Dagur - 18.01.1983, Blaðsíða 6

\— I L Hf lOJlWuor«slrT||

Helstu jarð-
fræðiminjar í
Kotárborgum
og Glerárgili
neðra
Helstu jarðfræðiminjar í Kotár-
borgum og Glerárgiíi neðra eru
merktar með tölum inn á með-
fylgjandi kort og vísa þær til
skrárinnar hér fyrir neðan. Til
að skoða þær er hentugast að
hefja göngu á Gleráreyrum við
brúna á Hörgárbraut, og ganga
upp með ánni að norðanverðu.
Verða þá fyrst fyrir margvíslegir
steinar á Gleráreyrum (nr. 1)
(um þá verður væntanlega fjall-
að í næstu grein), og síðan hinar
ýmsu jarðmyndanir í neðsta
hluta gilsins (Rafstöðvargilinu),
sem best er aðskoðaað norðan-
verðu. Síðan er best að fara
suður fyrir ána (á brúnni við
Sólvelli), og halda upp með
henni þeim megin, allt að gil-
stokknum (nr. 8) og þaðan suð-
austur í gegnum Kotárborgir að
Dalsborgum og Lækjardal (nr.
10-12). Aðeins „steinboginn"
við Rangárvallabrúna (nr. 9)
verður þá út undan, en hann er
auðvelt að skoða af brúnni.
Hægt er að skoða þessar minjar
jafnt sumar sem vetur, ef ekki er
mikill snjór og tekur gangan um
1-2 stundir eftir því hve vand-
lega er skoðað og hratt farið.
Steinana á Gleráreyrum er þó
hentugra að skoða að sumarlagi.
Sé farið með skólanemendur í
þessa skoðun þarf að viðhafa gát
á nokkrum stöðum við gilið,
einkum á 4 og 5, sérstaklega að
vetrarlagi þegar svell eða hálka
getur leynst á þessum stöðum.
1. Gleráreyrar. Margvíslegar
bergtegundir, einkumlípar-
ítsteinar; í ýmsum litum og
gerðum, biksteinn, gabbró
o.fl. (Sjá næstu grein).
2. Gangakerfið mikla við
gamla Glerárskólann. Hell-
isskúti o.fl. (Best er að
skoða með því að fara ofan
í gilið að norðanverðu). (5.
mynd).
3. Flögnunargrjótið við
Borgir (í sama gangakerf-
inu og 2). Er rétt við heim-
reiðina, andspænis húsinu.
4. Skessukatlar á „Holunöf
Á gilbarminum þar sem
þrönga gilið mætir víða gil-
inu (Rafstöðvargilinu). (1.
mynd neðst til hægri).
5. Glerárfoss. Athuga: Við
fossinn er stundum sleipt af
úða og svell á vetrum. (1. og
6. mynd).
6. „Katlarnir“, með fjöl-
breyttum skessukatla-
myndunum, straumrákum,
líparitsteinum o.fl. (4.
mynd).
7. „TrjáhoIan“ (mót eftir tré í
berginu?), þar sem gilið
beygir í norðaustur.
8. „Stokkurinn“, þ.e. beinn
gilhluti sem áin hefur grafið
eftir endilöngum berg-
gangi.
9. „Steinboginn“ eða Rang-
árvallabrú, enþarerufjöl-
breyttar katlamyndanir og
nánast steinbogi yfir ána.
10. „Háborg“ í Dalborgum, við
enda Dalsgerðis að norðan.
Frábær útsýnisstaður, jök-
ulflúðir og grópir með grett-
istökum, mánum o.fl.
11. Lækjardalurinn við Dals-
borgir, sem er gamalt gil
sem Glerá hefur eitt sinn
myndað en síðan yfirgefið.
12. Grjótnámið í Dalsborg ytri,
en þar finnst brúnt maríu-
gler o.fl. útfellingar í
sprungum í berginu.
