Dagur - 28.10.1983, Blaðsíða 5

Nylega kom út hjá bókaútgáfunni Skjaldborg hf. söguleg skáldsaga eftir Valgarð Stefánsson, sem er
fyrsta rítverk höfundar. Fyrir haföi hann getið sér nafn sem myndlistarmaður og í bókinni fjallar hann
um lífshlaup annars listamanns, Skóla Skúlasonar. hins oddhaga.
I formála hókarinnar segir Valgarður: „íslensk myndlist hefst fyrst til vegs um aldamótin síðustu.
Þá komu fram á sjónarsviðið menn, sem eru í dag viðurkenndir brautryðjendur sinna listgreina. Þeir
eru: Kinar Jónsson, Þórarínn B. Þorláksson og Asgrímur Jónsson. Sögu þeirra þekkja flestir mæta-
vel, það er á fárra vitorði að samtíma þeim var einnig við nám í Kaupmannahöfn Akurcyringurinn
Skóli Skólason, sem hafði hlotið þann heiður að verða fyrstur þeirra allra til að hljóta styrk til mynd-
listarnáms, frá hinu háa Alþingi.
Hver var Skóli Skúlason?, spyrja menn vafalaust. Hvar eru verk hans? Hefur honum veríð svndur
einhver sómi? Hefur saga hans ekki veríð skrífuð?
Svaríð við síðustu spurningunni er nei og líklega hefur ekki ein einasta rítgerð verið skrifuð um
hann. Samt var stormasamt á Alþingi þcgar styrkveitingar til Skóla voru til umfjöllunar og hann hlaut
viðurkenningu eins fremsta myndlistarmanns Danmerkur.
Til að svara ótal spurningum sem á hugann leituðu varðandi Skóla Skúlason sá sögumaður aðeins
eina leið. Hón var sú, að freista þess að draga upp mynd frá þeim tíma er Skúli lifði og gæða nýju lífi
samfylgdarmenn hans og á þann hátt reyna að komast í snertingu við atburði sem sannarlega gerðust.
Þcss vegna fá flestir þátttakendur í sögunni að halda réttum nöfnum, enda eru nöfn þeirra ein sér orð-
in að eins konar þjóðsögu."
Hér fer á eftir fyrsti kaflinn í bók Valgarðs, sem ber nafnið: „Eitt rótslitið hlóm".
bæjarins, eldfjörugur hæfileika-
maður en viðkvæmur, og honum
virtist allt verða vonlaust á köfl-
um og rödd hans hafði glatað
jafnvægi sínu en hann lét radd-
leysið ekki aftra sér og stjórnaði
karlakórnum og hornaflokknum
af miklum myndarbrag auk söng-
stjórnar í kirkjunni.
Þeir sem mættu til messu voru
stundum á rápi út og inn á meðan
á messugjörðinni stóð eða höll-
uðu undir flatt en þegar sálusorg-
arinn brýndi raustina opnuðust
augu hinna iðrunarfullu, efa-
semdalausu og guðræknu kirkju-
gesta rétt sem snöggvast. Fjörleg-
ar fiskiflugur sáust einnig dynta
sér með kjánalegum tilburðum í
litlu gluggarúðunum. Boðskapur-
inn var heldur ekki alltaf beint
upp úr biblíunni og presturinn
batt sig ekki við einn sannleika.
Hann var efasemdamaður og
leitandi og fór hátt og vítt í þeirri
leit og leiddist guðfræðilegur
sparðatíningur, því áttu hin guð-
ræknu sóknarbörn oft í örðug-
leikum með að fylgja honum á
fluginu. Síst skildu góðborgar-
arnir prestinn. Þeir töluðu og
hugsuðu flestir á annarri tungu.
Á sólheitum sunnudögum fengu
þeir sér heilsubótargöngu í stað
þess að hlýða á prestinn eða fóru
í reiðtúra eða í lautartúra og
höfðu þá með sér nesti og áhöld
og létu ferja sig yfir fjörðinn og
hituðu kaffi á hlóðum eða fóru á
árabátum út á pollinn til að veiða
eða skjóta fugl eða sel og skot-
hvellirnir bárust alla leið að altar-
inu þar sem kertaljósin loguðu í
helgri kyrrð guðsþjónustunnar og
sálusorgarinn þeirra og höfuð-
skáld kraup í fullum skrúða fyrir
framan hina helgu bók og vonaði
að gömul guðrækni gengi í sætið
aftur.
