Þjóðviljinn - 29.12.1943, Blaðsíða 4

TOÐVILJINN — Miðvikudagur 29. desember 1943.
þJÓDVILJINN
Otgefandi: Sameiningarfiokkar albýSa — SóMalistcjlokkarinn.
Ritstjóri: SigarSur GuÓmundason,
Stjórnntájaritstjórar: Einar Olgeirsson, Sic -• Sigurhjartarson.
Ritstjórnarskrifstcíu : Aasturstrœti 12, sími 2270.
Afgreiðsia og augiýaingar: Skólavör&astíg 19, sími 2184.
Prentsmiðja: Víkingsttrent h. GarSastrœti 17.
Áskriftarverð: í Reykjavík og ágrenni: Kr. 6,00 á mánuði. — Úti 6
landi: Kr. 5,00 i mánuði.
Uppsögn Dagsbrúnarsamninganna
Allsherjaratkvæðagreiðsla á að fara fram í Verkamannafélaginu
' )agsbrún, um hvort segja skuli upp þeim samningum, er nú gilda til
2. febrúar 1944. Stjórn og trúnaðarráð Dagsbrúnar hafa samþykkt að
næla með því að samningunum verði sagt upp.
Dagsbrún hefur hvað eftir annað, með hógværð og festu, sýnt fram
i hverjar breytingar væru nauðsynlegar á högum verkamanna. Dags-
rún hefur reynt að fá réttlætismálum sínum framgengt með samkomu-
igi við stjórnarvöldin. Dagsbrún hefur beðið og gefið ríkisstjórninni
ækifæri í 6 mánuði til þess að semja við verklýðsfélögin um vísitölu-
itreikning, sem verkamenn gætu treyst. Dagsbrún hefur beðið átekta
im hve vel Alþingi og ríkisstjórn ætluðu að hugsa fyrir atvinnu og af-
comu verkamanna á árinu 1944.
® /
Itíkisstjórnin hefur ekki notað þennan frest til samnjnga við verk-
-ýðsfélögin. Hún hefur þvert á móti hundsað kröfur verkamanna og
■grað þeim með frumvörpum, sem hún hefur lagt fram í þinginu, cins
ig tollafrumvarpinu nú síðast. Meiri hluti þingsins, sá, er að stjórn-
nni stendur, og ábyrgð tók á afgreiðslu fjárlaganna, hefur vitandi vits
;engið fram hjá því að tryggja sem mesta heilbrigða atvinnu og ný-
köpun atvinnulífsins á næsta ári, en hinsvegar kastað tugum milljóna
cróna í það að kaupa niður vísitöluna á kostnað launþega og í upp-
bætur til stórbænda.
Hafi ríkisstjórnin og hennar fylgifiskar á þingi búist við að verka-
menn sætu aðgerðalausir, meðan samsæri er myndað um að rýja ríkis-
sjóðinn og allar réttlætiskröfur verkamanna um örugga afkomu hunds-
aðar, þá hafa þeir reiknað skakkt.
Þeir 28 samsærismenn, — milljónaræningjarnir, — og ríkisStjórnin
bera ábyrgð á því, ef nú kemur til harðvítugri átaka á landi hér en
verkamenn hefðu kosið. Verklýðssamtökin hafa sýnt hógværð, stillingu
og þolinmæði. Samsærislýðurinn hefur sýnt storkandi yfirgang og tak-
markalausa frekju. Ríkisstjórnin hefur reynzt dula í höndum samsæris-
mannanna, en ekki haft þá ábyrgðartilfinningu að reyna að afstýra
hörðum átökum með því að ná samkomulagi við verkamenn.
Nú mun fara, sem fara vill.
Það getur enginn kastað steini að verklýðssamtökunum fyrir það,
að þau nú rétti sjálf sinn hlut með mætti samtaka sinna, fyrst sam-
komulag hefur ckki náðst eftir öðrum leiðum að bæta svo hag þeirra
og auka öryggi verkamanna um afkomu að viðunandi væri. \
Og sjálfir munu verkamenn sem endranær standa sem cinn maður
á rétti sínum. Dagsbrún mun ríða á vaðið sem fyrr.
