Dagur - 10.05.1967, Blaðsíða 5

4
Skrifstofur, Hafnarstræti 90, Akureyri
Símar 1-1166 og 1-1167
Ritstjóri og ábyrgðarmaður:
ERLINGUR DAVÍÐSSON
Auglýsingar og afgreiðsla:
JÓN SAMÚELSSON
Prentverk Odds Bjömssonar h.f.
VEIKUR GRUNNUR
STJÓRNARFLOKKARNIR virð-
ast hafa ákveðið að bera það blákalt
fram, nú fyrir kosningarnar, að aðal-
atvinnuvegir landsmanna standi á
traustum grunni og að aldrei hafi
verið blómlegra um að litast á vett-
vangi framkvæmda- og atvinnulífs
og iðnaðar í landinu. „Framtíðin
verður byggð á grunni viðreisnar-
innar“, er vígorð Jóhanns Hafsteins
iðnaðarmálaráðheiTa.
En fleiri og fleiri fella nú þann
dóm um efnahags- og atvinnumál, að
„viðreisnargrunnurinn" beri ekki þá
yfirbyggingu, sem þar hefur verið
reist á undanförnum árum og verð-
bólgan hleður upp „eins og spila-
borg“. Jafnvel fjármálaráðherra
landsins bregzt bjartsýnin og lýsir
þessu svo, að það sé ógerningur fyr-
ir ríkisstjómina að efna það heit sitt
að gera framkvæmdaáætlanir, sem
ríkið á hlut að, nokkur misseri fram
í tímann. Afsökun hans er sú, að
þrátt fyrir verðstöðvun sé allt svo
óráðið og ótryggt í efnahagslífi þjóð-
arinnar nú, að ekki sé unnt að gera
neinar áætlanir fram í tímann. Með
þessari yfirlýsingu fjármálaráðlierra
kemur 10 ára framfaraáætlun sú, sem
hampað var á landsfundi Sjálfstæðis-
manna og virtist hafa verið tekin þar
góð og gild, undarlega fyrir sjónir,
svo ekki sé nú fastara að orði kveðið.
Stjórnarsinnar, jafnt sem stjórnar-
andstæðingar, fordæma viðreisnar-
stefnuna. Fyrr í vetur létu bátaút-
vegsmenn í Reykjavík og Hafnar-
firði hafa það eftir sér, að fiskverðið
sé með öllu ófullnægjandi og aðstaða
til bátaútgerðar leiði til samdráttar í
útgerð og síðan hráefnaskorts hjá
fiskvinnslustöðvum. Útvegsmenn
leggja til, að frestað sé innheimtu af-
borgana af stofnlánum, reksturslán
hækkuð, launaskattur sé niður felld-
ur svo og aðstöðugjöld og tryggingar-
gjöld. Minna mátti það ekki vera.
Forsjármenn frystihúsaiðnaðarins
í landinu segja: „Þrátt fyrir þá stað-
reynd, að frystihúsaeigendur telja
að með þessum ráðstöfunum sé
hvergi nógu langt gengið til lausnar
aðsteðjandi rekstrarvandræðum fall-
ast þeir eftir atvikum á þessa skipun
mála í trausti þess, að ekki verði
gripið til innheimtuaðgerðá gegn
frystihúsunum meðan athugun á
fjárhag þeirra fer fram“. Þessa eink-
unn gáfu forsvarsmenn þeim verð-
grunni sem kenndur er við viðreisn.
Formaður Félags ísl. iðnrekenda
segir svo um iðnaðinn á árinu 1966 í
málgagni samtakanna: „Þetta ástand,
þrátt fyrir vaxandi neyzlu með þjóð-
Framhald á blaðsíðu 7.
„Hvað má höndin ein og
i.
Aldamót og aldamótamenn.
í mannfagnaði hér á Norður-
landi heyrði ég fyrir nokkrum
árum kunnan kaupfélagsstjóra
tala um „aldamótamenn“. Hann
sagði: Ég á ekki við þá fyrst og
fremst, sem uppi eru á aldamót
um tímatalsins eða fæddir á
þeim tíma. Aldamótamenn
kalla ég þá, sem hjálpað hafa til
þess að skapa aldamót í mann-
lífinu. Hann átti sem sé ekki
við þau aldamót, sem táknuð
. eru með tveim núllum í endann,
heldur upphöf meiri háttar
breytinga í mannheimi og þá
einkum hér á landi.
