Dagur - 19.12.1987, Blaðsíða 4

M1 Tr)/-í í - Y8P! M>JMI/:>r<HÍ! MI
rt - DAGUR 19. DESEMBER 1987
JÓLASVEINAR
Segja vil ég sögu
af sveinunum þeim,
sem brugðu sér hér forðum
á bæina heim.
Peir uppi á fjöllum sáust,
- eins og margur veit, -
í langri halarófu
á leið niður í sveit.
Grýla var þeirra móðir
oggafþeim tröllamjólk,
en pabbinn Leppalúði,
- það var leiðindafólk.
Þannig kvaö Jóhannes úr Kötl-
um um jólasveinana, en af þeim
fara margar sögur frá fornu fari.
Hér á eftir veröur reynt að stikla
á stóru urn uppruna, útlit og til-
gang jólasveina og er aðallega
stuöst við ritverk Árna Björns-
sonar þjóöháttafræðings sern rit-
að hefur bækur um þessi efni.
Ekki er vitað, hvað jólasvein-
arnir eru gamlir í þjóðtrúnni. En
í rituðu niáli sést þeirra fyrst get-
ið í einu Grýlukvæðanna frá 17.
öld. Þar eru þeir taldir synir
Grýlu og Leppalúða, og segir svo
um þau og þá í kvæðinu:
Börnin eiga þau bæði saman
brjósthörð og þrá.
Af þeim eru jólasveinar,
börn þekkja þá.
Afþeim eru jólasveinar,
jötnar á hæð.
Öll er þessi illskuþjóðin
ungbörnunum skæð.
Þessi erindi sýna, að á þessum
tíma hafa jólasveinarnir verið
álitnir hálfgerð tröll og barnafæl-
ur og jafnvel mannætur. Og
þannig hugsuðu menn sér þá
nokkuð fram á 19. öld. En þá var
farið að efast um, að þeir væru
börn Grýlu, og þeir voru ekki
taldir éta börn, þótt þeir gætu
verið bæði illviljaðir, hrekkjóttir
og þjófóttir eins og sum nöfn
þeirra benda til.
Jólasveinarnir eru ýmist taldir
vera 9 að tölu eða 13. Fyrri töl-
una draga menn einkum af þul-
unni um „Jólasveina einn og
átta".
Hin kenningin, að jólasvein-
arnir séu 13, hefur það til síns
ágætis, að hún kemur betur heim
við fjölda jóladaganna. Sam-
kvæmt henni kemur fyrsti jóla-
sveinninn 13 dögum fyrir jól, síð-
an einn á dag og hinn síðasti á
aðfangadag. Sá fyrsti fer svo aft-
ur á jóladag og síðan hver af öðr-
um og hinn síðasti á þrettándan-
um.
Slettu floti á eldhúsveggi
í þjóðsögum Jóns Árnasonar
er sagt um jólasveina:
Jólasveinar eru taldir þrettán
og kemursá fyrsti hálfum mánuði
fyrir jól og síðan einn hvern dag
til jóla og eins haga þeir brottferð
sinni eftir jólin. Gamalt fólk
hafði það fyrir vana sinn að sletta
floti á eldhúsveggi á Þorláks-
messu þegar kjötið var soðið og
- samantekt um jólasvemaíjölskylduna
Bjúgnakrækir, kennir börnum að taka það seni þau ekki mega.
hurfu þessar slettur síðan því
jólasveinar sleiktu þær.
Önnur saga segir svo:
Jólasveinar eru níu talsins og
heita Gáttaþefur, Gluggagægir,
Pottasleikir og Pönnuskuggi,
Guttormur og Bandsleysir,
Lampaskuggi og Klettaskora.
Og enn ein:
Jólasveinar var sagt að kæmu
tii heimila með jólaföstunni með
stóra hatta á höfði, búklausir, en
kloflangir upp að herðum og
sæktu eftir floti. Aðrir sögðu þeir
sæktu ekki til bæja fyrr en rúmri
viku fyrir jólin og staðfestu það
með kvæði.