Hvað líður fisksölusamnmgunum?
Fisksölusamningurinn við Breta rennur út um áramótin. Vafalaust
mun langt komið með að semja nýjan. Undir þessum samningi cr af-
koma mikils hluta íslendinga komin. Verðákvarðanir hans skammta
þorra íslenzkra sjómanna og smáútvegsmanna kaup þeirra og kjör. Fyrir
afkomu mikils hluta vinnandi stéttanna við sjávarsíðuna eru þessir
samningar mikilvægari en nokkrir kaupsamningar.
En við þessa samningagerð eiga sjómenn og smáútvegsmenn enga
fulltrúa. Þeir, — sem mest eiga undir því að fá ranglátustu ákvörðun-
um, svo sem verðhlutfalli fisktegundanna, breytt, cða tryggingarákvæð-
um gegn okri á aðfluttum vörum, svo sem olíu, bætt inn í aftur, —
eiga enga fulltrúa í samninganefndinni, viðskiptanefndinni svokölluðu.
Hún er enn skipuð eins og þjóðstjórnin skipaði hana forðum daga.
Gagnvart launakröfum verkamanna er brezka fisksölusamningnum
og verðákvæðum hans beitt livað eftir annað, til þess að sanna að vísi-
talan megi ekki hækka. En verkamenn mega ekki eiga fulltrúa í riefnd-
inni, sem semur um þenna grundvöll fyrir afkomu þeirra, sem þeim
sífellt er vísað á, ef þeir heimta launabætur.
Hvað eftir annað.hafa verkamenn og fiskimenn og fulltrúar jieirra
krafizt þess að fá fulltrúa í viðskiptanefndinni. Því hefur aldrei verið
sinnt af ríkisstjórninni, lieldur þvert á móti.
Nú verður fróðlegt að sjá hverjar endurbætur fást á samningi þeim,
sem verkalýðurinn er svo vandlega útilokaður frá að mega bafa áhrif á.
★
★
Grein sú, sem hér birtist, var upphaflega prentuð sem greina-
flokkur í blaði brezkra samvinnumanna „Reynold News“.
„Klíkur þær, sem ráða yfir heimsveldum framleiðslu og við-
skipta, hafa rænt og tekið í sínar hendur hinum óvéfengjanlega
rétti fólksins til að stjórna utanríkismálum“. Henry Wallace,
varaforseti U. S. A.
★
★
Rannsókn var hafin af nefnd öld- • stjórnmála, sem Chamberlain hafði
ungadeildar þjóðþingsins og hinar I forystu fyrir. Enginn vafi er á því,
ægilegustu staðreyndir komu í Ijós. að sumir af þeim, sem stóðu að
Á meðan alþýða Þýzkalands var
að halda hátíðlega stofnun Wei-
mar-lýðveldisins, sem hún vonaði
að mundi færa henni frið og frclsi,
byrjuðu hinir þýzku stóriðjuhöldar
og hernaðarsinnar að gera áætlanir
um dag hefndarinnar.
Þeir byrjuðu með kaldri skyn-
semi og hugviti að leita vopna.
gegn brezka hafnbanninu, sem
hafði orðið herjum keisarans að
falli. Þcir beittu hinni frægu
tæknilegu og vísindalegu þekk-
ingu Þýzkalands til að smíða
nýtt herveldi. í rannsóknarstofun-
um fundust hergagnaframleiðslu-
hráefnin, sem áður þurfti að flytja
inn yfir hafið. í Þýzkalandi var
engin olía í jörðu, þess vegna varð
að taka upp olíuframleiðslu úr kól-
um. Gúmmí var ekki til þar, því
var farið að nota bcryllium. Efna-
stað. Tin var ekki til, þess vegna
var farið að nota baryllium. Efna-
fræðingar og vísindamenn byrjuðu
á skipulagðan hátt að fylla í skörð
vígbúnaðar Þýzkalands.
I fyllingu tímans var Hitler, af-
kvæmi þýzku auðhringanna, teflt
fram til að mola lýðræðið og undir-
búa hið komandi stríð. Braut hans
var gerð auðveldari af brezkum og
frönskum afturhaldsseggjum, sem
skoðuðu hinn mikla þýzka vígbún-
að sem varnargarð gegn bolsévism-
anum, og voru reiðubúnir til að
fórna öllu, því að þeir voru sann-
færðir um, að Þýzkaland mundi
ráðast í austur en ekki í vestur.
