Dagur - 23.12.1958, Blaðsíða 8

Bagub
Þriðjudaginn 23. desember 1958
SIGURÐUR JÓNSSON FRÁ BRÚN:
Keiinarar utan stéttarþings
IlaustgieUur stóðhesta. — (Ljósmynd: E. D.).
HVERT sem litið er blasa við
kraftaverk og ævintýri. Sjálft er
land okkar undúr og stórmerki, líf-
vænlegur blettur, eins og það hefur
reynzt, þar sem þó mætti ætla kulda
aðeins, dauða og ömurleika. En
hvel bárunnar, birkiilm skóganna
og blómskreytingu grunda og hlíða
ber þeim að mæra í ljóði og lausu
niáli, sem þeirra hafa mest notið.
Af mér var orða óskað um hross.
Af öllu dýrlegu við þetta land —
sem önnur — er einn fcngur beztur:
vinátta vitandi vera.
Því æðri og þroskaðri sem aðilar
vináttusambands eru, því mcira
verður þar frá að segja, og mestar
bókmenntir þjóða fjalla um sam-
band manns við mann. Næst jua' og
stundum jafnvel ennþá ástúðugra
verður á miili manns og skepnu,
hests eða hunds.
Hversu margir trúa nú huldu-
fólkssögunum, sem ég og jafnaldrar
nn’nir höfðum í æsku beig af að
kynnu að vera sannar?
Þeir munu vera fáir. Fer senni-
lega fækkandi þeim, sem hafa nokk-
ur kynni af slíku á því reki, sem
við vorum þá á.
Tnnan tíðar fer vísast, ef svo held-
ur frarn sem horfir, á sömu leið —
að almennings vi.ti — með allt, sem
máli skiptir af afrekum hrossa og
þegar hefur lent með framkvæmdir
huldúfólks. Sögurnar af hrossunum
verða bráðlega lialdnar heimska
ein og lygar óvandaðra skröksögu-
smiða, er nú þegar komið svo með
skeið snillinga.
En hitt er sannast. ]><>tt álfasögur
séu þar undantekning, að það er
iöngum réttast, scm fæstir trúa.
Menn mæla topp fjalls, sem fáir
hafa. klifið og færri mælt, en ekki
einhvern hjalla í hlfð, og er þar
hin rétta hæð fjallsins, sem hæsti
lmjúkurinn endar. Eins er það
sannast ujn menn og málleysingja,
sem stærst verður af þeim sagt til
lofs eða lasts, hitt eru ósannindin,
sem hver ótíndur klaufi og óvalinn
gorvembill getur framleitt í sam-
einingu, af því að það nær engu
takmarki.
En þótt rengt yrði flest það, sem
skiirulegast hefur verið af hestum
sagt, ]tá er þeirri vantrú margt til
málsbóta. Þeir menn, sem fengu
fram afrek liesta að fornu, voru
hestvanir menn og oftast með sinn'
eigin hest í verki kunnugan sér og
samvanan.
Nú þykir hvað fínast að láta
hesta á tamningarskóla til manna,
sem margir munu vart hálftamdir
sjálfir, en skulu þó kenna tryppum
viðhlftandi kurteisi á 3—G vikum
eða þé>tt nokkru lengri stund éir
vetri væri. Áður þótti með hina
vandaðri tamningu hæfilegt að
henni væri lokið nálægt mótum
]>riðja og íjórða bnikunarárs, en
nokkra hesta mátti aldrei kalla ann-
að en einkayndi húsbónda síns og
varasama öðrum, enda var þá allt
tamið, sem reynt var við og jafnvel
klaufar urðu að gera tryþþið sitt
meðfærilegt og nokkurn nytjagrip.
Þeim, sem telja að sliks skítverks
þurfi nú ekki lengur, má benda á,
að enn stunda sumar þjóðir bogfimi
sem íþrótt, þótt hvorki sé sú vopn-
beiting arðvænleg við veiðar né sig-
urstrangleg í nútíma hernaði. Fast-
heldni þcirri mun sú skoðun valda,
að það sé rýmra manngildi að geta
ekki það, sem fyrri ættliðir gátu og
það enda þé>tt eitthvað annað hafi
bætzt við getuna, en þeir heita föð-
urbetrungar, sem aukið hafa ein-
hvcrju góðu við ættlið sinn án þess
að týna öðru.
island hefur líingum verið kallað
fátækt land og lítið hefur hér jafn-
an verið um skilyrði til listsköpun-
ar, skort bæði tæki og tilsögn:
Hrosshár í strengi
og holað innan tré!
