Dagur - 13.04.1991, Side 4

4 - DAGUR - Laugardagur 13. apríl 1991
l_______tómstundir S
Skyggnst í sögu frímerkjanna:
Fyrsta Mmerkjauppboðið sprakk í loft upp!
Frímerkjasöfnun er tómstunda-
gaman sem margir hafa unun
af. Reyndar er þessi þessi söfn-
un stundum kölluö konungur
tómstundavinnunnar, sökum
þess hversu útbreidd hún er.
Jafnt ungir sem aldnir hafa
gaman af frímerkjasöfnun og
er gott frímerjasafn ávallt stolt
eigandans. Frímerkjasöfnunin
á sér langa sögu og margt er
henni tengt sem gaman er aö
rifja upp. Hér á eftir verður lit-
ið um öxl yfír sögu frímerkj-
anna, ef svo má að orði
komast, en á sínum tíma ritaði
Sigurður H. Þorsteinsson bók
um þetta efni sem hann kallaði
Furðulönd frímerkjanna og
verður stuðst nokkuð við hana
hér á eftir.
Upphafíð í Frakklandi
„Ef við viljum leita langt að hug-
myndinni um frímerkin, þá verð-
um við að hverfa til Frakklands á
16. öld,“ segir Sigurður í bók
sinni. „Á þeim tíma var maður
að nafni Nicolas Fouquet yfir-
maður póstþjónustu Frakklands,
en jafnframt yfirmaður þess, er á
þeim tíma mátti kalla leynilög-
reglu ríkins. I París var þá aðeins
eitt pósthús, sem tók við bréfum
til afhendingar. Var því komið
upp fyrir tilstilli Fouquets, og
setti hann því starfsreglur, sem
voru þær að burðargjald bréfs
skyldi vera eftir þyngd þess og
vegalengd þeirri er þurfti að
flytja það. Að bréfið skyldi
afhent af sendanda sjálfum. Að
bréfið skyldi fært sérstaklega inn
og getið þar við bæði sendanda
og móttakanda. Burðargjald
skyldi greitt út í hönd.
Það var í flestum tilfellum hæg-
urinn hjá póstmönnum að lesa
bréfin, eða þá spyrja sendendur
um innihald þeirra og þannig
komust þeir að ýmsum málum,
sem þeir gáfu yfirmanni sínum
upplýsingar um. Svo kom að
Lúðvík XIV. varð konungur yfir
Frakklandi, en sökum þess að
móðir hans var á lífi og að hún
hafði mikla trú á De Mazarin
kardínála, var frekar hægt að
segja að þau stjórnuðu, en kon-
ungurinn, þar sem hann var ung-
ur að árum.
Kvensamur konungur
Lúðvík var ekki við eina fjölina
felldur. Hann átti ástmey meðal
hirðmeyja sinna og gekk það allt
saman vel, en hann var líka skot-
inn í dóttur borgara eins úti í bæ,
sem ekki þótti viðurkvæmilegt.
Lúðvík reyndi nú að senda vin-
konu sinni bréf, en það hafði í för
með sér að daginn eftir mætti
Fouquet í sínu fínasta pússi við
hirðina og afhenti sendanda
bréfsins það aftur.
Eins og geta má nærri varð
konungurinn ofsalega reiður yfir
þessari afskiptasemi af einkalífi
sínu, og er stundir liðu fram fékk
Fouquet sjálfur bréf þar sem
konungur túlkar megna óánægju
sína með það póstfyrirkomulag
er ríki í París og krefst úrbóta.
Fouquet var nægjanlega
skynsamur til að sjá, að hér var
hætta á ferðum. Færi hann ekki
eftir því er konungur hans fyrir-
skipaði honum myndi hann fyrr
eða síðar fá hegningu fyrir
óhlýðnina. Ekkjudrottningin
mundi falla frá og þá réði kon-
ungurinn einn og ekkert skjól yrði
hægt að flýja í. Þar að auki hafði
hann ekki komist hjá þvf að verða
var við hina geysilegu óánægju er
ríkti meðal aðalsins út af skipu-
lagi póststjórnarinnar.“
Holl ráð ástmeyja
„Þá var það að Fouquet leitaði
sjálfur til ástmeyjar sinnar, en
hún var Anna Genavíeve de
Longueville hertogaynja, og tjáði
henni raunir sínar en hún svar-
aði:
- Segðu mér, vinur minn.