Á milli áranna 1900 og 1901
voru hér á landi engin aldamót
í þessum skilningi. En á 19. öld
urðu hér aldamót á ýmsum svið
um. Jónas Hallgrímsson var
aldamótamaður í skáldskap og
meðferð íslenzkrar tungu. Jón
Sigurðsson í stjórnmálum.
Þannig mætti halda áfram að
telja aldamót þessara tíma á
fleiri sviðum.
Nokkru eftir að Jónas Hall-
grímsson hneig til moldar, og
um það leyti sem hár Jóns for-
seta byrjaði að grána, hófst öld
félagshyggjunnar í strjálum
byggðum þessa lands. Dreifð at
vik hér og þar leiddu í ljós, að
samstilltir hugir og sameinaður
vilji margra manna bjuggu yfir
mikilli orku, þótt hver og einn
væri lítils megandi. Hópar
manna í samstarfi gátu lækkað
verð á innfluttum vörum til
notkunar á heimilum sínum og
fengið meira en áður fyrir fram
leiðslu sína, ef viðskiptastarf-
semin var rekin sem þjónusta
á vegum þeirra sjálfra. Gömul
vígi erlendrar einokunar, og síð
ar selstöðu, riðuðu til falls og
féllu hvert af öðru fyrir verzl-
unarsamtökum almennings víða
um land. Starfandi voru um
skeið mjög fjölmenn verzlunar-
samtök, sem náðu yfir heila
landshluta, Húnaflóafélagið og
Gránufélagið á Norður- og
Austurlandi, Verzlunarfélag
Dalasýslu og Veltan fyrir sunn
an. Er tímar liðu, reyndust þau
of laus í sniðum. Þá tóku við
samvinnufélög hinna náttúrlegu
verzlunarsvæða eða verzlunar-
héraða, sem yfirleitt hafa
reynzt langlíf í landinu. Hin
elztu þeirra eiga nú þrjá aldar
fjórðunga að baki eða því sem
næst. Og félagshyggjan á 19.
öld átti líka sína aldamótamenn
t. d. Tryggva Gunnarsson, Pét-
ur Eggerz, Jón Guðmundsson,
Jakob Hálfdánarson og Torfa í
Ólafsdal, svo að fá nöfn séu
nefnd — að ógleymdum Jóni
Sigurðssyni, sem einnig þar lét
til sín taka. Hin almennu verzl-
unarsamtök og kaupfélög reynd
ust einn traustasti bakhjarl
sjálfstæðisbaráttunnar á 19. öld
svo sem glögglega var viður-
kennt í þann tíð. Með því að
gera einstaklingana þess um-
komna að bera höfuðið hátt í
verzlunarbúðum landsins hjálp
uðu þau til að gera þjóðina
frjálsa,
II.
Samvinnusvæðin.
Reynslan varð yfirleitt sú, að
hvert samvinnufélag leysti af
hendi þjónustu fyrir byggðar-
lag eða byggðarlög, þar sem
flestir eða allir áttu sama verzl
unarstað og verzlunarhöfn.
Stundum var þetta heil sýsla
eða því sem næst, stundum
tveir eða fleiri hreppar, ein-
staka sinnum minna svæði. Siun
félög ráku, er tímar liðu, starf-
semi sína í aðalstöðvum og einu
eða tveim útibúum á minni
hafnarstöðum, til hagræðis fyr-
ir nágrenni þeirra staða. Þannig
tengdust samvinnufélögin hér-
uðunum traustum böndum og
tóku að jafnaði héraðsheitið eða
heiti hlutaðeigandi byggðar-
lags upp í nafn sitt.
Með þessum hætti runnu upp
á sínum tíma aldamót í byggð-
um landsins, ekki allsstaðar í
einu en allsstaðar með svipuð-
um hætti og með árangri, sem
segir til sín. Þessi aldamót fé-
lagshyggjunnar skópust með
atbeina þeirra, sem kaupfélags-
stjórinn fyrrnefndi myndi án
efa kalla aldamótamenn.
Arfurinn frá aldamótum fé-
lagshyggjunnar hélt áfram að
vaxa út 19. öld, og hann hefir
verið í örum vexti það sem af
er 20. Öld, a. m. k. lengst af. Um
það vitna margs konar almanna
samtök á mörgum sviðum þjóð-
lífsins, bæði í strjálbýli og þétt
býli. Eln þar ber þó að telja í
fremstu röð, vegna langrar og
mikillar starfsemi, nokkuð á
sjötta tug samvinnufélaga, sem
inna af hendi þjónustu fyrir
allar stéttir manna víðsvegar
um landið.
