troða börnunum og
unglingunum inn fyrir sína
þröngu flokksmúra, vita það, að
auðveldara er að sefja barnssál-
ina, en sál fullorðins manns. Og
eg vil segja, að þjóð, sem leyfir
slíkt, hún er illa á verði með
varðveizlu frelsis hinnar uppvax-
andi kynslóðar, hið andlega írelsi,
sem seytt er við sólarkynngi; það
frelsi, er veitir mönnum uppeldi
til skilnings ogrökhugsunar;frelsi
í þjónustu heilbrigðs lífs. Hér er
um mál að ræða, sem er þess vert,
að tekið sé til alvarlegrar með-
ferðar.
Lítil þjóð, sem vér íslendingar
erum, bornir saman við stór-
þjóð, er sem smákæna borin sam-
hlutfallslega betri stjórn en
bryndrekinn til þess að farast
ekki í ólgusjó. Smáþjóð er í meiri
hættu að glata sjálfstæði sínu og
menningu en stórþjóð. Smáþjóð
er því enn meiri þörf á góðri
stjórn og góðum þegnum, ef hún
á að þróast og halda frelsi sínu en
stór þjóð. Þjóð vorri er því flest-
um öðrum þjóðum það meiri lífs-
nauðsyn að vera trú sjálfri sér,
trú frelsi sínu og menningu og
tileinka sér þjónustuhugsjónir
rotary-félagsskaparins.
Samkvæmt framansögðu virð-
ist mér, að þjóðmálaþjónusta
hinna íslenzku rótarýfélaga verði
fyrst og fremst að beinast að eft-
irtöldu fyrst um sinn:
að stjórnarvöld ríkisins grípi
ekki inn í eins margt og þau gera
nú, því að of mikil stjórn er slæm
stjórn,
að ríkið reisi sér ekki hurðarás
um öxl í fjármálum og treysti
ekki fyrst og fremst á tekjur af
af tóbaki og áfengi,
að beita sér fyrir því, að sið-
bæta blaðamennskuna á sama
hátt og þeir beita sér fyrir heiðar-
leik í viðskiptum öllum og störf-
um sínum og sinna stéttarbræðra,
að stuðla að því, að gera við-
skiptin milli stjórnmálaflokkanna
drengileg, og að flokkar setji
þjóðarhagsmuni ofar flokkshagn-
um,
að beita sér gegn því, að flokkar
stofni og haldi við pplitískum
æskulýðsfélögum,
að reyna að fá afnumdar smala-
mennskuna við kosningar, þar
sem farið er að líkt og smalar
gera, þegar þeir smala sauðkind-
um,
að vinna gegn múgsefjun. Múg-
sefjunin er hættulegasti sjúk-
dómur, sem til er. Með múgsefj-
un er hægt að leiða menn út í
alls konar ófærur. Með múgsefjun
eru þjóðir æstar út í styrjaldir.
Með múgsefjun hafa menn í
stjórnmálum og trúmálum verið
látnir vinna alls konar heimslcu-
og hermdarverk. Með múgsefjun
hefur skynsemi manna verið lok-
að. Með múgsefjun hafa menn
verið sviptir sjálfsákvörðun og
bundnir andlega. Múgsefjun hef-
ur verið notuð til þess að æsa
stétt gegn stétt. Og hún hefur
verið verkfæri til þess að fá fjölda
manna til þess að svíkja sitt eigið
þjóðfélag sem alkunnugt fyrir-
bæri er nú á síðustu tímum.
Með fræðslu á störfum hinna
ýmissu stétta þjóðfélagsins vilja
rotarýfélögin opna mönnum víð-
sýni. Markmið allra rotarýfélaga
er hið sama, en um leiðir að marki
getur þá greint eins og eðlilegt
er, enda geta margar leiðir legið
að sama markinu, og er þá ekkert
athugavert við það, þótt allir
þræði ekki sömu leiðina. Mark-
mið rotarý-félagsskaparins er
friður og bræðralag allra stétta
og allra þjóða. Og að hver stétt
reyni að hef ja sig með því að vera
trú í störfum sínum og heiðarleg
í viðskiptum sínum öllmn inn á
við og við aðrar stéttir. í þjóð-
málaþjónustu vorri er hugsjón sú,
að allir íslendingai' geti orðið að-
njótandi þeirra frelsisvínberja,
sem seydd eru við sólarkynngi
frelsisástar og mannvináttu.