Þjóðviljinn - 18.11.1943, Blaðsíða 3

Ifiramtudagur 18. nóvemb. 1948
3
ÞJÓÐVILJINÍÍ
Lcíbfclag Rcybíavíhur:
Eg hef komið hér áður
Sjónleikur í þrem þáttum eftir J. B. Priestley
Arndís Björnsdóttir og JónAÖils
Gagnrýni og menning
„Eg hef komið hér áður,'1
hugsar leikhúsgesturinn um leið
og hann kemur inn í „leikhús-
ið“ Iðnó — ,og ég vona að ég
þurfi ekki að koma hingað mik-
ið oftar til að sjá leikrit“.
„Eg hef komið hér áður,“ —
í meira en mannsaldur hefur
bær, sem tífaldazt hefur að
íbúatölu, orðið að sætta sig við
ófært leikhús, af því dugnað og
forsjálni skorti til að nota mann
afl þúsundanna sem atvinnu-
lausir voru, til að fullgera þjóð-
leikhúsið.
„Eg hef komið hér áður“ — og
ég vil beita öllum viljamætti
mínum til þess að þurfa ekki
að koma hingað að ári á leik-
sýningar“ — þarf leikhúsgest-
rninn að hugsa, þegar hann fer
út, — og hann getur breytt
þessu umhverfi, ef hann 'vill.
„Eg hef komið hér áður“ er
leikrit' um mátt viljans til að
ráða örlögum mannanna. Grund
vallarefni þess er að því leyti
svipað og í „Orðið“ eftir Kai
Munk, þó annars séu þau ólík,
nema ef það væri í því að
þurfa endilega að skýra eðlilega
hluti á sem leyndai'dómsfylstan
og dulrænastan hátt.
Hugmyndin, sem Dr. Görtler
boðar í leiknum, og leikurinn að
vissu leyti byggist á, er sú að
menn lifi hvert æviskeiðið á
fætur öðru sem eins konar
persónur og áður, á sömu
stöðvum, nema mönnum með
einbeitingu viljans takist að
fara út af hinni troðnu ævi
braut sinni og skapa sér
nýtt skeið.
Höfundurinn, hinn vinsæli
enski rithöfundur og útvarps-
ræðumaður J. B. Priestley, tek-
ur að vísu fram að skoðanir dr.
Görtlers séu enganveginn skoð-
anir hans. En undarlegt er það
af honum að kjósa heldur að
skapa sögu sína sjálfur í gervi
dulspeki en íklæða það venju-
legum formum átakanna milli
vanans og viljans. Því augljóst
er það, að sökum þess hve svip-
að eðli manna er, kynslóð eft-
ir kynslóð þá breyta þeir venju-
lega svipað út frá svipuðum
forsendum. Hver kynslóð eftir
aðra hefur því eðli sínu sam-
kvæmt, ríkar tilhneigingar til
að endurtaka það, sem sú fyrri
gerði, — nema hugsun og vilji
mannanna sjálfra grípi inn í
þessa „hring“-rás víðburðanna
og mennirnir knýji sjálfa sig
til að breyta betur og skynsam-
legar en fyrr.
Það er þessi barátta viljans
og framtaksins við mannlega í-
haldssemi og þolanda-háttar, er
háð er með hverri kynslóð. Það
er hún, sem skapar framfarir
mannkynsins. Það er tvístigið,
hikið, innbyrðis sálarbarátta
þessara afla, sem Shakespeare
gerði ódauðlegt 1 „Hamlet“.
Það er vel farið að fá þennan
boðskap um vald viljans til að
skapa örlög mannanna, einmitt
til þeirrar kynslóðar, sem hefur
glæsilegast tækifæri allra kyn-
slóða til að skapa sögu mann-
kynsins betri og fegurri, en
nokkru sinni fyrr, ef hún að-
eins áttar sig á valdi vilja síns,
— því hún getur það, sem hún
vill.
Leikritið er vel gert og
skemmtilegt og „spenningur-
inn“ sívaxandi, — en efni þess
skal ekki rakið hér.
III..
Indriði Waage hefur leik-
stjórnina á hendi og efasamt
er að honum hafi nokkru sinni
tekizt betur en með þetta leik-
rit. '
Einkum á það við um það
hlutverk, sem hann hefur vaiið
sjálfum sér. Indriði hefur aldrei
leikið betur en þegar hann
þarna leikur landflótta þýzkan
háskólakennara, Dr. Görtler. Ó-
gleymanlegt er það, þegar þessi,
útlagi gengur út í lok 2. þátt-
ar, brottrekinn, — bakið bogið,
bældur hatturinn og svipurinn
sem sæi maður Gyðinginn
hundeltan land úr landi, er
hvergi ætti höfði sínu að að
halla. Ágætt gerfi, snögg -til-
svör samfara skjótu viðbragði
í hreyfingum, þegar áhugi „vís-
indamannsins" varpar af hon-
um ellibelgnum, — allt hjálp-
ast að því að gera þetta hlut-
verk að því bezta, sem Indriði
hefur sést í.