Nú mun láta nærri, að starf-
andi sé að meðaltali eitt sam-
vinnufélag fyrir hver fjögur
sveitarfélög í landinu, að kaup
stöðunum meðtöldum. Nokkuð
mörg þessara félaga takmarka
starfsemi sína við afmarkaðar
fjarðabyggðir, einn kaupstað
eða kauptún og sveit í
tengslum við þéttbýlið, t. d. á
Austfjörðum og Vestfjörðum,
og sums staðar annars staðar
eru slík félög tengd litlum lands
svæðum, þó sum séu fjölmenn.
Onnur félög starfa fyrir stór
svæði, t. d. flest félögin hér á
Norðurlandi, Kaupfélag Héraðs
búa og sum félög á Suður- og
Vesturlandi. En yfirleitt eru
þessi félagssvæði, smá og stór,
náttúrlegar eða landfræðilegar
samstarfsheildir, þar sem fólk á
að verulegu leyti sameiginlegra
hagsmuna að gæta í baráttunni
fyrir batnandi lífskjörum og
hvers konar framförum, m. a.
með tilliti til samgöngumögu-
leika. Þróun samvinnuhreyfing
arinnar hefir þannig á sinn hátt
skipt landinu í samstarfseining-
ar, en kjarna slíkrar samstarfs-
einingar eða samvinnuhéraðs
mynda aðalstarfsstöðvar hvers
samvinnufélags.
Segja má, að þessi frjálsa
skipting landsins í samvinnu-
héruð eða samvinnusvæði hafi
verið í meginatriðum fullmótuð
fyrir 40 ái-um, enda þótt all-
mörg félög hafi bætzt við síðan.
En einmitt um það leyti hófst
eða færðist í aukana víða um
land hin mikilsverða þátttaka
samvinnufélaganna í hinni al-
mennu framfaraviðleitni ein-
stakra byggðarlaga og héraða,
sem síðar verður að vikið. Eins
og kunnugt er voru félögin í
upphafi til þess stofnuð að út-
vega erlendar vörur samkvæmt
pöntunum félagsmanna og
koma afurðum félagsmanna í
verð á þann hátt, er þá tíðkaðist
og að beita sér fyrir vöruvönd-
un. Á næsta stigi komu sölu-
deildimar, opnar búðir fyrir al-
menning, þar sem vörur voru
seldar á „gangverði“, en hagn-
aður lagður í varasjóð félags og
stofnsjóði félagsmanna eða út-
borgaður við reikningsskil. Þetta
er hin fræga enska Rochdale-
aðferð, sem samvinnufélög um
allan heim hafa tekið upp. Síð-
an varð þróunin víða sú, sem
fyrr var nefnt, að félögin geng-
ust fyrir eða áttu þátt í upp-
byggingu atvinnulífs og mörgu
öðru, er til framfara horfði,
hvert á sínu svæði, og höfðu þá
ósjaldan að bakhjarli landssam
band sitt (SÍS), er stofnað var
í Yztafelli árið 1902, en hóf starf
semi sína sem umboðs- og heild
verzlun íslenzkra samvinnu-
félaga á heimsstyrjaldarárun-
um fyrri. Þessi þróun verður
hér ekki nánar rakin. Því mið-
ur er henni nú á tímum ekki
ávallt veitt sú athygli sem
skyldi.
III.
„Fjöregg“ byggðanna.
Glöggskyggnir menn og heil-
huga gera sér þó grein fyrir því,
sem þarna hefir gerzt. Snemma
á þeim áratug, sem nú er að
Gísli Guðmundsson,
alþingisniaður.
líða, heyrði ég ungan og gáfað-
an skólakennara segja í ræðu,
þar sem margt manna var sam-
an komið: Smvinnufélögin eru
fjöregg héraðanna. Ef fjöregg
héraðsins brotnar, fer eins og í
ævintýrunum. Byggðin, sem
missir fjöregg sitt, hrömar og
deyr.
Þó að ræðumaðurinn, sem
svona talaði, væri ekki aldinn
að árum, átti hann samt ærna
lífsreynslu til viðmiðunar, sína
og sinna samferðamanna, yngri
og eldri, og þekkti vel sögu ís-
lenzkrar landsbyggðar á 20. öld.
