Dagur - 24.12.1966, Blaðsíða 3

JÓLABLAÐ DAGS
3
GÍSLI GUÐMUNDSSON, alþingismaður:
Alþingi
var endurreist
ENDURREISN Alþingis var ákveðin
með tilskipun Kristjáns konungs átt-
unda árið 1843, en þingið kom saman
í fyrsta sinn tveim árum síðar. Hér
verða rifjuð upp nokkur atriði viðvík-
andi þessum merkisatburði og mönn-
um, er þar komu við sögu, en hægt er
að kynna sér það flest eða allt nánar í
prentuðum heimildum.
Áðurnefnd tilskipun var þrennt í
senn: Ákvörðun um stofnun eða end-
urx-eisn þingsins, kosningalög og þing-
sköp. Eru þar m. a. ýmis ákvæði hlið-
stæð þeim, sem nú eru í stjórnarskrá
ríkisins. En stjórnarskrá var þá engin
til hér, og eigi heldur í Danmörku.
Konungur var enn einvaldur. í Dan-
mörku höfðu fyrir skömmu verið sett
á stöfn tvö ráðgefandi fulltrúaþing, og
íslendingum ætluð seta á öðru þeirra.
Nú átti Alþingi hið nýja að vei'a sams-
konar þing fyrir íslendinga, og fulltrú-
ar íslands þá að hverfa af hinu danska
ráðgjafarþingi. Var þetta í samræmi
við óskir, er borizt höfðu frá íslending-
um í þessu máli.
Samkvæmt tilskipuninni skyldi hið
nýja Alþingi skipað 20 þjóðkjörnum
fullti-úum og allt að sex konungskjörn-
úm. Fjórir hinna konungskjörnu
skyldu vera veraldle'grar stéttar og
tveir andlegrar stéttai’. Gátu þingmenn
samkvæmt þessu oi-ðið 26 talsins. Hina
þjóðkjörnu þingmenn skyldi kjósa í 20
kjördæmum, einn í hveri'i sýslu og
einn í Reykjavík, sem þá var orðinn
höfuðstaður landsins, þótt lítil væri og
hálf dönsk um þær mundir. Var hún
þá meðal fámennustu kjördæma, en
landsmenn allir voru þá rúmlega 58
þúsundir. Alþingi átti að halda annað
hvert ái’. Kosningar í kjördæmum
skyldu fara fram á sex ára fresti, og
jafnan á því ári, er þing væri eigi háð,
og skyldi kosningum lokið fyrir 30.
september ef unnt væri, en kjördagur
var sérstaklega ákveðinn í hverju kjör-
dæmi af hlutaðeigandi yfirvaldi. Sam-
kváemt þessu áttu fyrstn kosningam-
ar að fara fram á árinu 1844, til þing-
anna 1845, 1847 og 1849. Þetta voru
fyrstu þingkosningar hér á landi, og er
ástæða til að veita því athygli, hvernig
þær voru látnar fara fram. Fyrii-mynd-
in var frá í-áðgjafai'þingum Danmerk-
ur, en þar hafa fyrirmyndir eflaust að
einhverju leyti verið sóttar til hinna
GÍSLI GUÐMUNDSSON.
vestrænu þjóða, Breta, Bandaríkja-
manna.og Frakka, er kynni höfðu af
þingkosningum og þá höfðu um lengri
eða skemmri tíma búið víð þingi'æði,
er enn átti sér ekki stað á Norðurr
löndum.
Við hinar fyi'stu Alþingiskosningar,
og raunar lengi síðan, var kosningarétt-
ur mjög takmarkaður. Kosningarétt
höfðu eingöngu karlmenn, tuttugu og
fimm ára eða eldri, sem höfðu umi'áð
yfir fasteign með tilteknum lágmai'ks
dýrleika. Ef um land var að ræða,
þúrftu menn að eiga fimm hundruð í
jörð eða hafa ábúð á tuttugu hundruð-
úm. Margir leiguliðar á smájörðum
urðu af þessu að vera án kosningarétt-
ax'. Til dæmis má nefna, að í ísafjai'ðar-
sýslu (Norður- og Vestúr-ísáfjarðar-
sýslu, sem nú ei'U kallaðar) voi'U ekki
nema 80 kjósendui'. í Vestmannaeyjum
fyrirfannst enginn kjósandi, og var því
enginn þingmaður kjörinn. Semja
skyldi kjörskrá (uppskriftir) yfir kjós-
endur í hverri sýslu, eða eigendur fast-
eigna eins og þeir eru nefndir í tilskip-
uninni. Stendur þar m. a. þessi ein-
kennilega málsgrein af hálfu konungs:
„Með tilliti þeirra Oss sjálfum á íslandi
tilheyrandi fasteigna viljum Vér ekki
eiga neinn þátt í kosningunum“. —
Embættismenn þurftu að fá konungs-
leyfi til þingsetu.
Kjörfundur var aðeins einn í hvei'ju
kjördæmi, og þangað urðu þeir að
koma, sem neyta vildu kosningarx’éttar.
Sýslumaður (í Reykjavík bæjarfógeti)
stjóinaði kjörfundi og kvaddi tvo menn
sér til aðstoðar í kjörstjórn. í byrjun
kjörfundar skyldi sýslumaður halda
í’æðu til kjósenda og brýna fyrir þeim
ábyi-gð þeirra og mikilvægi kosning-
anna. Frambjóðendur voru engii', og
þá ekki heldur fi'amboðsfundir, en
heimilt að kjósa hvem, sem á kjörskrá
vai', og fór kosning fram í heyranda
hljóði. Þeii', sem í kjörstjórn voi'U
greiddu fyrstir atkvæði. Hver kjósandi
var kallaður með nafni, og skyldi hann
þ>á ganga fram og nefna nafn og heim-
ilisfang tveggja manna, er hann vildi
kjósa. Var hver atkvæðagreiðsla skráð
jafnharðan í kjörbók. Hver kjósandi
greiddi þannig tveim mönnum atkvæði.
Að kjöi-fundi loknum, voru atkvæði
talin saman, og sá talinn rétt kjörinn
'þingxnaðúr, ei’ flest hafði hlotið at-
kvæði, en sá varaþingmaður, er næst-
flest atkvæði hafði hlotið.
Hið nýkjörná Alþingi kom saman í
Reykjavík 1. júlí 1845.
Það er sjálfsagt býsna erfitt fyrir þá,
sem eingöngu hafa séð höfuðstað lands
ins eins og hann er nú, að gera sér í
hugai-lund, hvernig hann hafi litið út
fyrir 121 ári. En vera má, að einhver,
sem þetta les, geti séð það í draumi.