Dagur - 27.01.1984, Síða 15

27. janúar 1984 - DAGUR -15
Að slá sig tíl ríddara
eða er okkur frelsari að fæðast?
Á undanförnum mánuðum hefur Hita-
veita Akureyrar gert nokkuð átak í að
upplýsa notendur veitunnar um stöðu
hennar, bæði tæknilega og fjárhagslega.
Hefur þetta verið gert í formi opinberra
skrifa og funda, nú þegar loks hefur
tekist, að koma nokkru jafnvægi á rekst-
ur veitunnar. Þetta átak var ekki auð-
velt, þar sem um var að ræða mjög víð-
feðmt mál, þar sem hortittir mislitir og
misstórir vfða lágu, sem af ásetningi
ekki var ætlað að stíga á og meiða.
Að knésetja hitaveituna?
í Degi þann 20. jan. sl. skrifar Haraldur
Sveinbjörnsson verkfræðingur grein
sem hann kallar „Getur hitaveitan
hækkað hitastig til neytenda í miklum
frostum?“ Þessi óverkfræðilega rök-
studda grein gefur tilefni til nokkurra
viðbótarskrifa, þar sem málefnið tengist
mjög því, er fjallað var um í áðurnefnd-
um skrifum hitaveitunnar. Hér hefur
Haraldur krafið hitaveituna um auknar
útskýringar á afmörkuðum rekstrarþætti
hennar, sem tengist þó ýmsum öðrum
þáttum. Um leið og Haraldur gerir
þetta, verður ekki annað séð, en að
hann reyni að slá sig til riddara jafn-
framt því, að knésetja Hitaveitu Akur-
eyrar í augum notenda hennar, í því
mikilvæga máli, er hér um ræðir. Til
þessara afreka velur hann tímann nú,
þegar mestu frost geisa og notendum
eru upphitunarmál hvað mest hugleikin.
Það er skylda undirritaðs að verða við
þessari kröfu verkfræðingsins og um
leið, að gera notendum veitunnar nokk-
uð dýpri grein fyrir þeim þáttum er
tengjast málefninu. Ætti það jafnframt
að geta aukið skilning notenda á þeim
skrifum veitunnar, sem áður hafa verið
sett fram.
Hönnuðir veitunnar
{ upphafi veitunnar var gerður samning-
ur við Verkfræðistofu Sigurðar Thor-
oddsen á Akureyri og Verkfræðistofu
Norðurlands, um hönnun hitaveitu fyrir
Akureyrarbæ. Forstöðumaður Verk-
fræðistofu Sigurðar Thoroddsen var og
er Pétur Pálmason verkfræðingur, sem
jafnframt átti sæti í hitaveitunefnd.
Haraldur Sveinbjörnsson verkfræðingur
og meðeigandi í verkfræðistofunni var
útnefndur sem oddamaður hennar,
hvað varðaði hönnun hitaveitunnar.
Jafnframt lagði verkfræðistofan til
nokkurn fjölda verkfræðinga til eftirlits
með framkvæmdum veitunnar. Eftirlit
með framkvæmdum á eigin hönnunar-
verkum. Samningurinn sem Akureyrar-
bær gerði við verkfræðistofurnar, mið-
aðist við hönnun á meginhluta stofn-
kerfis veitunnar, sem nú er lokið. í
samningnum er það athyglisverða
ákvæði, að þóknun hönnuða er hlutfall
af framkvæmdakostnaði veitunnar.
Þeim mun viðameiri sem hönnunin varð
og þar af leiðandi stofnkostnaður veit-
unnar hár, þeim mun meiri urðu tekjur
hönnuða. Enda hefur á síðustu misser-
um og árum sú spurning nokkuð oft
skotið upp kollinum, hvar lá hagsmuna-
gæsla Hitaveitu Akureyrar með fram-
kvæmdum uppbyggingartímabilsins?