Allt öðru máli 6r að gegna
um Val Gíslason, sem undan-
farið hefur innt hlutverk sín
svo ágætlega af hendi. í hlut-
verki auðmannsins Walter Or-
mund, virðist hann alls ekki
njóta sín. Hlutverk 'þau, sem
Valur hefur leikið bezt í undan-
farið (í „Orðinu“ og „Lénharði“
t. d.), krefjast þróttar og vilja-
festu, sem honum tekst mjög
vel að túlka, en hinn taugaveikl-
aði forstjóri Ormund-félagsins
gerir litlar kröfur til þeirra eig-
inleika fyrr en í sögulok. —
Það skyldi heldur ekki undra
mig þó Valur væri beinlínis
þreyttur, gæti ekki lagt fram
alla þá hæfileika, sem sést hef-
ur að hann býr yfir. Það er
ekkert smáræðis verk og and-
leg áreynsla, sem heimtuð er
af þessum leikurum okkar, sem
vinna á daginn og æfa og leika
á kvöldin.
Alda Möller leikur Janet,
konu Ormunds. Það er ánægju
legt að sjá Öldu Möller aftur á
leiksviði. Það er orðið langt síð
an hún hefur sézt þar. Alda
leikur þessa köldu, taugaó-
styrku, brezku hefðarfrú vel, en
leikhúsgestir virtust á frumsýn-
ingunni gera sér einkennilega
lítið far um að örfa þessa góðu
leikkonu upp til að leggja fram
það, sem hún á til. Ágætt er það
atriði, er Janet Ormund og Oli-
ver Farrant (Lárus Pálsson)
taka að færast í áttina hvort
*til annars, sitt frá hvorum enda
leiksviðsins, rétt eins og örlaga
nornir sitji að baki brúðuleik-
húss og kippi í þræðina, —
höfundinum er táknrænt að
sýna þau sem ósjálfstæðar brúð
ur á valdi „endurtekningarlög-
máls“ hans. Bezt er Alda síð-
ast, er hún má leggja meiri
hita og tilfinningu í leikinn.
Arndís Björnsdóttir leikur
m
Alda Möller og Lárus Pálsson
Sally Pratt, þá hyggnu „Mörtu“
í veitingahúsinu „Svarta naut-
inu“, og það með ágætum. Hin
sístarfandi, sí-áhyggjufulla veit
ingakona, raunsæ og hörð í horn
Nú er íslenzka þjóðin að rísa úr
ösku. Hlutverk þessarar kynslóð-
ar er að brúa með nýjum afrekum
djúpið milli nútíðar og þeirrar for-
tíðar, sem lifir í gömlum listaverk-
um okkar og sögulegum afrekum
ágætra manna. A tímum útlendr-
ar kúgunar tókst að draga íslend-
inga niður í villimennsku og eymd,
líkast lífi Eldlendinga, svo varla
eru dæmi til annars eins um þjóð
á okkar gáfnastigi. Við liöfum enn
ekki náð okkur eftir þetta niður-
lægingartímabil, enda eru ckki
nema fáir áratugir síðan útlendum
mönnum þótti fjarstæða að telja
okkur til siðmenntaðra þjóða.
Nú gerum við kröfu til þess að
heita siðmenntuð þjóð og móðg-
umst við hvcrn þann, sem kallar
okkur eitthvað annað, — en liinu
megum við heldur ekki gleyma,
að þessa kröfu verðum við fyrst
og fremst að gera til okkar sjálfra.
Náttúrumenningin, hin frumstæða
menning sveitafátæklinga, sem var
liöfuðeinkenni okkar öldum sam-
an, er nú að hverfa. Menningar-
þarfir okkar leita nú nýrra farvega,
en hafa ekki fundið þá til fulls,
vegna þess að atvinnuhættir og
hagstjórnarform nútímans eru
enn í sköpun. Grundvöllur nýrr-
ar menningar, ólíkrar hinni fyrri,
skapast fyrir tilkomu borgarinnar.
arfteknar venjur bæjamanna. En
þegar á okkar tímum er talað um
siðmenningu, er fyrst og fremst
átt við bæjamenningu. Nýtízku-
rekstri landbúnaðar í heiminum,
bæði í auðvaldslöndum og sam-
virkum, er svo háttað, að einnig
í sveitum hlýtur að skapast bæja-
menning; eða réttara sagt, hið
menningarlega bil milli borgar og
sveitar máist út við það að sveit-
irnar fá fullkomin samgöngutæki,
rafmagn, útvarp, kvikmyndir, nú-
tíma híbýli, en vélrænar vinnu-
aðferðir leysa hið frumstæða hand-
verkfæri af hólmi.
