Þjóðviljinn - 05.11.1938, Blaðsíða 2

Laugardaginn 5. nóv. 1938.
ÞJÖÐVILj I N. N
ISJÓQVIUINN
Otgefandi:
Sameiningarflokkur alþýðu
— SósíalistaflokkurinH —
Ritstjórar:
Einar Olgeirsson,
Sigfús A. Sigurhjartarson.
Ritstjórnarskrifstofur: Hverfis-
götu 4 (3. hæð), sími 2270.
Afgreiðslu- og auglýsingaskrif-
stofa Austurstræti 12 (1. hæð),
sími 2184.
Áskriftargjöld á mánuði:
Reykjavík og nágrenni kr. 2.00
Anaarsstaðar á landinu kr. 1.50.
1 lausasölu 10 aura eintakið.
Víkingsprent, Hverfisgötu 4,
Sími 2864.
Ffíður dauðans*
Blað Skjaldborgarinnar talar
lum, að sigur hennar í Dags-
brún þýði friður og starf inn-
an Dagsbrúnar.
Hver efast?
Reynslan sýnir, að innan
þeirra félaga, þar sem Skjald-
borgin ræður, ríkir friður dauð-
ans.
Starf er þar einnig til, þar
er starfað gegn kjarabótakröf-
um fjöldans til tryggingar friði
við jötu ríkisstjórnarinnar.
Alþýðublaðið upplýsti nýlega
hvar fyrirmyndina væri að
finna að þessum Skjaldborgar-
friði.
Það er í Sjómannafélaginu.
Sjómannafélagið á 120 þús.
kr. sjóði, segir blaðið. Dags-
brún aðeins 33 þús. Sjómanna-
félagið heldur sjaldan fundi,
„aðeins þegar nauðsyn krefur“.
Dagsbrún er sífellt að eyða fé
Ipínu í fundarhöld, þessvegna á
hún ekki eins gilda sjóði og
Sjómannafélagið.
Þannig lítur samanburður AI-
þýðublaðsins út, og hann er
réttur svo langt sem hann nær.
En það er hægt að gera ann-
an samanburð. Hann lítur þann-
ig út.
Sjómannafélagið hefur engar
kjarabætur fengið félögumsín-
um um fiöer 8 ára skeið. Á
sama tíma hefur kaup hvers
einasta Dagsbrúnarverkamanns
hækkað um kr. 2,50 á dag. Fyr-
ir mann í fastri vinnu nemur
þessi kauphækkun hátt á 5. þús.
kr. á þessu umrædda tímabili.
Gildir sjóðir eru góð eign
fyrir verklýðsfélögin. Hækkað
kaup og bætt kjör félagsmanna
eru betri.
Sjómannafélagið á gildasjóði.
Það heldur ekki fundi nema
þegar „nauðsyn krefur“. Þar
ríkir friður Skjaldborgarinnar,
— friður dauðans.
Dagsbrún á ekki eins gilda
sjóði, hún heldur oft fundi. Fé-
Iagar hennar fá oft kauphækkun
og kjarabætur. Innan vébanda
Dagsbrúnar ríkir hið starfandi
og stundum stríðandi líf. Það
eru verkamennirnir sjálfir, sem
ráða innan Dagsbrúnar. Það eru
þeirra kröfur, þeirra líf, sem
hún berst fyrir.
Það er skylt að minnast þess,
að sjómenn kröfðust kjarabóta
í vetur. — Skjaldborgin vildi
frið.
Hún lét taka samningaréttinn
af sjómönnunum. Þeir fengu
lögþvingaðan gerðardóm. Sjóð-
um félagsins var ekki eytt í
fundarhöld, þá fremur en endra-
nær, því friði dauðans mátti
ekki raska.
Haraldur var þá „dreginn út“
úr ríkisstjórninni til þess að
mótmæla gerðardómnum. En á-
fram héltSkjaldborgin að styðja
stjórnina, því að hún vildi frið,
frið við ríkisjötuna. Nokkrir
Björn Sigfásson;
Vídsfá Þjóðvífjans 5. 11» '38
Þegar sfálfstæðl Islands var
leltt til kðggstekks.
Biskupskápa Jóns Arasonar. — Geymd á pjóðminjasafni.
í kotinu Grýtu í Eyjafirði
fæddist drengur svo sem
mannsævi eftir Svartadauða.