Þessir aðilar eru hönnuðir hitaveitunnar
og um leið þeir aðilar, sem í raun ábyrg-
ir eru fyrir bæði tæknilegri og um leið
fjárhagslegri stöðu veitunnar í dag.
Tillaga Péturs Pálmasonar
Pétur Pálmason verkfræðingur sem sæti
hefur átt í stjórn hitaveitunnar frá í upp-
hafi hennar, jafnframt því að vera for-
stöðumaður hönnunaraðilans hefur ný-
verið borið fram eftirfarandi tillögu í
stjórn veitunnar. „Stjórn Hitaveitu Ak-
ureyrar samþykkir að hitastig vatns í
framrennslislögn frá dælustöð við Þór-
unnarstræti skuli vera 80°C að jafnaði
yfir vetrarmánuðina þegar útihiti er -7°C
eða hærri. Við lægri útihita skal vatns-
hiti hækkaður um 1.5°C fyrir hverja °C
lækkun á útihita uns 90°C vatnshita er
náð.“ Hefur tillagan verið til umræðu í
stjórninni að undanförnu, án þess að
vera samþykkt. Hefur þessi tillaga nú
verið opinberuð með grein Haraldar
Sveinbjörnssonar og virðist því, sem
þeim hönnuðum sé þetta mál nokkurs
virði.
Skaði eykur skuldir '
og eftirskyn
Á margt hefur verið bent í hönnun veit-
unnar, sem betur hefði mátt fara og er
ævinlega svo um alla hönnun. Ef
hönnuðir eru reiðubúnir að viðurkenna
það sem betur mætti fara og taka mið af
því við áframhaldandi hönnun, erum
við á réttri leið og því ekki ástæða til að
halda þeim hlutum of mikið á lofti. Ef
hins vegar leiðrétta á mistök með yfir-
klóri, er full ástæða til að staldra við.
Auðvelt er að sýna fram á, að skaði sem
afleiðing mistaka hafi aukið byrðar og
skuldir, en því miður eflist ekki alltaf
skyn að sama skapi. Sú tillaga sem hér
er á ferðinni byggir annað hvort á mis-
skilningi, þekkingarleysi eða yfirveguð-
um blekkingarleik.
Fyrsta rekstrarlögmál Hitaveitu Ak-
ureyrar hefur verið, að koma hreint
fram gagnvart notendum veitunnar
hvort heldur, sem um er að ræða þægi-
leg eða óþægileg málefni, og að þær
reglur sem í gildi eru gangi sem jafnast
yfir alla notendur. Stór hluti af þeim
vanda, sem Hitaveita Akuréyrar og
starfsfólk hennar hafa orðið að axla á
undanförnum misserum og árum, er af-
leiðing hönnunaragnúa, sem hér um
ræddir aðilar eru í raun ábyrgir' fyrir.
Leitast hefur verið við eftir fremsta
megni, að draga þá ekki til ábyrgðar.
Kerfíshitastýring
veitunnar
Eins og fram hefur komið í fyrri grein-
um um málefni hitaveitunnar og not-
endur hafa orðið varir við, hefur kerfis-
hita veitunnar verið stýrt eftir útihita-
stigi á undanförnum árum. Það var mat
veitunnar, að með þeirri hitastýringu
mætti vegna núverandi aðstæðna auka
líftíma hinna verðmætu virkjunarsvæða,
án þess að skerða möguleika notenda til
eðlilegrar upphitunar. Yfir sumartím-
ann er kerfishitinn lækkaður niður undir
70°C en á köldustu tímum vetrarins
hækkaður í 80°C. Vegna rangra for-
senda hönnuða, við upphaflegt mat á
heitavatnsþörf bæjarins, verður kæling
vatnsins í dreifikerfinu óeðliega mikil
og því mismunurinn á innhitastigi þess,
sem hefur hæstan hita og þess er hefur
lægstan hita óeðlilega mikill. Hitaveitan
hefur stefnt að því, að minnka þennan
mismun á milli notenda og hefur náð
það langt, að á kaldasta tíma vetrarins
hafa allir notendur veitunnar upphitun-
aryl er svarar til 70°C-80°C hita á þeim
vatnsskammti, sem þeir greiða fyrir.