Á virkum dögum settust góð-
borgararnir einnig út í trjágarða
sína og héldu garðveislur upp á
danskan móð. Almúgabörn
stóðu þá álengdar og bærðu ekki
á sér en horfðu á í forundran.
Spítali var í bænum og þar gátu
rúmast 5-8 sjúklingar. Spítalinn
var gefinn af dönskum stórkaup-
manni og bar nafn hans Gud-
mands minde. Gudmand hafði
verið þekktur sem hið mesta
prúðmenni en sumir sögðu að
hann vildi eiga nafn sitt skilið og
hefði hann t.d. heitið Grámann,
Eiríkur eða Tómas væri spítalinn
ekki til.
Spítalinn var tvílyft hús og
sjúkrastofurnar voru uppi á loft-
inu. Stiginn þangað var alin á
breiddina og snúinn svo ekki var
að því hlaupið að koma sjúkling-
um upp gegnum stigagatið, því
var stundum gripið til þess ráðs
við sérstaklega veika og þunga
sjúklinga að taka stigann burtu
og draga þá upp gegnum stigagat-
ið með reipum og miklum mann-
söfnuði. Langtímum saman voru
engir sjúklingar á spítalanum.
Góðborgararnir þóttust fá betri
aðhlynningu heima, þess vegna
ríkti þar venjulega friður og ró í
skjóli reyniviðarhrísla sem
breiddu lim sitt fyrir öllum suður-
gaflinum og spítalahaldarinn
hafði því lítið annríki af sjúkling-
um og gat stundað ýmsa atvinnu
með spítalahaldinu, en það kom
í hlut spítalahaldarans að að-
stoða lækninn við erfiðar aðgerð-
ir svo sem að saga af fót eða
stinga á sullaveikum mönnum
eða aðstoða við aðrar operationir
gerðar í lífsnauðsyn og við þau
störf bar spítalahaldaranum að
leggja fram vinnu sem nam að-
stoð er svaraði 2ja kvenna hjálp.
Einnig varð spítalahaldarinn að
halda öllu hreinu, húsi og áhöld-
um og moka snjó og veita vatni
frá í stórhlákum.
Uppi á bröttum höfðanum var
kirkjugarðurinn. Þangað lá frá
kirkjunni bugðóttur og snarbratt-
ur stígur og varð að bera þá
dauðu upp brattann. Á vetrum
þegar hálka var og stígurinn
svellaður, mátti presturinn sem í
fararbroddi gekk hafa snör hand-
tök þegar líkmönnum skrikaði
fótur og allt ætlaði til hel . . .,
því kom það sér vel að sálusorg-
arinn var þrekmenni hið mesta.
Umhverfis garðinn var girðingin
víða fallin og átti búfénaður
þangað greiðan aðgang. Sáluhlið-
ið stóð einnig oftast opið. Kirkju-
garðurinn var einnig illa hirtur og
víða hið versta kargaþýfi. Þegar
þurfti að jarða var gengið að
gröfunum líkast því að verið væri
að pæla upp stórþýfi við sléttun.
Menn sáust hamast með járn-
karla og fyrir hreina handvömm
brutu grafarmennirnir stundum
kistur og bein enda grafir oft lítt
eða ekkert merktar og hrúguðu
beinum saman og settu á annan
stað. Hrökktust bein því til og
frá um garðinn burtséð frá því að
hinir dauðu hefðu keypt sér leg í
því skyni að fá að hvílast í friði.
Mátti það heita lakur jarðepla-
garður sem bæri ekki af kirkju-
garðinum í allri umhirðu. Útsýni
frá kirkjugarðinum var hinsvegar
gott. Þaðan sást vel yfir húsin í
Akureyrarfjörunni sem litu út
fyrir að vera þyrping af svörtum
skuggum í sumarnæturrökkrinu.
í einu húsanna, undir höfðan-
um skammt sunnan við kirkjuna,
bjó bláfátækur maður með aldr-
aðri móður sinni. Þau mæðgin
bjuggu í lítilli herbergiskytru er
öll var undir súð og rými til at-
hafna takmarkað. Hún hét Guð-
björg Jónasdóttir og var ekkja.
Mann sinn hafði hún misst eftir
stutta sambúð. Hann sálaðist er
sonur þeirra var aðeins tvævetra.
Hún var ættuð frá Hvamms-
koti í Arnarneshreppi og var nú
vinnukona hjá assistent Magnúsi
Kristjánssyni og Dómhildi Jó-
hannesdóttur er réðu húsum.