Hann hefði áreiðanlega, ef orð
hans hefðu verið véfengd, getað
minnt á margt: Að samvinnu-
félögin losuðu fyrrurn margan
manninn úr niðurlægjandi að-
stöðu gagnvart allsráðandi
verzlunai-valdi og sköpuðu eðli-
leg kjör í viðskiptum. Að sam-
vinnufélög hafa með því að
gera mönnum kleift að komast
yfir og standa straum af bygg-
ingarefni, unz föst lán fengust
í lánastofnunum, gert þúsund-
um fjölskyldna í sveit og við
sjó kleift að koma upp íbúðar-
húsum sínum og húsum til at-
vinnurekstrar. Að þau hafa í
flestum byggðarlögum haft for-
göngu um að koma upp kjöt-
frystihúsum og mjólkur-
vinnslustöðvum og víða hrað-
frystihúsum fyrir sjávarafla.
Að mikið af þeim iðnaði,
sem rekinn er utan höfuð-
borgarinnar, er til orðinn með
þeirra atbeina. Að þau hafa
víða unnið að því að efla út-
gerð þar sem hún var lítil eða
engin eða komin í rústir. Að
þau hafa haft forgöngu um eða
annazt útvegun nýrra véla og
framleiðsluvara, og þannig rutt
tækninni leið, þar sem hún ella
hefði orðið síðbúin. Að þau
hafa lagt fé í menningarsjóði og
að jafnaði verið reiðubúin til að
leggja lið margs konar menn-
ingarmálum héraðanna. Að
þjónustumenn þeirra, kaupfé-
lagsstjórarnir og fleiri, hafa
margir hverjir um áratugi verið
reiðubúnir til margs konar þjón
ustu við hvem og einn á félags
svæðinu, hvort sem hann vildi
leita ráða í persónulegum erf-
iðleikum eða annarrar fyrir-
greiðslu, sem ekki kom alltaf
verzlun við, og langt umfram
það, sem menn almennt telja
starfsskyldu nú á tímum. En
umfram allt þó: Að samvinnu-
félögin hafa, af því að þau störf
uðu í almannaþágu og gátu
komið fram í umboði margra,
jafnvel hundraða og þúsunda,
getað orðið þess umkomin að
safna sjóðum handa sér og fé-
lagsmönnum sínum, fá umráð
yfir fjármagni og velta á þann
hátt steinum úr götu, sem ella
hefðí verið ókleift, m. a. komið
upp verzlunarhúsum og öðrum
varanlegum verðmætum, sem
nú eru eign almennings í héraði
hverju eða byggðarlagi og ekki
verða þaðan flutt eða seld, en
ella væm einkaeign einhverra
nær eða fjær, ef til væru.
Allt þetta og fleira frá liðn-
um tímum mun ungi maðurinn,
sem talaði um fjöregg hérað-
anna, áreiðanlega hafa haft í
huga. En þó fyrst og fremst
framtíðina. Ég veit, að hann
hafði áhyggjur af því, að sumir
jafnaldrar hans og þeir, sem
yngri eru en hann, gæfu ekki
þann gaum, sem skyldi, að þess
um málum, og að fyrir vangá
þeirra kynni fjöreggið að
brotna. Hann hafði þá e. t. v.
einkum heimahérað sitt í huga.
En sannleikurinn er sá, að þó
að almennt sé viðurkennt, að
samvinnufélög gegni mikils-
verðu hlutverki hjá stórþjóðum
víða um heim, er hlutverk
þeirra hér á landi í þágu ís-
lenzkrar landsbyggðar e. t. v.
meira og sérstæðara en annars
staðar. Það samvinnufélags-
form, móltað af reynslu, sem
skapazt hefir hér í hverfu hér-
aði, er og mun verða, ef lán er
með, ein dýrmætasta héraðs-
eignin á hverjum stað, sverð og
skjöldur í lífsbaráttu komandi
tínía.
ÍV.
Félagsandi og starf.
En þótt svo sé, má víst eng-
inn gera sér vonir um eða ætl-
ast til, að samvinnufélög okkar
Íslendinga eða annarra geti ver
ið fullkomin á sínu sviði eða
stjómir þeirra og starfsmenn
alltaf eins og bezt verður á kos-
ið. Vanræksla og mistök í þjón-
ustu geta átt sér stað, enda þótt
hættan á slíku sé því minni sem
betur er um búið. Skyldurækn-
ir kaupfélagsstjórar hafa stund
um þótt ráðríkir eða verið það,
og í almannafélagsskap getur
undan því sviðið hér og þar, og
það jafnvel svo mjög, að ekki sé
viðurkennt það, sem vel er gert.