Mundi póstþjónustan láta sér
nægja að burðargjaldið væri
greitt fyrirfram, án þess að kom-
ast í beint persónulegt samband
við sendandann og fá yfirlýsingu
hans um að umrætt tveggja sou
umslag innihaldi aðeins bréf?
Fyrir sitt leyti hélt póstmeistar-
inn að svo mundi vera og þá hélt
ástmærin áfram:
- Sjáðu hérna, vinur minn,
litlu miðana sem ég nota til að
innsigla bréfin mín með, en það
gera reyndar margir fleiri. Límdu
nú nokkur stykki þeirra á bréf-
ræmu og láttu prentara konungs-
ins fá þetta. Gefðu þeim fyrir-
mæli um að prenta samskonar
miða, en með skjaldarmerki
ríkisins í stað míns og orðunum
Sögu frímerkjanna má rekja allt aftur
„2 sous“ neðanundir. Seldu þá
svo opinberlega. Hver sem er
getur þá keypt þessa miða og lát-
ið þá á bréfin sín. Láttu svo opna
nokkrar bréfhirðingar hér og þar
í bænum þar sem hver og einn
getur póstlagt bréf sín án þess að
til hans sjáist. Með þessu móti er
ekki hægt að segja að á nokkurn
hátt sé verið að hnýsast í einka-
mál fólks í bréfum, auk þess sem
þjónustan er bætt.“
Þannig lauk sögunni af hug-
myndinni um frímerkin. Fyrstu
opinberu frímerkin eru talin
bresku penny merkin en eldri en
nokkur frímerki eru stimplarnir
því til eru burðargjaldsstimplar
frá Feneyjum á 13. og 14. öld.
Fyrsta breska frímerkið kom
út árið 1840 og sá sem heiðurinn
á af útkomu fyrsta frímerkisins
var Sir Rowland Hill. En þar
með er ekki öll sagan sögð því
hann byggði sína útfærslu á hug-
mynd James Chalmers, bóksala
og prentsmiðjuueiganda í Dun-
dee í Skotlandi, sex árum áður.
Hans tillaga um frímerki hafði
flest það til að bera sem notað er
við frímerkjagerð í dag. Tillaga
til 16. aldar og þá til Frakklands.
hans fékk þó ekki hljómgrunn á
þessum tíma og varð því Chalmers
að upplifa það að Sir Rowland
Hill stæði í dýrðarljómanum af
þessari hugmynd nokkrum árum
síðar og yrði vellauðugur af öllu
saman.
Sir Rowland Hill gaf út bók,
öllum að óvörum, árið 1837 þar
sem hann lagði fram tillögur sem
markvisst miðuðu að því að
koma póstþjónustu Englands í
betra horf. Hans kenning var að
með því að lækka burðargjald
ykist svo sending bréfa að póstur-
inn fengi brátt jafn miklar tekjur
og áður. Almenningur fagnaði
tillögunum en póstmeistari henn-
ar hátignar lýsti þeim sem því
vitlausasta sem fram hefði komið
um þessi mál. En svo fór að til-
lögurnar komust inn í breska
þingið, burðargjaldið var lækkað
og þann 10. janúar 1840 tók hið
nýja gjald gildi við gífurlegar vin-
sældir því fyrsta daginn komu
112000 bréf á aðalpósthús Lund-
úna.
Stimpilmerkin fyrirmynd
Á íslandi hófust póstferðir árið
1720 og næstu áratugina var þró-
un þessara mála í landinu hæg.
Árið 1872 var skipaður póst-
meistari og þá komst hreyfing á
þessi mál því ári síðar eignuðust
landsmenn fyrst eigin frímerki. í
fyrstu voru notuð skildingamerki
en síðar komu merki sem þróuð-
ust til þeirra sem við þekkjum í
dag.
Frímerkjasöfnun á sér fyrir-
mynd í stimpilmerkjasöfnuninni.
írskur maður, John Bourke,
safnaði á sínum tíma slíkum
merkjum og setti upp í bók og
varð hans safn fyrirmyndin að
frímerkjabókum og söfnum þeim
sem við þekkjum í dag.