Sonur Guðbjargar bar nafn föður
síns og hét Skúli. Hann var frem-
ur lágur vexti, holdgrannur, hæg-
ur og lítill fyrir sér. Á unglingsár-
um veiktist hann og gat ekki
stundað neina vinnu og móðir
hans hafði því séð þeim farborða
þar til allra seinustu ár er hún var
farin að þreytast, þá varð hann
heilsulinur að erfiða meira en
góðu hófi gegndi svo þau gætu
dregið fram lífið og hann keypti
sér það sem hann þarfnaðist til
þess að geta sinnt köllun sinni.
Bréfkom
tíl Guðmundar Oaníelssonar
— á hálfrar aldar rithöfundarafmæli
Kæri Guðmundur.
Ég hef móttekið Ijóðaþýðingar
þínar og Jerzys Wielunski, Að
lifa í friði (Lögberg, 1983), sem
ég þakka, og mun reyna að
verða við tilmælum þínum að
geta bókarinnar í Degi. En fyrst
af öliu vil ég óska þér til ham-
ingju með fimmtíu ára giæstan
ritferil. Er það af heilindum
mælt.
Með hálfum huga hef ég lagt
nafn mitt við gagnrýni því
margir líta á slíka sem fífi eða
fanta, nema hvort tveggja sé, og
ekki að ástæðulausu. Það skal
þurfa klof að ríða röftum.
Ég las nýlega í Morgunblað-
inu eftirtektarverða grein eftir
Gunnar Stefánsson, ritaða um
Guðmund Hagalín 85 ára. Heit-
ir hún „Á degi sagnamanns“.
Þessi grein hélt fyrir mér vöku
og jók enn ugg minn við að fást
við gagnrýni. Gunnar játar þar
að mjög niðrandi ummæii Krist-
ins E. Andréssonar um ritverk
Hagalíns í Bókmenntasðgunni
1918-48 hafi orðið til þess að
hann fór ekki að lesa bækur
Hagalíns fyrr en honum hafði
vaxið það sjálfstæði að hann
réðist til atlögu við þær - og
komst að gagnstæðri niður-
stöðu. Hann segir að þetta hafi
kennt sér þá lexíu að taka með
fyrirvara umsögnum bók-
menntagagnrýnenda, hversu
snjallir sem þeir kynnu að vera,
og fara ekki jafngeyst sjálfur
þegar hann færi að skrifa um
bækur. (Um efndir má þó
efast.)
En hvað heldur þú nú að öðr-
um minni bógum haíi tafíst
gangan lengi inn í bókheim
Hagaiíns vegna þessara skrifa
Kristins, fyrst Gunnar lét sefjast
svo lengi? Hann sem var þó svo
gáfuiegur á svipinn strax strák-
urinn að Hagaiín, sem þá var
gestur á heimili hans. klappaði
honum á kollinn og sagði:
„Þessi ungi maður hefur gaman
af bókum.“
Sjálfur færð þú þcssa einkunn
i fyrmefndri bókmenntasögu,
eftir að hafa verið bendlaður
við „frummannseðli": „Guð-
mund Daníelsson vantar enn
kunnáttu sntiðsins tii að skapa
úr efnivið sinurn listræna gripi“
(bls. 375).
Hvað skyldu þessi ummæli
hafa rænt þig mörgum lesend-
um?
En, vinur sæll! Kristinn E.
var ekki né verður sá eini bók-
menntarýnir sem af pólitísku
ofstæki og persónulegri óvild
fer þetta hála svell á hross-
leggjum.
Allt frá því að Jónas Hall-
grímsson, með glýju nýs isma í
augum, réðist mcð offorsi á
verk Siguröar Brciðfjörðs forð-
um í Fjölni til skilningsvana
fimbulfambs Gunnars Stefáns-
sonar um bók rnína Fljúgandi
ntyrkur í Skírni nýverið, hafa
gagnrýnendur vorir lcikið sér
mcð iíf og heiður höfunda.
Suma særðu þeir holund, rændu
aðra mannorði, starfsþreki og
sjálfsvirðing en hófu til skýj-
anna ofleyfingja, skoðanabræð-
ur og vini, klöppuðu sakleys-
ingjunum á kollinn og þögðu
aðra í hel.
Og því miður á þetta við um
gagnrýnendur allra listgreina,
já, mannlegra athafna. Sjálfur
hefur þú skrifað mikið um
bækur um dagana og stundum
skriplað illa á svellinu, kæri vin.
Engu starfi fylgir jafnmikil
ábyrgð og að skrifa um listir.