Sögu hefi ég eitt sinn heyrt um
vinnumann, sem var svo ein-
ráður á sínu sviði, að bóndi
fékk ekki að velja líflömb sín á
hausti. Hér var langt gengið, og
þó látið kyrrt liggja. En svo
trúr var þéssi maður, að ekki
myndi hann hafa dregið sér vilj
andi svo mikið sem hagalagð
frá húsbónda sínum, og á öllu
hafði hann vakandi auga. Kaup
félagsstjórar og stjórnarmenn
af þessu tagi hafa komið miklu
til leiðar en hlotið vitnisburð
misgóðan. Svo margs konar eru
óskn manna, að sú almanna-
þjónusta, sem gerir öllum til
hæfis, getur tæpast orðið góð
þjónusta. Trúr maður, starfhæf
ui' og laginn, getur gert margt
svo að mörgum líki, en aldtei
allt svo að öllum líki.
Vantrú í ríkum mæli er
hættuleg og oftrú ekki síður.

ein?”
Þó að samvinnuarfur hérað-
anna frá aldamótum félags-
hyggjunnar hér á landi sé dýr-
mætur og þó að samvinnufélög
séu búin að starfa lengi í land-
inu, verða unnendur þeirra að
gera sér grein fyrir því, að
þroskaleið þeirra er ekki á enda
runnin. Að á tímum mikillar
framþróunar og örra breytinga
verða þau á hverjum tíma að
hafa það markmið að bæta enn
starfshætti sína og vinna verk
sitt enn betur eða á annan hátt
en þau hafa áður gert. Slíkt
verður ekki gert með því einu
að ráða mikilhæfa og dýra
starfsmenn, þó að það geti verið
nauðsyn ekki síður en nauðsyn
ber til að kaupa dýra vél á
tækniöld. Mestu skiptir að
treysta undirstöðuna, að þroska
félagsandann og láta aldrei
verða lát á þjálfun hinna lýð-
ræðislegu vinnuaðferða, sem
m. a. eru í því fólgin að kunna
jafnt að beita og þola gagnrýni
og leiða sannleikann í ljós, að
heimta ekki meira en sinn hlut,
og að gera sér grein fyrir því,
að hugsjón og raunveruleiki er
hvort tveggja staðreynd í þess-
um heimi. Samvinnufélög eru
öllum opin eins og þjóðfélagið
eða sveitarfélagið, og allir eiga
þar jafnan rétt. En að eiga rétt
er auðvitað ekki alltaf sama og
að vilja og geta notað þann rétt
til fulls.
Ekki er ólíklegt, að það eigi á
komandi tímum fyrir islenzk-
um samvinnufélögum að liggja,
að skipta með sér verkum
meira en nú er gert og taka að
sér ný verkefni. Framleiðslu-
samvinnufélög eru hér t. d.
næstum óþekkt fyrirbæri, og
hafa raunar óvíða í heiminum
látið að sér kveða í þjóðarbú-
skap, nema þar sem þau hafa
verið lögboðin, og slíkt er ekki
í anda hinnar frjálsu samvinnu,
sem hér tíðkast. »
V.
Samvinna og einkaframtak.
Það er almennt ekki siður
samvinnufélaga að amast við
einkaframtaki manna, heldur
þvert á móti, enda hafa margir
einkarekstrarmenn í sveitum og
annarsstaðar verið meðal traust
ustu liðsmanna þeirra og for-
vígismanna. En þau telja sig þá
jafnframt eiga rétt á að ætlast
til vinsamlegrar afstöðu í sinn
garð frá þeim, sem ekki taka
þátt í félagsstarfinu. Víða hafa
kaupfélög og kaupmenn starfað
árekstralítið eða árekstra-
laust á sama verzlunarstað. Það
er þó staðreynd, sem ekki má
gleyma, að verzlunarþjónusta
er dýr og verður að jafnaði því
fjái'frekari sem meiri kröfur
eru til þess gerðar, að komið sé
upp nýtízku sölubúðum og fjöl-
breyttum vörubirgðum. Frá
sjónarmiði héraðs eða byggðar-
lags með takmarkaðan fólks-
fjölda, þar sem almannasamtök
um verzlunarþjónustu eru starf
andi, hlýtur því að jafnaði að
verða að því nokkurt fjárhags-
legt tjón fyrir heildina, að einka
aðilar fari inn á hið almenna
starfssvið kaupfélagsins. Það
mun yfirleitt reynast misskiln-
ingur, að slíkt leiði af sér sam-
keppni, sem að gagni komi, og
er það auðskilið,'ef að er gáð.