Ekki átti Fiðlungur
meira fé.
Fiðlan sti og svo ýmsar tegundir
fjaðra (pennaf jaðra) voru aðal-
áhöldin, sem þjóðin hafði til list-
rænnar iðju. Gripið var og til hnífs
og hamars, og er þé) enn vantalið
á meðan é>nefnd eru reiðtygin, sem
sumum mönnum urðu fullkomin
fegrunartæki engu síður en mynd-
skeranum hnífurinn eða fiðlaranum
boginn. Var þeim mönnum, er þeim
tækjum béittu stóðið í haganum,
stundum draumgjafinn eini eða þá
sá helzti. Þar var að finna verkefni,
vanda og gleði, í einu orði sagt lífs-
innihald og stundum meira að segja
utan við alla aurahyggju, sem þé>
þykir marga lýta.
Ekki voru það aðallega sjálftamd-
ir þægðargripir, sem færðu niönn-
um framantalinn ábata, þótt svo
mætti einnig verða. Það var villing-
urinn, flaustrarinn og fanturinn,
sem bezt kenndi og helzt gat lyft
huganum frá vonbrigðum dags eða
volæði nætur, verið jafnvel ný-
hryggbrotnum strákanga sönnun
]>ess, að hann hefði samt manngildi
nokkurt, bæri — umfram aðra jaftt-
vel — ratvísi til einnar sálar, þótt til
annarrar brygðist. Og þar gat verið
ntikils að leita, aðeins vinnuafköst
eins hests gátu skorið úr um afkomtt
bús — líf fjölskyldu. — Starfsgeta
lirOssastólsins alls réði engu minna
cn Golfstraumurinn um ttotagildi
landsins. Hefðu ekki verið hér lið-
tækir hestar, ltefði engintt sauðfjár-
bétskapur orðið rekinn sökum víð-
áttu óbyggilegs hálendis og þar af
leiðandi vanhaldá fjár. Án hesta
hefði byggð á íslandi orðið svip-
uð strjálingi Skrælingjabústaða
á strandlengju Grænlands, því
án sauðfjárbúa með bjarglegum
heimtum er sveitavist hér á landi
éihugsandi og þjéiðinni sá kostur
cinn að draga fram lífið í verstöðv-
ttm, sem vantaði auk heldttr efni til
fatnaðar að ógleymdu ýmstt fleira,
er einnig skorti, ber þó ekki minna
að meta áhrif hesta á menningu og
samskipti Itorgaranna. Hestakostur
Isléndinga hefttr meira valdið um
lög og landsrétt, bókagerð óg’'alla
fræði en beint liggur í augum-uppi.
Hvað héfði t. d. orðið um myndun
ríkisheildar á íslandi án hesta til
þingreiða?
Hver skyldi líka hafa samið. Njáh:
á meðal gangandi stafkarla,.. setn
ekki náðu víðara til kynningar við
ntenn en bífurnar gátu boriðnvorn
lil annars? Ekki var svo vel, að
siglingaleiðir væru sæmilega tæki-
lcgar. Austfirðingar hefðu þannig
átt vanhaldasama leið fyrir Meðal-
land á þeim farartækjum, sem al-
mennt var kostur á. Vestfirðingum
þótti líka reynt að „hlunkandi byr
á Töngum" þýddi ekki alltaf „röst
ina“ holla smáskipum, þótt það ráð
hefði verið upp tekið í fyrstu að
setja „hrafnaþing kolsvart í holti"
við sjó fram. Verðttr að teljast é>-
þarft að gera lengri lestur um nauð-
syn farartækja og samgangna og þá
í þessu falli nauðsyn hesta.
Hvaðan er hann þá hingað kom-
inn, sá hinn þarfi þjémn?