En við íslendingar erum sem
sagt enn sveitamenn í bæjunum,
bæirnir, og þá einkum höfuðstað-
urinn, cru ytri umgerð mannlífs,
sem engin íslenzlc kynslóð hefur
áður þekkt. Stræti og torg, bygg-
ingarlist, vélar, almenn þægindi
í híbýlum, allt er okkur nýtt.
Stræti vor og torg eru líka ljós
vottur þess, hve gersneyddir við
erum menningu hins rótgróna
að taka, og dulspekiprófessorinn
Görtler — það eru andstæðurn-
ar í þessum leik, og þau Indriði
og Arndís bera fyrst og fremst
leikinn uppi með ágætum leik
sínum !
En sökum þess, hve góður sam
leikurinn er hjá leikendunum,
þá verður heildarsvipurinn á
þessum leik alveg sérstaklega
góður. Sjaldan hafa t. d. þagn-
irnar verið notaðar eins vel og
þarna til að tákna andrúmsloft-
ið, sem ríkti í „Svarta nautinu“
þessa hvítasunnudaga.
Frh. á 5. síðu.
bæjarmanns í smekk og hugmynd-
um, byggingarlist okkar hefur
til skamms tíma. verið fátæktin
sjálf, meðferð allra þessara véla
er okkur enn hálfofviða: það vant-
ar tímum saman vatn í vatns-
leiðslupípurnar okkar eins og í
Napoli á dögunum, þegar þýskar-
ar voru búnir að sprengja vatns-
leiðsluna þar í loft upp; útvarpið
okkar er alltaf annað kastið „off
the air“ eins og í Berlín, þegar
verið er að bombardéra; rafmagns-
Ijósin okkar eru einna líkust grút-
artýrum á seytjándu öld, — við
kunnum sem sagt ekki á þetta enn,
þó ekki standi á afsökunum fyrir
því, hversvegna allt verði að vera í
skötulíki. Já, við erum ekki einu
sinni komnir upp á lag með að
afla okkur matar í borg, eins og
menn í öðrum löndum, okkur
vantar smjör, vantar almennilega
mjólk, vantar fyrsta flokks kjöt
og fyrsta flokks fisk mestallt ár-
ið. Og við kunnum ekki að kenna
börnum okkar mannasiði borgar-
innar, af því við höfum sjálfir að-
eins lært mannasiði sveitarinnar.
Ótal vandamál, sem aðrar þjóð-
ir, vanar borgum, hafa leyst í ró
og næði á mörgum mannsöldrum,
dembast nú yfir okkur íslenzka
sveitamenn hér á mölinni, og við
sumu er ekkert vit. Þó held ég að
hitt sæti meiri undrum, hve vel
hefur tiltekizt um margt hjá þess-
ari ungu þjóð, sem er að finna
land sitt á ný. íslenzkt fólk er
eðlisgreint og hefur hæfileika til að
haga sér eftir aðstæðum. Það sem
oft vill skorta hjá okkur eru góð-
ar fyrirmyndir tiltækar að haga
sér eftir. En við erum náttúraðir
fyrir menningu. Öllum íslending-
um finnst sjálfsagt, að þeir eigi
að lifa menningarlífi.
Meðan hið forna er að hverfa
og hið nýja að skapast er okkur
mikil nauðsyn sívökullar menn-
ingargagnrýni. Slík gagnrýni
verður fyrst og fremst.að spretta
af góðgirni, stjórnast af jákvæðri
yfirsýn gagnrýnandans um hið
gróandi þjóðlíf, en ekki ótímabær-
um derringi eða geðillsku út af
einhverjum aukaatriðum, sem
aðeins varðar einn eða fáa. Við
verðum að sjá þjóðlífið fyrir okk-
ur sem einn stóran myndflöt, þar
sem við sjálfir erum málarinn.
Við erum að stíga aftur fram í
ljós heimssögunnar sem sjálfstæð
og fullvalda þjóð. Ilvorki með
vopni,' gulli né liöfðatölu getum
við skapað okkur virðingu lieims-
ins né viðurkenningu sjálfstæðis
okkar, heldur aðeins með menn-
ingu þjóðarmnar. Vesalasta skepna
jarðarinnar er ósiðaður maður, og
hirðulaust, ógagnrýnið fólk, lint
í kröfum til sjálfs sín, sem kann
ekki til vcrka og unir ómyndar-
skap, lineigt fyrir sukk og drabb,
verðskuldar ekki að verða sjálf-
stæð þjóð og mun ekki heldur
verða það.
Halldór Kiljan Laxncss.
Við höfum enga forna reynslu af
bæjarlífi, eigum engar geymdir né
verðum að leysa þau í einu vet-
fangi, þessi kynslóð. Margt fer
auðvitað aflaga hjá okkur og í