Hann varð að þola föðurmissi
iujngur, síðan örbirgð, hung-
ur, lítilsvirðing, og gerðist
vinnudrengur á stórbýli. Engu
að síður aflaði hann sér mennt-
unar og náði prestsvígslu, enda
lögðu göfgir frændur piltinum
lið, þegar sást, hvað í honum
bjó. Kjörin settu á manninn
mark, er íslenzk alþýða þekkir,
sem auðkenni sitt. Henni detiur
laldrei í hug að telja Jón b;ikup
Arason til hennar arfgengu rík-
ismannastéttar, sem hékk ið
jafnaði aftan í könungsvaldmu,
heldur varðveitir hún sagnirnar
um æsku hans í stoltri minn-
ingu um það, hve vel hún bjó
þennan vígdjarfa son sinn úr
garði þrátt fyrir allt.
Svo mennskur var Jón prest-
ur Arason, að varla er auðveld-
lara að hugsa sér hann sem
dýrling en sem ríkisbubba. Gift-
ing var honum bönnuð. Hann
tók sér fylgikonu, Helgu Sig-
urðardóttur, sem búin var að
eiga dóttur með öðrum presti
og átti ekki fjármuni, heldur
atgervi. Þau héldu saman ævi-
langt og áttu 9 börn, svo að
getið sé. Nafnkenndust þeirra
eru Ari lögmaður og séra
Björn, sem létust með föður
sínum, og Þórunn á Grund,
sem lét hefna þeirra. Jón varð
með aldri ágjarn á jarðeignir
dagar liðu. Skjaldborgin greiddí
atkvæði með lögþvinguðum
gerðardómi um kaup og kjör
stýrimanna. Hún vildi frið, frið
dauðans í verklýðsfélögunum
log frið við ríkisjötuna.
Stefán ráðherraefni vill
komast í ráðherrastól strax tií
þess að innsigla verklýðshreyf-
inguna með innsigli friðardauð-
ans.
Dagsbrúnarmenn munu í dag
kjósa hið starfandi og stríðandi
líf. Slíkt líf krefst jákvæðra
starfa. I dag krefst það þess,
að allir Dagsbrúnarmenn setji
X framan við bæði jáin.
Ef til vill geta X-in framan
við jáin hjálpað hinum starf-
andi og stríðandi félögum Sjó-
mannafélagsins til að raska
þeim friði dauðans, sem Sigur-
jón & Go. hafa breitt yfir starf
þess.
S. A. S.
og völd handa ætt sinni og
hvorki verri né betri', í því efni
en samtíðarmenn hans, en varð
því meir ágengt. sem hann var
atkvæðameiri en þeir flestir.
Braut hans til virðinga og bisk-
upsstóls þarf ekki að rekja hér.
Sagt er að Jón biskup hafi
verið manna hæstur vexti og
fyrirmannlegastur, langleiturog
sléttleitur, glettinn, hýr og hæg
|ur í bragði hversdagsl ega. En
ef hann reiddist, varð hann
rauður sem blóð ogþagðikann-
ske lengi svo, að ekki þýddi að
mæla til hans. í kvæði eftir
andstæðing er hann margsinnis
nefndur konungur, e. t. v. í
háði. Hann bjó yfir sama skapi
og fornkonungar þeir, sem voru
ljúfir vinum, en grimmir óvin-
um.
Jón Arason var siðaskipta-
maður og skorti ekki framsýni
né djörfung til að hafna trúar-
kreddum. Hann þýddi eða lét
þýða Nýja testamentið á ís-
lenzku og gaf út. Sú bók er nú
glötuð. Með því vildi hann lofa
alþýðu sjálfri að rannsaka und-
irstöðu kristindómsins þvert
jofan í kaþólska venju. Jón bisk-
up Arason gerði þó annað
miklu djarfara. í kvæðinu
Ljómur hafnar hann eilífri út-
skúfun — eins og Matthías
Jochumsson gerði og var nær
sviptur hempunni fyrir. — Svo
langt var siðaskiptatrú Jóns
biskups á undan samtíð hantJ
mörgu.
En hann snerist öndvemir
gegn þeirri „siðabót", sem
danskur konungur þröngvaði
upp á Íslendinga. Jóni Arasyni
var ljóst, að hvað sem trúar-
breytingunum liði, — og þær
voru honum í mörgu and-
styggilegar þá væri tilgang-
ur konungs fyrst og fremst að
kúga og ræna þjóðina svo, að
hún bæri ekki framar bar. Lengi
sat hann um kyrrt í ríki sínu
norðan lands, meðan lútherskan
gekk yfir syðra. Elli féll á hann.
En að síðustu stóðst hann ekki
mátið. Sókn kaþólskra manna
um sömu mundir á Þýzkalandi
varð honum lögeggjan. Hann
fór herskildi gegn klausturræn-
ingjunum dönsku og íslenzkum
þrælum þeirra:
Þessi karl á þingið reið
þá með marga þegna,
svo gegna.