Þeirri spurningu kynni að verða
ttokkuð vandsvarað, þar sem sögur
okkar eru nti samkvæmt nýjustu
rannséiknum taldar skáldsögur og
því ótryggar heimildir. Um þctta
efni vill þé> svo til, að finnanlegt er
líkamsauðkenni, sem bendir á á-
kveðinn uppruna og sker það úr
um sumt, þegar þá aðrar heimildir,
hversu veikar setn vera kunna,
bcnda á sama.
Hjaltlenzkir hestar eru án aur-
horns á fótum og svo er einnig um
suma íslenzka hesta. Þar sem vitað
er um búsetu norrænna á Bretlands-
eyjuin og flutning hinna sömu
manna ltingað til lands með bú sín.
þá er skyldleikinn í þessum tveimur
tegundum augljós hvað hrossaætt-
irnar snertir. Þá er fullvíst, að eng-
in hross voru hér við komu fyrstu
manna. isaldir og hafsmegin ntikið
sáu fyrir því. Hitt er óvíst, hverjir
■ fyrst fluttu út ltingað btipening, en
hafi írskir munkar flutt sattðfé til
Færeyja, svo að Norðmönnum hafi
blöskrað fjöldi þess þar, þegar þeir
síðar komu og gáfu eyjunum nor-
rænt nafn, þá væri ekki ólíklegt, að
þeir Papar hefðu haft sömu fyrir-
hyggju, sem hugðu til íslandsferðar,
og hefðu þeir vel mátt flytja stærri
gripi en sauði, þar sem um meiri
víðáttu var að fara á leiðarenda
]>eirra en fyrir kom í Færeyjum.
En þótt þeir hefðu flutt hingað
allar bústofnstegundir og bólstöð-
um þeirra verið stráð um sunnan-
vert landið, frá Berufirði að austan
og allt norður til Hvammsfjarðar,
þá ltefði ekki verið um þau ein bú
að ræða, sem nægt liefðu landshlut-
anum, og er því mestur hluti bú-
stofnsins kominn með norrænum
mönnum og frá Skandinavíu og hef-
ur verið valinn tir þekktu búi sér-
hvers eiganda, sent allir urðtt að
skiljn eftir meira en flutt varð sök-
um ófullnægjandi skiprúms. Var því
bústofn allur hjngáð kominn étrval
eitt. Nokkuð kom með vestrænum
landrtámsmönnum, en þar er örð-
ugra að gera sér grein fyrir frum-
stofni, þar sem þar hafa meira
blandazt kyn síðan. Þó sýna I-Ijalt-
lendingarnir sig enn í dag og sanna
skyldleikann, minnstu hestar heims
og einir þeir endingarbeztu, hvort
sem litið er á aldur cða þrek eftir
stærð. Þá er einnig kunnugt, að
Ré>mverjar hinir foriiu voru með
sté>ra heri um langan tíma á Stóra-
Bretlandi í nágrenni við héruö .þau
og landshluta, sem vestrænir land-
námsmenn sumir eru frá komttir,
og hafa þá hestar þeirra hermattn-
anna haft betur agaðar hneigðir en
setulið nútímans það, sem á tveim-
ur fótum gengur, ef þeir hafa ekki
sáð sér lit. Þeir hestar voru tíndir
saman étr víðlendu heimsveldi
handá sumum af voldugústu, rík-
ustu og heimtufrekustu mönnum
veraldarsögunnar og hefðu því mátt
hafa verðmæta eiginleika að skila
til niðja sinna.
Talið er nét af ýmsum yngri
hestafræðingum, að frægustu hestar
heims, Arabarnir og frændur þeirra,
hafi aðra gerð beina en hestar í Ev-
rópu og illsamræmanlega við vest-
ræn hestakyn, svo að kynblending-
ar þeirra ættu að gefast illa. Sé það
rétt og hitt líka satt, að heilsa, vilji
og lundarlag fylgi beinagerðinni é>-
aðskiljanlega, þá má afskrifa allar
vonir uni erfðakosti austrænna gæð-
•inga éit hingað, en vitað er hitt, að
íslenzkir hestar urðu tíðkanlegar
konungagjafir, er þeir höfðu um
stund blandazt hér um stund étr
ýmsum löndum komnir, og bendir
það á betri ættstofn einhvers staðar
að en þann hinn norræna. Hugsan-
legt er að vísu, að landkostir hafi
hér verið hrossum hagfelldari en í
heimalöndum, og bendir mikill
þroski íslenzkra hreindvra til að þá
ástæðu megi líka muna, en ekki.ber
það vott ntiklu hagrænu viti þjóðar
okkar.að treysta nú svo til eingöngu
á sjófang okkur til viðurlífis, en
flýja landbúnað, ef Island ætti að
vera betra itndir l>ti en nálæg lönd.