Öðru máli gegnir þar sem fjöl-
menni er mikið t. d. í Reykja-
vík, og er þó fjöldi verzlunar-
fyrirtækja þar bersýnilega orð
inn alltof mikill. Samkeppnin
kemur þar ekki fyrst ög fremst
fram í mismunandi vöruverði,
heldur í mismunandi húsa-
kynnum og sýningu söluvar-
anna — svo og í því að gera
þjónustuna aðlaðandi, og þá
viðleitni má ekki vanmeta nú á
tímum.
Raddir hafa verið uppi um
það, að vegna greiðari sam-
gangna og annarra þjóðlífs-
breytinga geti verið ástæða til
að sameina sum af hinum starf
andi samvinnufélögum hér á
landi, til að skapa traustari
rekstrargrundvöll og fækka for
stöðumönnum, en reynslan virð
ist sýna í seinni tíð, að eftir-
spurn vel hæfra og reyndra
manna eftir slíkum störfum
víða um land sé minnkandi.
Vera má, að eitthvað megi gera
að slíku, en hinum hefðbundnu,
sögulegu tengslum milli sam-
vinnufélaganna og héraðanna
eða byggðarlaganna, sem þau
starfa í, má þó aldrei gleyma.
VI.
Samvinnumenntun.
Þegar starfsmannaþörf sam-
vinnufélaganna ber á góma og
þá nauðsyn, sem á því er, að
glæða félagsanda komandi kyn-
slóða, er þess m. a. að minnast,
sem nú í seinni tíð hefur verið
hugsað og rætt um fræðslustarf
semi Sambands ísl. samvinnufé
laga og skóla þann, sem sam-
vinnufélögin hafa rekið í nál.
hálfa öld, fyrrum í Reykjavík,
nú í Bifröst í Borgarfirði. Ekki
er ólíklegt að fyrirkomulag þess
arar fræðslu eigi eftir að breyt-
ast á komandi tímum, og að
horfið verði að fræðslu í nám-
skeiðum líkt og tíðkazt hefur
hjá samvinnumönnum í Sví-
þjóð og e. t. v. víðar. Gæti t. d.
verið hyggilegt bæði fyrir lands
byggðina og samvinnuhreyfing
una, að samvinnuverzlunarskóli
væri starfandi á Akureyri í nán
um tengslum við bréfaskóla S.
í. S. og A. S. í. en samvinnu-
lýðháskóli í Bifröst, hvort-
tveggja í svo sem 2—3 nám-
skeiðum á hverjum vetri, og að
skipulögð væru sérstök próf,
einkum fyrir starfsmenn kaup-
félaganna í sambandi við verzl-
unarnámskeiðin. Samvinnulýð-
háskóli væri að sjálfsögðu ætlað
ur fólki, sem komið er af ungl-
ingsaldri og hefur eða getur öðl
azt áhuga á fyrirlestrum og við
ræðum um félagsfræði, bók-
menntir og sögu þjóðar sinnar
og annarra þjóða jafnframt því
sem stund væri lögð á söng,
íþróttir og fleira, sem glæðir fé
lagsandann. Þar kemur ekki
próf til greina af hálfu nem-
enda. En slík menntastofnun
yrði sjálf að ganga undir próf,
þar sem úrslitin kæmu fram í
þeirri aðsókn, sem þangað yrði
og því orðspori, sem af henni
færi.
VII.
Skuggi styrjaldanna.
Segja má um íslenzkan sam-
vinnufélagsskap, að hann hafi
verið byggður upp „neðan frá“.
Samvinnufélögin voru í önd-
verðu stofnuð af almenningi í
byggðum landsins og fyrir frum
kvæði heimamanna, en ekki
skipulögð af neinu áróðursvaldi
eða allsheijarmiðstöð. Það má
aldrei gleymast, að þessi sam-
vinnufélög héraðanna, smá og
stór, eru máttarstoðir íslenzkr-
ar samvinnuhreyfingar. Lands-
samband þeirra (S. í. S.) var á
sínum tíma stofnað til að inna
af hendi sameiginlega þjónustu
fyrir þau öll, á þeim sviðum og
á þann hátt, sem þau sjálf óska,
þegar þau bera ráð sín saman,
en ekki til að stjórna þeim. Ef
það gerði sjálft sig að einhvers
konar „móðui'fyrirtæki“ í
Reykjavík, sem safnaði um sig
„dótturfyrirtækjum" víðsvegar
um landsbyggðina, væri búið að
„snúa hlutunum við“, enda
mun ekki til þess koma. Tengsl
in milli allsherjarþjónustufyrir
tækisins og félagaima þurfa eft
ir eðli málsins að vera fólgin í
gagnkvæmri hollustu eins og
tengslin mOli félaganna og fé-
lagsmanna heima fyrir í hverju
héraði.