Öllum þótti hann ellidjarfr,
ísalandi næsta þarfr
og mikið megna.
Víkr hann sér í Viðeyjarklaustr
— víða trúi ég hann svamli,
hinn gamli.
Við danska var hann djarfr og
hraustr.
dreifði hann þeim á flæðar
flaustr
með brauki og bramli.
Herferðirnar og vopnavið-
skiptin, sem biskup lýsir íþess-
um glettnisvísum, voru mikil-
fenglegri en síðan hafa gerzt
hér á Iandi. Þeir feðgar fóru
um jandið með himdruð brynj-
aðra manna, og eiginlega virð-
ist sem jafnauðvelt hafi verið
á dögum þeirra Jóns og Ög-
mundar biskups og það var á
Sturlungaöld að safna allt að
1300 manna herfLokki. Árekstr-
ar, sem sagnir eru um úr siða-
skiptabaráttunni, eru fleiri en
hér verði talið, og þó virðist
margt ,að mestu eða öllu horfið
í gleymsku. Úrslitin eru kunn:
líflát Jóns Arasonar og sona
hans 7. nóv. 1550.
*•
Svo er skýrt frá í samtíðar-
kvæði, að hinn aldni biskup
greip kross í hönd, „kvaddi
hann fólk með kæti“ og gekk
hratt til höggstokks „fagnandi
sem til veizlu“, blessaði þá, er
hann mætti, og féllu menn á
kné fyrir blessuninni. Honum
var þá boðið líf, en kvað nei
við. Og hetjudauðinn fyrir böð-
ulshöggunum sjö varð líkn í
ósigrinum, og rjúkandi blóð
feðganna þakkarfórn fyrir það,
a’ð þjóð þeirra hafði ekki orðið
kúguð að þeim lifandi.
Jón Arason er ættfaðir allra
íslendinga, að fróðra manna
dómi. Niðjar hans virðast bein-
línis hafa kostað kapps um
fjölgun sína (Þórunn var þó
barnlaus og ásakaði bónda sinn)
Þetta er alltítt, ef ættskörð eru
höggvin. I þessari ætt skorti
ekki meðvitund um, hve blóð
hennar var dýrt, síðan það lit-
aði höggstokk harðstjórnarinn-
ar.
**
Ættararfur Jóns biskups er andi
hans ekki síður en blóðið. Þótt
ekki sé nema litið á kveðskap
hans, einkum hinn veraldlega,
sem varðveitzt hefur í brotum,
er það nóg til ,að sjá, að þar
hefur stórbrotinn ,,renaissance“
andi leitað ^ér útrásar. Hann
er hliðstæður erlendum endur-
fæðingarmönnum, sem 15. öld-
in ól, ekki éinungis með snarp-
heitt blóð og sífelld umbrot
eins og þeir, heldur með skyld-
ar hugsjónir.
Fyrsta ástarjátningin ,semvið
eigum til móðurmálsins, er eftir
Jón Arason (Látína er list mæt).
Málfar hans sjálfs sýnir, að það
var bæði trygg ást og frjó. Og
hún lifði í landinu. Við finnum
hana hjá ættræknum niðja Jóns,
Brynjólfi biskupi, og hjá Hall-
grími samtíðarmanni Brynjólfs.
(Gef þú, að móðurmálið mitt).
Móðurást og ættjarðar-
ást vakna samtímis hér á landi
með Jóni Arasyni eftir straum-
leysið í hugsjónalífi miðald-
,anna. Bitur reynsla af erlendri
yfirstétt konungsþræla og fjár-
plógsmanna ýtir við þjóðar-
kennd hans.
Landið var samtímis notað
sem nýlenda Dana og hags-
munasvæði Hansakaupmanna,
rétt eins og nýlenduþjóðir með
frumstæða atvinnuhætti eru
arðrændar og svívirtar nú á
dögum. Þess vegna er íslenzk
sjálfstæðisbarátta stéttarlegs
eðlis frá Jóni Arasyni til þessa
dags. Það skiptir um deiluat-
riði, og stéttaviðhorfið þokast
til, en stöðugt er uppi þetta:
„Undaríegt er ísland, ef eng-
inn réttir þess stétt“, — vígorð-
ið, sem fundið var upp í til-
efni þýzkrar ránsferðar af
manninum, sem Jón Sigurðsson
nefndi virðingarheitinu síðasti j
íslendingur.
