Dagur - 03.12.1987, Blaðsíða 11

töldu að ef til vill hefðu þeir verið
notaðir í sleða.
Busch komst að þeirri óvæntu
niðurstöðu, að ef fjögur pör af
meiðum eru fest á steinblokk,
eins og notaðar voru í pýramíd-
ana, geta sex menn auðveldlega
flutt tveggja tonna þungan stein,
vegna þess að steinninn verður
eins og hjól í laginu. Ef kenning
Busch reynist rétt, hefur ekki
þurft 100.000 þræla til að byggja
einn egypskan pýramída, (eins
og fyrri hugmyndir reikna með)
heldur aðeins 10C0.
kosti tvær uppfinningar. Önnur
gengur út á að taka hringlaga
borð, (þar sem hægt er að snúa
borðplötunni) og leggja það út á
hlið. Par með er hafin. bylting í
flutningatækni. Hin uppfinningin
þróaðist tvö þúsund árum síðar,
Snúningur var næstum
óþekkt fyrirbæri
Grundvallarspurning sem þarf að
finna svar við, þegar rætt er um
uppruna hjólsins, er: Hvenær
fóru menn að hagnýta sér fyrir-
bærið snúning? Snúningur er
næstum óþekktur í náttúrunni.
Engin dýr aka á hjólum. Engir
fuglar eða fiskar nota skrúfublöð
til að koma sér áfram í lofti eða
vatni. Eina fyrirbrigðið af þessu
tagi í náttúrunni, sem hægt er að
fylgjast með, eru hringiður í
vatni og fræ á bifhárum, sem
snúast er þau falla til jarðar. Leit-
in að uppruna hjólsins færir okk-
ur nú inn á annað svið tækni og
enn tvö þúsund ár til baka í
tímanum.
Fyrsta skref þróunar í átt til hjóls
með pílárum.
menningu Egypta. Sem verk-
fræðingur, gat hann ekki ímynd-
að sér hvernig menn gátu flutt
steinblokkirnar, sem hinir
óhemjustóru pýramídar eru
byggðir úr. í gömlum egypskum
handritum, sá hann myndir af
tvöföldum, hálfmánaformuðum
meiðum. Enginn sérfræðingur á
þessu sviði gat sagt honum til
hvers þeir voru notaðir. Menn
Mercuraga (Parma á Ítalíu).
Enn frekari þróun í átt til pflára-
hjólsins.
Meðal fornleifa frá yngri stein-
öld í Austurlöndum nær, hafa
fundist lítil leirhjól. Þau eru
nokkrir sentimetrar í þvermál og
eru með litlu gati í miðju. Með
því að setja sívalt prik í gatið, er
kominn snældusnúður. Getur
verið að einhver steinaldarmað-
ur, scm hafði gaman af að leika
sér, hafi sett tvö hjól á eitt prikið
og þa séð að hægt var að láta það
rúlla eftir gólfinu?
Það er ekki erfitt að ímynda
sér að hjól og öxull hafi verið
fundið upp á þennan hátt. Þcgar
Spánverjarnir komu fyrst til
Suður-Ameríku, sáu þeir sér til
undrunar, að þótt engir vagnar
fyndust þar, voru til leikföng sem
Mósaikmynd frá Ur. Elsta þekkta mynd af þungum stríðsvagni. Greinilega
má sjá gróf hjólin. <■' •'ni samsett úr mörgum hlutum.
eru áfram af hestum, er gamla
gerðin frá Súmerum eins og jarð-
ýta við hliðina á Porsche.
Yoru fyrstu hjólin sagaðar
sneiðar af trjábolum?
Hjólskífan og pílárahjólið eru
eins og tveir hornsteinar í rann-
sóknum á uppruna hjólsins. Sú
almenna hugdetta að fyrsta hjól-
ið hafi verið söguð sneið af
trjábol, hefur orðið að víkja. Til-
raunir sýna að slík hjól standast
ekki álag. Timbur er því aðeins
sterkt efni, að það sé sagað
langsum. Kringla, söguð þvert á
árhringi trjábols, verður strax
ónýt, sem hjól undir vagni.
Hjólið hlýtur sem sagt að vera
uppfinning, sem tengd er annarri
notkun en þeirri að láta það rúlla
undir vagni. Leitin að undanfara
hjólsins, þessari stóru uppfinn-
ingu mannkynsins, hefur leitt
rannsóknirnar inn á allt annað
svið, en það er framleiðsla á
leirkerum.
Allt fram til ársins 5000 f.Kr.
höfðu menn gert leirker í hönd-
unum einum. Þeir byrjuðu með
leirklump og sléttuðu yfirborð
hans með höndunum eða með
spaða. Til þess svo að losna við
að snúa klumpinum með hönd-
unum, eða ganga í kringum
hann, datt einhverjum forsögu-
legum snillingi það í hug að setja
leirinn á disk. Hann gat nú notað
aðra höndina til að snúa diskin-
um, en hina til að slétta leirinn.