Hross ertt þannig mikill hluti af
sögu okkar og ntikil orsök æva okk-
ar, og það er mikil trassamennska
og heimska að hafa ckki fest vcrk
þeirra, aldur, ættir og aðsetursstað
á béikfell eins vel og fánýt deilumál,
en þannig hefur margt niður fallið
sem síður skyldi, og er þetta með
því verra og kcmur sér því bagaleg-
ar, hve lítið Jnaður veit með öryggi,
þar sem nú hafa unr langar stundir
staðið strangir vindar um allt is-
lenzkt hrossakyn. Mismiklir menn
eða litlir hafa talið sig lil þcss kall-
aða að breyta öllum stofninunt til
cftirlætis við aðra aðila en atvinnu-
vegi og borgara þessa ríkis, og enn
aðrir hafa tekið sig fratn um að snið
ganga hross til sérhvers hlutar nema
nytjalauss leikaraskapar, ellegar þá
níða af þeim alla verðskuldun og
tilverurétt. Var það upphaf að, að
ekki skyldi lengur hesta meta efitr
áunnu, íslenzku fegurðarviti og
reynslu undangenginna kynsléiða,
heldur miðast við námuvinnu I
jörðu niðri suður í Englandi eða
við. skoðanir Dana um það, hve
hár hestur þyrfti að vera á herða-
bein til að vera látandi fyrir öku-
tæki i landi þeirra. Og enn gat
versnað, ef sniða skyldi vaxtarlag
þeirra og gerð eins og kjóltusku,
eftir uppdráttum tízku þar og þar,
"kföfum, sem engar líkur voru til að
stæðu misseri lengur eða nokkur
gæti elt, svo sem eru stundaróskir
tilhaldsmanna, sem ekkert vita,
hvers biðja ber.
Er þá lítt virt skyldulið og niðjar
Lögmanns-Brétns og Ké>ps hins mýr-
dælska, ef það á að afklæðast forn-
um auðkennum til þess að þykja
boðlegt undir sællífa auðmenn á
erindislausu flakki þeirra um þau
lönd, sem svo eru ill við fót, að þau
eru ekki bjé>ðandi heimaöldum
hrossum. Við slík boð verður mannt
og manni að taka undir nteð Steph.
G. Stephanssyni og segja:
Þú til hálfs skalt heldur vera
heima-frjáls og þá
njóta sjálfs og beinin bera
blásnum hálsi á.
Og er það þé> ekki svo að skilja,
að ekki megi selja hesta hvert á
land þangað, sem þeim verður látið
líða eins vel eða betur en hér, held-
ur. þannig, að ekki skyldi breyta
gerð ]>eirra eða getu í é>hag íslenzk-
urn störfum, til þess að þé>knast er-
lendum markaði.
Hestar komu hingað tamdir grip-
ir, svo sem ]>á var þörf fyrir og
kostur á. Nét er rnikill hluti þeirra
ekki taminn lengur heldur villt dýr,
eins og hirtir erlendra skétga. Þé>
heíttr ýmsum miinnum tekizt að
venja hestinn sinn þannig til feng-
ihn til að hlýða kalli og bendingum,
jafnvel clta sig og trúa sér fyrir lífi
sínu og líðan af fúsunt huga.
Á sama hátt hafa sumir hestar
tekið menn þannig fangna, að þeimt
hefur varla orðið vær stund nema í
návist þess og þess hests, og þarf
varla annarri Hðan að lýsa, hvorki
hjá manni né hesti, ef svo hefur
tekizt sambtiðin. Mega ]>eir hestar
gjarnan nokkuð á sig leggja eða
(Framhald af 7. síðu.)