Vera má, að hér sé einmitt
komið að veikum bletti á við-
horfi framtíðarinnar gagnvart
samvinnufélögum héraðanna og
landssamtökum þeirra. í mín
eyru hefur stundum verið
kvartað um það af einlægum
félagshyggjumönnum, að fé-
lagsmönnum samvinnufélag-
anna nú á tímum hætti stund-
um til að líta á félagið sitt sem
óviðkomandi „fyrirtæki“, sem
ganga beri „í skrokk á“ eftir
megni, og engin ástæða sé til að
láta sér annt um. Ætla má, að
hér sé um að ræða svipað við-
horf og mjög hefur borið á í
seinni tíð hjá mörgum gagnvart
samfélagi sínu á ýmsum svið-
um t. d. þjóðfélagi, sveitarfélagi
A MANUDAGSKVÖLDIÐ fór
fram hin raunverulega frum-
sýning Leikfélags Akureyrar á
leikritinu Draumur á Jóns-
messunótt eftir William Shake-
speare í þýðingu Helga Hálf-
danarsonar. Leikstjóri er Ragn
hildur Steingrímsdóttir. Þetta
var þó reyndar önnur sýningin
á Ieiknum, þar sem hátíðasýn-
ing í tilefni af 50 ára afmæli
Leikfélagsins var á laugardags-
kvöldið.
I leikritinu sjáum við, hvemig
álfarnir leika sér að mönnunum.
Þeim verður reyndar á skyssa,
en eftir að hafa leiðrétt hana,
hafa þeir um leið komið í veg
fyrir, að vonzka mannanna fái að
ráða, en þeir hafa gaman af öllu
saman, gaman af að sjá mennina
deila, og leika sér að þeim eins
og köttur að mús.
Jónsmessunætur-draumurinn
gerist í Aþenu og í skógi þar í
grennd. Þesevs hertogi ætlar að
kvænast Hippólítu drottningu
skjaldmeyjanna eftir fjóra daga,
og þau bíða óþreyjufull eftir hin-
um mikla degi. En Hermina dótt-
ir Egevs aðalsmanns í Aþenu er
ekki jafn sæl. Hún hefur orðið
ástfangin í Lýsander, ungum
manni, en faðir hennar ætlar að
gifta hana Demetríusi, öðrum
ungum Aþeningi. Hermína er því
mótfallin, enda elskar vinkona
hennar, Helena, Demetríus, og
Hermína vildi gjarnan að þau
nái saman en um það er ekki að
ræða. Demetríus sér einungis
Hermínu.
Faðir Hermínu fer þess á leit
og jafnvel heimili og' fjölskyldu
og það ekki aðeins hér á landi.
Ábyrgðartilfinning gagnvart
samfélagi, hverju nafni, sem
nefnist, er einn af burðarásum
menningar og framfara. Hafi sá
burðarás svignað, er sjálfsagt
ástæða til þess eins og alls ann
ars, sem gerist. Tuttugasta öld-
in hefur verið öld dásamlegra
framfara, og ævintýra á sviði
vísinda og tækni. En við, sem
nú erum uppi, lifum í skugga
tveggja heimsstyrjalda. I þeim
skugga hefur víst sumt af þeim
mannfélagsgróði-i, sem gefur líf
inu hugðnæman blæ, bliknað
eða látið á sjá. En þegar sá
skuggi líður hjá, eins og vonii'
standa til, þarf ekki að efa, að
það, sem um skeið hefur talizt
til „fomra dyggða“,; dafni á: ný
og teljist þá e. t. v. nýjarIdýg'gð
ir. Því að hið góða, sem með
manninum býr, getur með sama
rétti kallast gamaltj og nýtt.
við Þesevs hertoga, að hann sjái
til þess að dóttirin hlýðnist skip-
unum föðurins, og Þesevs segir,
að hún hafi um það að velja, að
giftast Demetríusi eða hún eiga á
hættu að verða tekin af lifi, eða
ganga i klaustur. Hermína velur
klaustrið fremur en giftinguna.