Mikil verðmæti geta legið í
frímerkjum og af sjálfu leiðir að
sjaidgæf frímerki, svo ekki sé tal-
að um afbrigðileg frímerki, geta
verið drjúgrar peningafúlgu
virði. Frímerkjauppboð eru
þekkt fyrirbæri og hafa þau fylgt
frímerkjasöfnuninni frá því
fyrsta. Raunar er að finna í bók
Sigurðar H. Þorsteinssonar sögu
af fyrsta frímerkjauppboðinu
sem sögur fara af en það var
haldið í Höfðaborg.
Uppboðið sem sprakk
í loft upp
„Eitt sinn var þýskur rakari og
bóksali sem átti mjög verðmætt
safn þýskra merkja og vildi selja
þau á uppboði, einnig voru þarna
á boðstólnum nokkur sjaldgæf
frímerkjasett.
Uppboðið var haldið í herbergi
inn af íbúð hans í Höfðaborg og
voru þar mættir ríkir safnarar og
drengir í einni bendu til að reyna
nú að ná í eitthvað af góðum
merkjum. Segist einum drengn-
um svo frá að viðstaddir eldri
safnarar hafi verið svo gráðugir í
þýsku merkin að þeir hafi hrint
drengjunum frá er farið var að
bjóða í þau.
Uppboðið stóð lengi dags og
þegar fór að skyggja stakk ein-
hver upp á því að kveikt væru
ljós í herberginu en þar var um
gaslýsingu að ræða. Gasið hafði á
einhvern hátt lekið út í herberg-
ið, hvort sem það nú var sökum
leka á leiðslu eða þá að einhver
hafði skrúfað frá því of fljótt þá
kom æðisleg sprenging um leið og
eldi var brugðið upp. Uppboðs-
haldarinn, sem staðsettur var á
stól upp á vörukassa, féll um koll
og með honum borðið sem frí-
merkin lágu á, en allir þeir, sem í
herberginu voru staddir reyndu
að komast út um dyrnar í einu.
Uppboðið endaði sem sé í upp-
þoti sem vafalítið hefir leitt til
eyðileggingar einhvers af frí-
merkjunum.“
Falsarinn Sperati
Frímerkjasöfnunin á sér margar
hliðar og flestar góðar. En til eru
neikvæðu hliðarnar og þá einkum
þær að samhliða því að hér geta
verið á ferð mikil verðmæti eru
þeir menn skammt undan sem
stunda falsanir. Frímerkin hafa
ekki farið varhluta af þeim. Hér í
lokin kemur saga af einum fræg-
asta frímerkjafalsara fyrri ára,
manni að nafni Sperati. Þessi
maður var þrátt fyrir allt, heiðar-
legur að vissu marki því hann
merkti ávallt merkin sem hann
falsaði þannig að safnarar þekktu
þau strax úr. Þannig hljóðar saga
Sigurðar H. Þorsteinssonar af
falsaranum Sperati.
„Það var eitt sinn að hann var
að senda úr landi stóra sendingu
af fölsuðum merkjum, en tollyfir-
völd uppgötvuðu hvað þarna var
á ferðinni og stöðvuðu sending-
una, þar eð þau héldu að um
ófölsuð merki væri að ræða. Var
hann dreginn fyrir lög og dóm og
ásakaður fyrir að reyna að
smygla úr landi óheyrilega mikl-
um verðmætum án leyfis. Krafð-
ist hann sýknu á þeim forsendum
að merkin væru fölsuð. Var nú
kölluð saman nefnd frímerkja-
sérfræðinga til að athuga merk-
in og var úrskurður hennar að
þau væru ófölsuð og í fullu gildi.
Næst þegar Sperati mætti fyrir
réttinum kom hann með ný ein-
tök af öllum merkjum, er í send-
ingunni voru og sýndi dómaran-
um sem sönnun þess, að hann
hefði falsað merkin, en í sending-
unni voru m.a. merki, er áður
voru aðeins þekkt í einu eintaki.
Tjáði hann réttinum að honum
væri velkomið að senda heim
með sér mann, sem skyldi fá að
horfa á, meðan merkin væru búin
til. Við þetta tóku þjónar rétt-
lætisins sönsum og létu það
afskiptalaust þótt Sperati sendi
merkin úr landi.“ JÓH
Islensk frímerki komu til sögunnar árið 1873 en póstferðir hófust á íslandi árið 1720. Frá þessum fyrstu skild-
ingamerkjum þróuðust merkin til þeirra er við þekkjum í dag.