Við gefin skilyrði er ekki hægt að hækka
hitastig vatnsins hjá þeim, er búa við
lægra innhitastig en 70°C, en það er
hægt að auka vatnsskammt þeirra
þannig, að þeir fái hitaeiningar er svara
til þess, að vatnsskammtur þeirra sé
70°C heitur og hefur það verið gert.
Kerfishitastýring er engin nýlunda.
Henni er beitt víða erlendis í fjarvarma-
veitum, þar sem allt kerfisvatn er hitað
upp með dýrum aðkeyptum orkugjöf-
um, svo sem olíu, kolum o.fl. í jarð-
varmaveitum er ekki sjálfgefið, að hita-
stýring sé eðlileg ráðstöfun, þar sem
mestu máli skiptir að sem minnst sé tek-
ið af jarðvarmasvæðunum á hverjum
tíma. Þar ráðum við ekki hitastiginu og
öllum er ljóst, að við lægra hitastig þarf
meira vatn til sömu upphitunar miðað
við sömu nýtingu.
Lækkun á kerfishita krefst þar af leið-
andi aukningar á vatnsmagni miðað við
sömu upphitun og þar af leiðandi meiri
vatnstektar af virkjunarsvæðunum.
Aftur á móti í kerfi eins og við búum
við, þar sem öllu affallsvatni er að jafn-
aði kastað til sjávar, er hægt að lækka
kerfishitann með blöndun 40°C heits
affallsvatns, sem annars ekki væri
notað. Það er sjálfgefið, að affallsvatn
frá kerfi gefur ekki neina viðbótar orku-
nýtingarmöguleika, þótt það sé endur-
sent inn á kerfið, undir eðlilegum kring-
umstæðum. En vegna þess, að hitastýr-
ingar í húsum á Akureyri ekki eru betri
en raun ber vitni, fæst vatnssparnaður
fyrir hitaveituna við þessa ráðstöfun.
Með öðrum orðum, að sú heitavatns-
aukning, er kerfið kallar á vegna sam-
blöndunar affallsvatnsins, sem leiðir af
sér lækkaðan kerfishita, er minni en það
affallsvatnsmagn, sem notað er til niður-
kælingarinnar. Vegna þessa hefur hita-
stýringu verið beitt hjá Hitaveitu Akur-
eyrar. Stefnt er að því, að fullnýta allt
tilgengilegt affallsvatn veitunnar með
hjálp varmadælna og verður reynslan að
skera úr um, hve langt skuli gengið í
kælingu kerfishitans með tilliti til mestr-
ar hagkvæmni, fyrir notendur og hita-
veituna.
Wilhelm V. Steindórs-
son, hitaveitustjóri,
skrifar í tilefni af grein
Haraldar Sveinbjörns-
sonar um málefni Hita-
veitunnar.
Að klæða af sér kuldann?
Eitt af höfuðrökum hönnuða fyrir notk-
un hemla var eins og segir í frumáætlun
þeirra, að vatnsnotkun verði jafnari en
ef notaðir væru mælar. Virðist því sem
hönnuðum hafi strax í upphafi verið
ljósir megingallarnir við notkun heml-
anna. Þ.e. að vatnsnotkun yrði meiri
yfir sumartímann en nauðsynleg er, og
að notendur fengju ekki nægjanlegt
vatn á köldustu tímunum, en öðruvísi
yrði ekki um jafnari notkun að ræða. í
grein sinni reynir Haraldur enn að rök-
styðja kosti hemlanna á grundvelli sömu
reka og segir: „Einnig má benda á, að
aflþörfin yrði mun meiri í kuldaköstum
ef notaðir væru mælar.“ Þetta er rangt
hjá verkfræðingnum.