Nesjaþrælkun Bessastaða-
valdsins var hafin fyrir siða-
skipti og nesjamennskán í þró-
un. Það var ekki nóg, að Iand-
setar konungs yrðu að vinna
hirðstjórum kauplaust, róa á
bátum þeirra, hlýða „kalli“
þeirra, fá þeim hesta sína, þola
hýðingar þeirra, heldur einn-
ig að aðstoða við undirokun
frjálsra landa sinna hvenær
sem við varð komið. Landsetar
sýslumanna eða annara stór-
bænda í Danaþjónustu gátu
fengið þátttöku í hlutverkinu,
og verkaskiptingunni er lýst af
miskunnarlausu raunsæi í vísu
um handtöku Jóns biskups í
Sauðafellskirkju:
kotungar kirkjuna brutu,
kvalarar byssum skutu.
Kirkjuna íslenzku varði Jón
Arason undanlátslaust af heil-
Um veturnætur stóð prestaping í
'Cattaro i Júgóslavíu og réðst heift-
þrlega á baðföt kvenna á Dalmatíu-
strönd. Klerkarnir áttu engin orð
yfir kvenfólk með bert bakið og
heitntuðu lögregluráðstafanir á bað-
staðafjörunum.
Siðleysið var örvað af ráðamönn-
um ríkisins, sögðu þeir, — ekki að-
eins með svívirðilegu umburðar-
lyndi, heldur og með áróðri í
sparnaðar- og ábataskyni fyrir því,
að hafa baðfötin sem efnisminnst.
Nóg kornið af slíku! — sáluhjálpin
er pó meira virði en spamaður.
jagri skyldu. Hún var í einu
skjól trúarinnar og skjól þjóð-
farinnar |gegn yfirganginum.
Réttmætt álas á frekju kirkj-
unnar dró ekki á nokkurn hátt
úr helgi baráttunnar gegn vald-
inu, sem nú sópaði greipum
um allt Skálholtsbiskupsdæmi.
Frá Danmörku og Noregi frétt-
ist ekki annað en sívaxandi
kúgunin. Jón Arason sá fyrir
það, sem lýst er strax eftir lát
h'ans í ljóðlínum sem þessum:
„Síðan fór á ringulreið —
réttur á íslandi----. Herranna
er nú hugsun mest — að haga
svo sínu valdi, — að komast
megi undir kónginn flest —
með klögun og sektargjaldi —
eða kosta kroppsins pín, — að
útarma svo sitt eigið Iand, —
ætlun er það mín, — svo eigi
hafi það eftir grand — af öll-
um peningum sín.“
Hann var dæmdur af danskri
slekt og dó fyrir kóngsins
mekt, til þess að konungur gæti
tekið klaustureignir allar, eign<
ir andstæðinga sinna sem
flestra, helming biskupstíunda,
gjafatoll kirkjunnar og óskipt-
an allskonar sakeyri af sívax-
andi fjölda sakaðra og dæmdra
imianna. Auk þess herti brátt
á arðráni verzlunarinnar.
Þegar Kristján skrifari reið
um Suðurnes veturinn eftir líf-
lát biskups til að „skipa niður
fólkinu til skipaáróðurs“, drápu
norðlenzkir vermenn hann og
8 eða 12 erlenda liðsmenn hans„
Betri hefnd en engin, eln hrökk
skammt.
**
Harmurinn eftir Jón Arason
var vonlaus fyrir það, að ís-
lendingar höfðu sjálfir brugð-
izt sjálfstæði landsins og hjálp-
að til þess, að úr konungssam-
bandinu við Danmörku varð nú
yfirdrottnun Dana. Þjóðin varð
að leggjast í híði komandi vet-
ur; því valda fjúkin feikn-
arleg og frostin um bjarnar-
nótt“ (þ. e. veturinn), eins og
■'ólafur fósturson biskups lýk-
ur í táknmáli harmljóði sínu
um hann. — í brotnum tónum
við undirleik tregans í hetju-
sögum, sem hann rifjar upp frá
miðöldum, boðar Ólafur þjóð-
inni óumflýjanlegar hefndir:
— — sjálfs hans fólkið svíkja
vann,
— — það harðar hefndir hlaut
— af sínum eignum braut
keyrðir vóru, en kómu þó meir
í kynja marga þraut.
Því var það, að Líkaböng á
Hólum hringdi móti líki Jóns
biskups og sona hans, þangað
til hún sprakk. Því var það, að
Jón Sigurðsson tregaði hann
sem hinn síðasta íslending.
En yfir harm aldanna rís
rómur Jóns Arasonar í vaxandi
styrk:
Undarlegt er Island,
ef enginn réttir þess stétt!