Það undraverða er, að hlutir úr
leir gerðir á rennidiski, eru eldri
en elstu hjólin á súmerskum
vögnum.
Var steinblokkum í pýram-
ídana ekið á hjólum?
Það er víst engin tilviljun, að
hinn hægfara rennidiskur til
leirmunagerðar, kom fram á
sjónarsviðið á sama tíma og elsta
gerð af hjóli. En þetta hafa
nákvæmar fornleifarannsóknir
staðfest. Sagnfræðingar könnuðu
fyrst þetta tímabil í kringum
4000 f.Kr. Þeir báru saman upp-
lýsingar fengnar með rannsókn-
um á leirkerum og aðrar upplýs-
ingar tengdar fyrstu rituðu heim-:
lildum. Næst rannsökuðu þeir
upplýsingar frá því 2000 f.Kr.
Einnig frá þeim tíma, fundu þeir
undraverðar hliðstæður.
Samtímis nýjum hraðskreiðum
stríðsvögnum, útbúnum hjólum
með pílárum, kemur fram ný teg-
und af leirkerum. Þessi nýja teg-
und var framleidd á rennidiski,
sem gat snúist hratt. Sams konar
áhald er notað til leirmunagerðar
enn í dag.
Þess vegna er ekki hægt að
finna hver það var, sem fann upp
hjólið. Um er að ræða að minnsta
Fullþróað hjól með pflárum. Felgan er samsett úr nokkrum hlutum. Hjóla-
nöfin og felgan tengjast með tiltölulega grönnum pflárum.
en það var hraðvirka hjólið, sem
gaf mannkyni möguleika á
algjörlega nýrri þjóðfélagsþróun.
Onnur jafn heillandi kenning
um tilurð hjólsins, er sett fram af
John Busch, amerískum verk-
fræðingi og áhugamanni um
3. desember 1987 - DAGUR - 11
runnu á fjórum litlum hjólum.
Reiknað er með því að langur
tími hafi liðið frá því að hjólið
sem slíkt var fundið upp, þar til
tæknilegir möguleikar þess voru
nýttir.
fími sérþekkingar hefst
með pílárahjólinu
Þegar hjól með pílárum hafði lit-
ið dagsins ljós, tileinkuðu helstu
menningarríki fornaldarinnar sér
nýjar bardagaaðferðir á skömm-
um tíma. Til dæmis kynntust
Egyptar stríðsvagni dregnum af
hesti hjá innrásarher Asfuþjóðar
1500 árum f.Kr., en þessi her
náði að leggja undir sig landið og
stjórna því um hríð.
En það var alls ekki eins einfalt
og það leit út, að tileinka sér
þessa nýju bardagatækni. Þetta
var ekki bara hraðskreiður vagn,
heldur flókin hernaðaraðferð.
Ekki var nóg að eignast vagn,
þótt hann væri með pílárahjól-
um.
Renniskífa til leirkerasmíða. Var
hún fyrirmynd allra hjóla?
Hér gat ekki hver sem var
haldið Um tauma. Það þurfti að
læra nýja bardagalist. Keyrarinn
þurfti að geta ekið vegleysur og
við erfiðar aðstæður og samtímis
hafa fullkomna stjórn á tveim
eða fjórum hestum. Hinir her-
mennirnir í vagninum, boga-
skyttur eða þeir sem báru burt-
stengur, þurftu líka að uppfylla
ströng skilyrði. í bardaga þurftu
þeir að fóta sig á litlum palli
vagns með lélega fjöðrun.
Svona „áhafnir“ sýndu stund-
um þvílíkan dugnað, að með
ólíkindum er. Til eru sannanir
fyrir því, að ekki aðeins skyttan
heldur líka keyrarinn, tók þátt í
bardögum. Annar skaut af bog-
anum meðan hinn hélt skildin-
um. Keyrarinn hafði þá taumana
um mjaðmirnar.
Það var sama sagan hjá hestum
og mönnum. Það var ekki nóg að
fara í hesthúsin, taka þar bestu
hestana og spenna þá fyrir svona
stríðsvagn. Þessi nýi vopnabún-
aður krafðist þjálfaðra hesta,
sem gátu unnið saman og hægt
var að treysta fullkomlega.
Það er ljóst af hverju sagn-
fræðingar líta á þróun pílára-
hjólsins og stríðsvagnsins, sem
eftir fylgdi, sem mikilvæga í
söguþróuninni. Það er vegna þess
að þetta hefur krafist sérþekking-
ar á mörgum sviðum og sýnir, að
samfélögin höfðu náð ákveðnu
þroskastigi. Auk þeirra sem
stjórnuðu vagninum, hefur þurft
marga menn með ólíka sérþekk-
ingu, til að smíða vagninn og
tækin sem fylgdu.