Aflþörf Akureyrarbæjar er nákvæm-
lega sú sama hvort heldur sem notaðir
eru hemlar eða mælar. Hins vegar eru
notendur ekki reiðubúnir til að kaupa
þann vatnsskammt, sem þeir þurfa til
eðlilegrar upphitunar á köldustu tímun-
um og þess vegna verður álag veitunnar
minna í kuldaköstum, þegar notaðir eru
hemlar en mælar. Það er því verið að
rökstyðja kosti hemlanna með því, að
með notkun þeirra takist hitaveitunni á
köldustu tímunum, að láta notendur
klæða af sér kuldann, eða að nota annan
orkugjafa svo sem rafmagn. Þegar síðan
ekki verður lengur frá staðreyndum
flúið, er gerð tilraun til yfirklórs á þann
máta, að ókostirnir verði faldir á bak við
ólöglegar, fjárfrekar og alls óeðlilegar
aðgerðir á kostnað notenda.
Misnotkun olíuketils
Uppi hafa verið raddir um að fjárfesting
hitaveitunnar á svartolíukatli hafi verið
röng, eða að þar hafi verið gerð mistök.
Ef um mistök hefur verið að ræða, þá
eru þau ekki bundin olíukatlinum sem
slíkum, heldur er hann þá aðeins liður í
umfangsmeiri mistökum. í öllu falli er
notkun hans hrein misnotkun eins og til-
lagan gerir ráð fyrir, hjá jarðvarmaveitu
sem er með 80°C kerfishita. Af íslensk-
um hitaveitum eru 15 með 70°C-80°C
kerfishita og 9 veitur hafa kerfishita
undir 70°C. Hitaveita Akureyrar er eina
hitaveitan, sem í dag bætir notendum
upp lágt hitastig og nú að afloknum
yfirstillingum er ljóst, að u.þ.b. 50 not-
endur á Akureyri búa við lægra innhita-
stig en 70°C og hefur þeim öllum verið
bætt það upp. Reynt verður að jafna
hitastigsmismun ennþá frekar á milli
notenda en sem nú er og verður það að
teljast eðlileg sanngirnisleið. Hitastigs-
tillagan miðar að öðru. Hún miðar að
auknum mismun á milli notenda. Hita-
stigshækkun yfir 80°C skilar sér vel til
þeirra, sem hæst innhitastig hafa í dag,
en hlutfallslega illa til þeirra, sem við
lægst innhitastig búa, m.a. vegna auk-
innar kælingar í dreifikerfinu við minna
vatnsrennsli. Aðgerðir sem stuðla að
auknu misræmi í hvaða mynd sem er,
samræmast ekki markmiðum Hitaveitu
Akureyrar.
Hvað hugsa hönnuðir?
Rök flutningsmanna, með tillögunni
eru þau, að hún yrði til að lækka orku-
verð hitaveitunnar, hún yrði til þess að
notendur hættu að nota rafmagnsofna
og allir fengju nægan hita úr þeim vatns-
skammti, sem þeir greiddu fyrir í dag.
Ja, vel hljómar það. Er hér á ferðinni
vísvitandi blekkingarleikur? Þegar selt
er hitaafl til notenda með notkun
hemla, getur notandi keypt sér það
grunnafl, sem hann t.d. kemst vel af
með í 10 mánuði ársins. Þeir afltoppar
sem síðan gætu komið hjá notendum í 2
köldustu mánuði ársins, er hægt að
mæta með utanaðkomandi orkugjöfum,
svo sem arni, rafmagni eða jafnvel að
klæða þá af sér. Þessar staðreyndir ættu
ekki að koma hönnuðum á óvart, þetta
eru aðeins eðlilegar hagkvæmnishug-
leiðingar notenda, því að sjálfsögðu
notar hver og einn sér hortitti kerfisins.