Og þó mildur dómari eins og
Matthías Jochumson fengi bágt
fyrir að tína gullkornin úr driti
Símonar Dalaskálds þá skyldi
þess jafnan minnst að takist
höfundi að skapa þó ekki sé
nema eitt gullkorn á löngum
listferli hefur hann unnið sér
ódauðlegt nafn og gefið heimi
auð sem hvorki ntölur né ryð fá
grandað. Þessa ber gagnrýn-
anda jafnan að minnast og hann
má ekki láta neitt villa sér sýn er
hann þvær sandinn; rýnir verk
listamannanna.
Þegar ég var ungur heyrði ég
eldri menn segja er þeim bárust
ómerk orð: „Ég marka þetta
ekki ineira en þó hundur reki
við“. Þannig hefur mér smátt og
smátt lærst að bregðast við
mengaðri gagnrýni. - Og skal
nú sagt frá bók þinni.
„Ein styrjöld eftir. . ,k‘
Bók þessi, Að lifa í friði, er
þannig til orðin að pólskur höf-
undur, sem er tungumálaséni
og hefur einkum lagt sig eftir
málum fámennislanda og þúst-
aðra þjóðarbrota, sendir
Guðmundi efnislega þýðingu og
frummálstextann. Guðmundur
færir þetta svo i viðeigandi bún-
ing á íslensku en hana hefur
Pölverjinn lært.
Af sjálfu leiðir að Ijóð þessi
bera blæ af uppruna sinum. Þau
eru því ádeilu- og kröfuljóð og
mikill friðarboðskapur urn leið.
Margra þessara málhópa hef ég
ekki heyrt getið en maður
skynjar það böl, þá baráttu sem
þeir veröa að axla er orðið hafa
minnihlutahópar mót vilja sín-
um og aðrir þykjast hafa rétt til
að ráðskast með. Wielunski,
annar þýðandinn, fjallar ( eigin
ljóði um „sameininguna“ er ail-
ir keppast við að boða sem
lausnarorð. En oftast hefur
sameiningin verið framkvæmd
með valdi,
„með styrk þess sem ætíð sat kelkur
í söðli á gutmfáki sinum
og sarðveitti i siljaudanum
samemngarhugsjóu sína."
í öðru kvæði „vorkennir" hann
mæðrum þeirra drengja sem
fæðast andlega eða líkantlega
bæklaðir, svo að þeir eru ekki
hæfir í her til mannvíga, og
hyggur skammt þar til herir
hætti að vera til:
„Og það sem iskyggilegast er
að ckki er nema ein styrjöld eflir.“
Þetta er beisk ádeiia á þá sem
líta á manninn fyrst og fremst
sem byssufóður.
Gaman er að sjá hér kvæði
eftir pólska stórskáldið Adam
Mickielwicz. Hann var mjög
dáður í landi sínu eftir stríðið
og voru gestum stjórnarinnar
gefnar bækur hans. En ekki er
ég viss um að stjórnvöld þar í
landi nú myndu flíka kvæði því
er hér birtist og heitir „Þeir sent
landið ería".
Guðmundi Danfelssyni teks't
ágætlega að færa þessi ljöð á
okkar tungu og er fengur í því
að kynnast hugsjónunt þeirra
sem berjast fyrir tilveru sinni og
rétti. Flest eru kvæðin þýdd í
óbundið mál Ijóörænt sem nú er
siður. Þau eiga þó ekkert sam-
merkt við nútíma atómkveð-
skap; til þess er hugsun of skýr
og ntálefniö brýnt. En fjarska
varð manni hlýtt unt hjartaræt-
ur að rekast á nokkrar þýðing-
arnar í velskornum sjaldhafn-
arflíkum hins hefðbundna
forms, t.d. þetta úr samísku
eítir Paulus Utsi:
Fótspor hvíta mannsins:
Sem eldi sviðin eru tótspor hans
um icttland hreinsins - slóð hins bvita
manns.
Hann nittúrunnar auðlegð bar á
braut:
Vort brauð, vort frelsi - arf sem þjóð
vorhlaut.
Með Iserdómskltekjum sreik hann
Sama þjóð,
úr sirum heonar flýtur vatn og hlóð.
Og langt úr suðri kig þau roru sett
að lygin nrri sónn og viUau rétt.
Hann festi um leið i skjöld sinn
skammarblett.'1
Bókin er 65 bls., prentuð í 300
eintökum i tilcfni af 50 ára rit-
höfundarafmæli þýðanda.
28. október 1983 - DAGUR - 5