Best áttu þeir að þrífast á þeim
heimilum sem var bölvað á. Um
þrettánda dag jóla áttu þeir að
safnast saman og drepa þann
magrasta.
Hjá Jóni Árnasyni koma fram
tveir hópar jólasveina. í cldri
helmingi þjóðsagnanna er fjöld-
inn meiri en nú er haldið fram en
þetta voru nöfn þeirra: Tífill eða
Tífall, Tútur, Baggi, Lútur,
Rauður, Redda, Steingrímur,
Sledda, Lækjaræsir, Bjálminn
sjálfur, Bjálmans barnið, Litli-
pungur, Örvadrumbur, Hnútur,
Bjálfinn, Bjálfans barnið, Bita-
hængir, Froðusleikir, Syrjusleikir.
Þau þrettán nöfn sem fest hafa
í sessi eru: Stekkjastaur, Gilja-
gaur, Stúfur, Þvörusleikir, Potta-
sleikir, Askasleikir, Faldafeykir,
Skyrgámur, Bjúgnakrækir,
Gluggagægir, Gáttaþefur, Ket-
krókur og Kertasníkir.
Ljótir og luralegir
Flestum hefur borið saman um
það að jólasveinar séu stórir,
ljótir og luralegir, hversu svo sem
þeir eru vaxnir. Þeir eru í rönd-
óttum fötum með stóra gráa húfu
á höfði, og hafa með sér gráan
poka. Önnur sögn segir þá hafa
með sér stóra kistu til að láta í
óþæg börn og guðlausa menn.
Þegar líða tók á 19. öldina,
hafa þeir eitthvað verið farnir að
mildast, en lengi voru þeir þó vís-
ir til að taka börn, sem hrinu
mikið og voru óþæg, löt og keip-
ótt, eða a.m.k. hrekkja þau.
Lengi er greinilegt andóf gegn
því að viðurkenna jólasveinana
sem mestu barnavini. Þetta við-
horf sést meðal annars í frásögn í
barnablaðinu Æskunni árið 1925,
þar sem þeir eru gerðir að full-
trúum alls hins illa með skírskot-
un til bæði Biblíunnar og
íslenskra þjóðsagna:
„Langt upp í fjöllum býr hún
Grýla, „en hennar bóndi Leppa-
lúði liggur við sjó“. Öll börn
kannast við þessi hjón: „Karlinn
undir klöppunum, sem klórar sér
með löppunum, baular undir
bökkunum og ber sig eftir
krökkunum - á kvöldin." Og
kerlinguna, sem er „gráðug eins
og örn", en „svo vandfædd hún
vill ei nema börn". Svo
vandfædd, að „hún vill ei börnin
góð, heldur þau sem hafa miklar
hrinur og hljóð“. „Þau sem löt
eru á lestur og söng, þau eru
henni þægilegust þegar hún er
svöng". í hvert einasta sinn, sem
barn hrín og grenjar af óþekkt,
og hvar sem þau gera það, heyrir
Grýia það samstundis, því hún
hefir, eins og þið vitið, sex eyru
hvorum megin, og heyrir með
þeim öllum. Eyrun á Grýlu eru
eins konar radíó-áhöld. Þau
heyra strax til barnanna, hvar
sem þau eru. Og strax leggur hún
af stað með 15 hala og 100 belgi á
hverjum, til að sækja börn. Og
Grýla fær mörg börn, en til þess
að hún nái börnum alveg, verða
þau reyndar að vera sérlega
vond.“
Síðan er sagt frá er Grýla og
Leppalúði voru viðstödd fæðingu
frelsarans á jólanótt. Hafði hún
aldrei á ævi sinni orðið svo hrædd
og var hún þó orðin mörg þúsund
ára gömul. Leppalúði var hrædd-
ur líka og lágu þau bæði í hnipri
þar til himnar luktust eftir engla-
hernum.
Næja, Tæja,
Lápur, Skrápur
Strax daginn eftir fór hún niður
til kölska og bað hann liðsinnis.