Ef kerfishiti yrði hækkaður úr 80°C
upp í 90°C og reiknað væri með að
hækkunin skilaði sér til notenda, gætu
allir notendur með skammta á bilinu
2,0-3,0 mínútulítra lækkað skammta
sína um eða yfir 0,5 mínútulítra og hald-
ið sömu hitun og áður. í þessu felst
orkuverðslækkunin. Þetta myndi hafa í
för með sér stórfellda tekjulækkun fyrir
veituna, sem innheimtir samkvæmt
hemlastillingu notenda, sem strax yrði
að mæta með tilsvarandi taxtahækkun-
um. Þar að auki þyrfti viðbótartaxta-
hækkun, til að standa undir olíukostn-
aðinum, sem óumflýjanlegur er til fulln-
ustu leiksins. Hvar stöndum við á eftir?
Jú, við stæðum uppi með falsaða taxta-
lækkun og olíukostnaðinn að auki, og
nákvæmlega jafnmikla möguleika á að
toppar yrðu teknir af með utanaðkom-
andi orkugjöfum. Sá möguleiki verður
fyrir hendi, svo lengi sem notendur hafa
aðgang að afl- og orkutöxtum til upphit-
unar. Af hverju er ekki lagt til, að taxtar
hitaveitunnar verði lækkaðir beint og
notendum þannig gert kleift að auka
skammta sína, án þess að til viðbótar-
upphitunarútgjalda kæmi fyrir þá og
spara þannig veitunni olíukostnaðinn?
Þjónar olíuketillinn ef til vill einhverju
duldu hlutverki í þessum leik?
80°C hitastigsmörk
Það er engin tilviljun að Hitaveita Ak-
ureyrar hefur haldið mesta kerfishita í
80°C. Fyrir utan það, að sá kerfishiti
samræmist mjög vel samblöndunar-
möguleikum vatns frá hinum ýmsu
virkjunarsvæðum, þá er kveðið skýrt á
um það í byggingarreglugerð útgefinni
af Félagsmálaráðuneytinu, og sem í
gildi er fyrir allt landið, að kerfishiti yfir
80°C sé óheimill. Þar segir m.a. „óheim-
ilt sé að hæsti yfirborðshiti ofna fari yfir
80°C“ og að „óheimilt sé að neysluvatn
verði yfir 80°C heitt“. Virðist því sem
hönnuðir vísvitandi hafi lagt til, að þessi
reglugerð yrði brotin.
Ástæðurnar fyrir þessum 80°C hita-
stigsmörkum eru margvíslegar. Helstar
má nefna, að þegar yfirborðshiti ofna er
kominn yfir 80°C, eykst mjög íkveikju-
hætta í húsum, þar sem ryk nær að safn-
ast saman á ofnum. Þegar hitastig fer
yfir 80°C á neysluvatni, eykst mjög
brunahætta á fólki. Þótt okkur þyki
bæði 80°C og 90°C heitt vatn ansi heitt
viðkomu, þá er það staðreynd, að þegar
yfir 80°C vatnshita er komið, verða
brunasár í miklum meirihluta svoköliuð
1. stigs brunasár, sem ekki er við 80°C
neysluvatnshita og þar undir.
Það hafa mörg óhugnanleg slys hent,
þar sem kerfishiti er yfir 80°C og verst
kemur það niður á bömum og gamal-
mennum. Eitt illa brennt barn á 20 ára
tímabili af völdum óeðlilega hás hita-
stigs á neysluvatni, er einu barni of
mikið. Endingartími heimilistækja sem
taka inn á sig heitt vatn styttist verulega.
90°C kerfishiti eyðileggur allar slíkar
vélar á stuttum tíma. Fullyrðingar Har-
aldar um að eini ókosturinn við hita-
stigstillöguna sé sá, „að kranavatn yrði
óþægilega heitt í nokkra daga á ári“,
verða síðan að taka sínu máli.