Með hjólinu komu
líka fyrstu riddararnir
Það að samhæfa fagmenn með
ólíka þekkingu, var þannig ekki
aðeins spurning um konunglega
dagskipun. Auk nauðsynlegrar
tækniþekkingar, krafðist sam-
hæfingin félagslegs og efnahags-
legs þroska samfélagsins. Smíði
stríðsvagnsins hefur því hraðað
þróun borgarmenningar á
bronsöld.
Það var ekki aðeins hönnun og
smíði vagnsins sem var dýr, held-
ur líka viðhaldið. Þar að auki
þurftu bæði menn og skepnur að
vera í góðri þjálfun og alltaf til
taks og gátu því ekki tekið þátt í
arðbærri vinnu.
Umfang þessarar starfsemi má
t.d. sjá í hallarskjalinu í Knossos
á Krít. Samkvæmt því var í
geymslu hallarinnar einnar rúm
fyrir yfir 1000 pílárahjól og meira
en 350 vagnkassa. Og ólíklegt er
að Krít hafi verið stærsta vígi
stríðsvagna á þeim tíma.
Þessi vopnabúnaður var, auk
þess að vera dýr og krefjast
mikillar þjálfunar, tákn nýrra
tíma, tíma lénsskipulagsins
Kannski voru stríðsvagnarnir
líka orsök þess að fram kom ný
stétt - nokkurs konar riddara-
stétt, eða réttara sagt keyrarstétt.
Stríðsvagnahermennirnir voru
hærra settir en aðrir hermenn. I
Egyptalandi, t.d. var þeim út-
hlutað stórum landsvæðum og
voru menntaðir, sem sendiboðar
konungs.
Fyrir þessa eðal-„riddara“
voru vagnarnir ekki aðeins
stríðstól, heldur líka nokkurs
konar stóðutákn í daglega lífinu.
Þeir sýndu djarfar ökulistir sínar
á veiðum, óku með brúði sína í
brúðkaupið á vagninum og óku
reglulega á fund hirðarinnar. Við
sjáum þetta líka endurspeglast á
leikunum í Ólympíu. Sú íþrótta-
grein sem var dýrast að stunda,
og þótti virðulegust var vagnreið.
Hæst launaði íþróttamaður
í heimi var uppi fyrir
1850 árum
Hjá Rómverjum var vagnreið
meðal vinsælustu sýningaratriða í
hringleikahúsunum. Margir
kannast eflaust við vagnreiðina
frægu í kvikmyndinni „Ben
Hur“. Þessari íþrótt má líkja við
„Formúlu 1", frægustu r.útíma
kappaksturskeppnina. Þeir sem
keyrðu vagnana, voru sérþjálfað-
ir og væru nú taldir til atvinnu-
íþróttamanna.
Menn sem hafa kannað sögu
íþróttanna, hafa líka komist að
því að hæst launaði íþróttamað-
urinn fyrr og síðar var vagnridd-
arinn Gaius Apuleius Diokles. Á
árunum 122-146 e.Kr., keppti
hann á vagni sínum í Cirkus
Maximus og vann í 1.462 skipti.
Fyrir þessa sigra vann hann sér
inn 35 milljónir sestertsa, en það
svarar til 2085 milljóna ísl. kr. -
og það voru skattfrjálsar tekjur!
Sesar varð hrifínn
Það hlýtur að hafa verkað á
Júlíus Sesar eins og ferðalag í
tímanum, þegar hann 200 árum
fyrir þessa atburði, ferðaðist til
Englands og sá herflokka á
stríðsvögnum. Hann skrifaði:
„Fyrst keyra þeir í allar áttir á
stríðsvögnunum og kasta spjót-
unum. Að sjá hestana og heyra
hávaðann frá hjólunum veldur
strax óróa og ruglingi í röðum
óvinanna. Ef þeim heppnast svo
að þrengja sér að riddurunum,
stökkva þeir af vagninum og
berjast þannig. Á meðan keyrir
vagnstjórinn vagninn afsíðis og
bíður, svo bardagamennirnir geti
hörfað til þeirra. Þannig samein-
ar þessi bardagaaðferð hreyfan-
leika riddaraliða og úthaldi fót-
gönguliða í bardaga.“
Blómaskeið stríðsvagnsins var
stutt tímabil. Það sem leysti
vagnsveitir fljótlega af hólmi
reyndist láta betur að stjórn, vera
fljótara í förum og síðast en ekki
síst mun ódýrara í rekstri: Hér er
átt við riddaralið, sem fram til
þessa hafði ekki verið í sérlega
miklu áliti.
En hjólið, sem var forsenda
stríðsvagnsins, hvarf ekki með
honum. Þvert á móti sigraði það
heiminn og hefur nú á tölvuöld
alls ekki lokið hlutverki sínu.
(Úr FAKTA 7/87, eftir Franz Stephan, þýð. 1» J.)