Þá ákveða elskendurnir ungu að
reyna að komast ,undan til
frænku Lýsanders, sem býr utan
Aþenu, og þar ná ekki lög Aþen-
inga yfir þau. Þar geta þau
átzt.
En Helena, sem veit um ráða-
gerðir þeirra hugsar sér, að segi
hún Demetríusi frá flóttanum,
geti hún með því unnið vináttu
hans, jafnvel ást. Öll fjögur
leggja þau af stað út í skóginn
fyrir utan Aþenu, og þar er það,
sem álfarnir koma til sög-
unnar.
Álfakóngurinn á í erfiðleikum
með drottningu sína, og ætlar
sér að reyna að ná sér niðri á
henni með því að setja í augu
hennar safa úr ákveðinni jurt,
sem hefur þau áhrif, að sá sem
hefur fengið safann í augun fær
ást á því eða þeim, sem hann
augum lítur. Álfakóngurinn hefur
orðið vitni að áhamingju Helenu,
og fær Bokka, álf, vin sinn til
þess að setja þennan sama vökva
í augu Demetríusar til. þess að
hann verði þannig ástfanginn af
Helenu og vandi hennar sé leyst-
ur. Bokka verða á mistök, hann
hittir fyrir Hermínu og Lýsa id-
er, sem hafa lagzt til hvíldar í
skóginum, og þar sem lýsingin á
Demetríusi getur eins átt við
VIII. '
„Hvað má höndin ein og ein?“
Á öndvei'ðri öld félagshyggj-
unnar á íslandi kvað Matthíag
Jochumsson:
„Hvað má höndin ein og ein?.
Allir vinni saman.“ ,
f dreifðum byggðum okkar
íslendinga, er enn í dag og
verður á komandi árum engu,
minni ástæða en fyrr til að
hlusta á þessi heilræði hina
skyggna skálds frá 19. öld. Fólk
ið til sjávar og sveita í hverju
héraði þarf að gera sér grein
fyrir því, að ef það vill láta
hérað sitt eða byggðarlag halda
velli á þeim umrótstímum, sem
nú eru, verður það að gæta
þess sameiginlega að láta ekki
„fjöreggið“ brotna — og vera
á verði gegn þeim, sem því vilja
Lýsander, fer vökvinn i aug«
rangs Aþenings.
Þegar Lýsander vaknar, kemur.
hann auga á Helenu, sem stend-
ur hjá honum, og hann eltir
hana í burtu, og skilur Hermínu
eftir. Mikil óhamingja uþphefst
af þessum sökum, Hermina leitar
vinar sins í skóginum, og Helena
trúir ekki öðru, en Hermína og
Lýsander hafi tekið sig saman
um að hæðast að henni á þennaa
hátt, og leika sér að tilfinningurn
hennar, og enn vissari verður hún
í sinni sök, þegar Bokka hefur
einnig tekizt að koma ástarvökv-
anum í augu Demetríusar, og
hann lítur Helenu augum og fell-
ir ást til hennar samstundis. Þeir
keppinautarnir, sem áður hafa
keppt um ást Hermínu, deila nú
og liggur við einvígi, en Helena
heldur að þau hafi öll þrjú sam-
einast um að hæða hana og
spotta, og þykir lítið orðið eftir
af vináttu æskuleiksystur sinnar,
Hermínu.
Álfadrottningin hefur einnig
verið grátt leikin. Þegar hún
vaknar, eftir að hafa orðið ástar-
vökvans aðnjótandi, verður fyrir
augum hennar hndverksmaður
frá Aþenu, sem Bokki hefur lika
leikið grátt og látið þreytast í
asna. Drottningin lætur meyjar
sinar þjóna asnanum, og Bokki
og álfakóngurinn hafa gaman af.
Þegar álfakóngurinn telur nóg
komið af svo góðu, notar hann
enn lyfja- og grasafræðikunnáttu
sína, og nú til þess að breyta því
sem illa hefur verið gert. Lýsand-
er fær aftur ást á Hermínu, en
þar sem hentast er fyrir alla, að
Demetrius haldi áfram að elska
Helenu, er hann ekki læknaðut'
af þeirri ást. Álfadrottningin sér
nú, að hún hefði aldrei átt aSi
(Framhald á blaðsíðu 7).
G. G.
Sviðsatriði úr Jónsmessudraunii.
(Ljósm.: Eðvarð Sigurgeirsson)
Leikfélag Akureyrar:
Draumur á Jónsmessunótt
Höfundur William Shakespeare
Leikstjóri Ragnhildur Steingrímsdöttir