Kölski varð feginn Grýlu og
hjálpaði henni strax. Hann gaf
henni 14 púka til liðveislu og með
þá fór hún upp í helli sinn aftur.
Þessir 14 púkar eru Grýlukrakk-
arnir og þeir eru þarfir Grýlu
móður sinni fyrir jólin, og nú
kemur sú saga: „Grýla kallar
börnin sín, þegar hún fer að
sjóða til jóla: „Komið þið hingað
öll til mín: Leppur, Skreppur,
Næja, Tæja, Lápur, Skrápur,
Nípa, Típa, Loki, Poki, Lang-
leggur og Leiðinda-Skjóða,
Völustallur og Bóla.“
Útbýr Grýla nú púkana sína til
ferðar, svartklædda með skjóður:
Púkarnir sem komu voru 13,
en einn er alltaf eftir heima til
þess að taka á móti krökkunum,
sem hinir 13 kannski ná í. Þess-
um 13 er nú öllum þvegið úr skít
og þeir látnir í nýja svarta skinn-
belgi að ofan, og svartar skinn-
buxur að neðan og svört skinn-
hetta er dregin á höfuð þeim. Þar
næst fær Grýla þeim skjóðurnar,
sína skjóðuna hverjum og nú eru
þeir ferðbúnir. Þá ganga þeir
hver á eftir öðrum að Grýlu og
kveðja, en það gera þeir á þann
hátt að, þeir sparka í hana með
forugri löppinni og segja: „Vertu
bölvuð!“ En hún svarar: „Svei
ykkur, óhræsin, Kölski fylgi
ykkur!"
Fyrstu dagana fara þeir hægt
og gætilega, því þeir vilja ekki fá
harðsperrur, þess vegna koma
þeir ekki ofan í byggð fyrr en 12
dögum fyrir jól, þó fara þeir allt-
af frá Grýlu fyrsta dag jólaföst-
unnár.
Þeir eru skynsamlega klæddir,
jólasveinarnir, þola bæði regn og
frost og byl, því gegnum skinnið
næðir hvorki né vöknar. Svo eru
þeir vel lagaðir til gangs, lær-
leggjaháir, handleggjalangir,
hálsstuttir, en belgmiklir og ekki
stórir.
Jólasveinar kenna
börnum allt ljótt
Alla leti og alla ósannsögli og
yfirleitt allt Ijótt, sem börnin
kunna, hafa jólasveinarnir kennt
þeim.
Stekkjastaur, Giljagaur og
Stúfur kenna þeim að skrökva,
segja ljótt, berja, sparka, æpa
o.s.frv. Þeir kenna þeim líka let-
ina. Þvörusleikir, Pottasleikir og
Askasleikir, Bjúgnakrækir og
Ketkrókur kenna þeim að sleikja
og taka það sem þau eiga ekki, fá
þau til að kasta mat og heimta
annað o.s.frv. Faldafeykir kennir
þeim að kasta höfuðfötunum
hvert af öðru, fleygja sínum eigin
fötum og týna. Skyrgámur kennir
þeim að borða ósiðlega með
smjatti og kjamsi og hann kennir
þeim líka að borða of mikið af
því, sem þeim þykir gott. Glugga-
gægir og Gáttaþefur kenna þeim
allar grettur, langt nef, að reka út
úr sér tunguna o.s.frv. Þeir
kenna þeim líka alla forvitni.
Seinastur gengur Kertasníkir, því
er hann talinn síðastur. Hann
kennir börnum sníkjur allar og
betl, að svíkja það sem þau hafa
lofað, að leggja Guðs nafn við
hégóma o.s.frv.
Þegar börnin vilja sjálf hætta
að læra það sem illt er og ljótt,
það sem jólasveinarnir kenna
þeim, þá, en ekki fyrr, deyja
jólasveinarnir úr hor og vesæld-
inni. Þá en ekki fyrr, sjá allir
menn og öll börn himininn opinn