Hvar er orkusparnaðar-
hugsjónin?
Margt fleira mætti segja um hina sér-
stæðu tillögu hönnuða, sem látið verður
bíða betri tíma. En á eitt skal bent, en
það er hugur þessara aðila til orkusparn-
aðar. Sú upphæð sem hönnuðir halda
fram, að hitaveitan verði að leggja út ár-
lega í olíubrennslu, til fullnægingar til-
lögunni, fullyrðir undirritaður að er
verkfræðileg fullkomnun, sem engan
veginn fái staðist í raun. Kostnaðurinn
verður verulega hærri. Þetta er fullyrt á
grundvelli þeirrar rekstrarreynslu, sem
þegar hefur fengist af olíukatlinum, því
staðreyndin er sú, að starfsfólk hitaveit-
unnar hefur fengið tækifæri til að kynn-
ast katlinum af öðru en auglýsinga- og
áróðursplöggum framleiðanda. Sé hins
vegar gengið út frá áætluðum olíukostn-
aðartölum hönnuða, jafngildir hún því,
að Hitaveita Akureyrar styrkti alla þá
notendur veitunnar í bænum, sem búa
við lægra innhitastig en 70°C, um 30
þús. krónur á ári um alla framtíð.
Styrkti þá til orkusparandi aðgerða, sem
um alla framtíð stuðluðu að aukinni og
bættri nýtingu í kerfinu, en ekki öfugt
eins og hitastigstillaga hönnuða gengur
út á. Tillögu í þessum anda hefði undir-
ritaður fremur kosið að sjá frá hönnuð-
um Hitaveitu Akureyrar.
Raunverulegur ávinningur
Það sem vinnst með framkvæmd þeirrar
tillögu sem hér um ræðir, er nokkuð
margþætt. Það fæst að hluta til viður-
kenning á þeirri fullyrðingu hönnuða í
frumáætlun, að hitastig við húsvegg not-
enda á Akureyri verði 90°C. Það fæst
viðurkenning á því, að fjárfesting Hita-
veitu Akureyrar á svartolíukatli veit-
unnar hafi verið réttmæt. Það fæst
fölsuð orkuverðslækkun út til notenda.
Hitaveitu Akureyrar og aðstandendum
hennar tekst að kaupa sér tímabundinn
frið á kostnað notenda, eða þar til upp
kemst um strákinn Tuma.
Niðurstöður
Hitaveita Akureyrar liggur undir marg-
víslegum þrýstingi frá notendum, sem
afleiðing ýmissa þátta er öðruvísi hafa
farið, en upphaflega var ráð fyrir gert.
Viðbrögðin við þessu mega ekki verða
yfirklór og blekking. Það verður að
beita festu við allar þær aðgerðir, sem
nauðsynlegar eru til að koma í veg fyrir
meiri skaða en orðinn er. Hagsmunir
hitaveitunnar eru hagsmunir notend-
anna. Hreinskilni verður þar í fyrirrúmi
að sitja. Hvort sem Haraldi líkar það
betur eða verr, er ekki spurning um
hvort Hitaveita Akureyrar verði að
skipta yfir í mælakerfi, heldur hvenær.
í niðurlagi greinar sinnar segir Har-
aldur á þann verkfræðilega máta að, „ef
menn efast um að þetta sé rétt, þá er
ekkert auðveldara en að prófa það, það
er hægt án þess að leggja í nokkurn
stofnkostnað hjá veitunni". Þetta er
stórkostlega sagt hjá verkfræðingnum
eftir allt, sem á undan er gengið. Að
vísu þekkt „málflutningstaktík" á hin-
um „pólitíska fronti“.
Megi bæjaryfirvöld forða notendum
Hitaveitu Akureyrar frá afleiðingum
slíks málflutnings.
Akureyri á þorra 1984
Wilhelm V. Steindórsson
orkuverkfræðingur