Umhverfi og minjar á Akureyri
Glerárgil
neðra
— efftir Helga Hallgrímsson
Gleráin hefur nokkru eftir að síðasta
fsaldarskeiði lauk, fundið sér farveg
vestanvert við Kotárborgir, og beyg-
ir síðan austur fyrir norðan þær og
fellur þar niður á Gleráreyrar. Um
tíma í ísaldarlokin virðist hún hins
vegar hafa runnið austur úr Réttar-
hvammi (við steypustöðina), og
myndað eyrar þar sem mjólkurstöð-
in nýja og Lundur eru nú og fallið
síðan út gegnum Lækjardalinn hjá
Kotá, enda ber hann þess greinileg
merki að vera gamalt árgil. Núver-
andi gil Glerár (neðra gilið) er því til-
tölulega ungt að uppruna, enda
fremur þröngt og grunnt víðast hvar,
nema þar sem það liggur framhjá
borgum og hefur grafist upp í þær.
Neðsti hluti gilsins, sunnan og neðan
við Bandagerði (Síðuhverfi núver-
andi) er þó dýpri og mun víðari, og
hefur áin þar líklega hitt á gamalt
árgil, eða þó öllu fremur endann á
gömlu gili, sem hefur verið til fyrir
síðasta jökulskeið, en fyllst upp af
ruðningi og lokast. Liggur það hugs-
anlega í suður í gegnum miðjar Kot-
árborgir, um Stekkjarsund og Tjarn-
armýrina, þótt þess sjáist nú lítil
merki á yfirborðinu.
Skessukatlar
í Glerárgili neðra eru ýmsar athygl-
isverðar jarðmyndir, sem tengjast
vatnsrofinu, einkum skessukatlar af
ýmsum stærðum oggerðum. Skessu-
katlar eru oftast pott- eða tunnulaga
holur í bergið sem myndast hafa í
miklum vatnsstraumi, einkum undir
eða í grennd við fossa. (mynd 2) Er
talið að þeir grafist einkum af lausum
steinvölum, sem safnast í holur í
berginu og eru á stöðugri hringferð
um holubotninn vegna straumiðu. í
djúpum skessukötlum má oft finna
slíkar steinvölur, er þar hafa dagað
uppi. íslenska heitið á þessu fyrir-
bæri vísar hins vegar til þjóðtrúar-
innar, en samsvarandi heiti eru til á
öðrum tungum t.d. jattegrytor á
sænsku og jættegryder á dönsku.
Hefur mönnum þótt vel við hæfi, að
tröllin löguðu mat sinn í þess konar
pottum.
Skessukatlar eru einkum á tveim
stöðum í Neðra-Glerárgili, þ.e. við
gömlu rafstöðina (Glerárfoss) og í
gilkróknum niður af Sólborg, sem ég
hef kallað Katla. Á báðum stöðum
eru katlarnir enn að myndast og því
er sérstaklega lærdómsrfkt að skoða
þá á þessum stöðum. Mjóa gilskoran
neðan við Glerárfoss (Stífluna) er öll
samsett af slíkum kötlum, og hafa
sumir verið risastórir, jafnvel nokkr-
ir metrar í þvermál, og mótar fyrir
þeim víða í gilveggjunum, sem þarna
eru þverhníptir, og því ekki auðvelt
að komast að þeim. (mynd 1) Þessi
gilskora er raunar ágætt dæmi um
það hvernig fossar grafa bergið og
mynda gil, en verki þeirra má einna
helst líkja við sög eða fræsara. Foss-
inn grefur sig stöðugt til baka í gegn-
um berglagið sem hann er upphaf-
lega myndaður við, og lengir þannig
gilið fyrir neðan sig. Bergið er þarna
sýnilega mjög torgræft, enda liggja
allar sprungur og berggangar þvert á
gilstefnuna, en þeir auðvelda mjög
gilgröftinn þar sem stefnur þeirra og
gilsins fara saman. Hafa jarðfræð-
6-DAGUR -18. janúar 1983