En þýzku stríðsundirbúnings-
mönnunum var ekki nóg að efla
eigin krafta, þeir þurftu líka að
finna tæki til að veikla væntanlega
andstæðinga. Og þeir fundu leið-
ina. Með aljjjóðlegum auðhringum
fengu þcir því til leiðar komið, að
í lýðræðislöndunum var takmörk-
uð framleiðsla á þeim efnum, sem
eru nauðsynleg í stríði. Þessi hug-
mynd var, eins og allar snjallar
hugmyndir, sérstaklega einföld.
Hinir miklu auðhringar lýðræðis-
ríkjanna höfðu aðeiris eitt mark-
mið — að auka gróða sinn. Þeir
voru hræddir við þær allsnægtir,
sem vísindin höfðu veitt mannkyn’-
inu aðgang að. Þeir óttuðust nýjar
uppfinningar, sem gætu eyðilagt
markaðinn fyrir vorur þær, sem
þeir höfðu á boðstólum.
'k
Þjóðverjarnir buðust til að
hjálpa þcim. Þeir hófu samninga-
umleitanir við auðhringi annarra
landa, mörkuðum hcimsins var
skipt niður, framleiðsla utan
Þýzkalands um leið takmörkuð, en
Þýzkalandi veitt leyfi til að fram-
leiða eins mikið og það gat. Annað
vopn var handhægt. Einkaleyfislög
Bandaríkjanna og annarra landa
var hægt að, nota til að takmarka
hagnýtingu uppfinninga. Framleið-
endur geta keypt einkaleyfi og
stungið því undir stól til að hindra
képpinauta í að nota það.
Þjóðverjar vissu, að þeir höfðu
ckki einkaleyfi til vísindalegra
rannsókna, en með því að láta fé-
laga "Sína í auðhringunum hafa
einkaleyfi sín gátu þeir hindrað öll
fyrirtæki utan auðhringanna í að
setja á stofn verksmiðjur utan
Þýzkalands, sem kepptu við þá.
Og með áhrifum sínum í auðhring-
unum gátu þeir hindrað, að einka-
leyfin væru fyllilega hagnýtt.
Þetta var hin snjalla ráðagerð Hitl-
ers. Hún var framkvæmd með flá-
ráðu hugviti. Hún bar feikilegan
árangur,
IÐNAÐARGRUND-
VÖLLUR NAZISTA.
Þcgar nazistaherirnir ruddust
yfir pólsku landamærin árið 1939,
höfðu þeir að baki sér hergagna-
iðnað í fullum gangi. Frakkland,
Upp frá þessu hefur Bandaríkj-
unum verið ljós hættan af auð-
hringunum. Framsækin blöð hafa
flutt greinar, þar sem rannsakað
hefur verið, að hve miklu leyti
þessir samningar hafi dregið úr
mætti landsins. Henry Wallace,
varaforseti, sem hreif huga alls
heimsins með ræðu sinni, er hann
krafðist réttlætis til handa alþýð-
unni, hóf harða árás á auðhring-
ana, sem hann kallaði heimsveldi
framleiðslu og viðskipta, sem
tækju í sínar hendur vald alþýð-
unnar.
„HIÐ SNJALLA ÁFORM
ÞÝZKALANDS“.
Tveir af starfsmönnum andauð-
hringadeildar bandaríska dóms-
málaráðuneytisins, Joseph Borkin
og Charles A. Welsh, menn sem
hafa aðgang að geisimiklum heim-
ildum, skrifuðu bók, þar sem öll
effír
GORDON SCHAFFER
sem gortað hafði verið af sem
mesta herveldi Evrópu, átti cngan
iðnað, sem framleitt gæti hergögn
í svo stórum stíl, sem þurfti til að
mæta Jjýzka herveldinu. Bretland,
sem hafði varið tvö þúsund milljón
um punda til endurvígbúnaðar síð-
ustu árin fyrir striðið, var ekki
einu sinni byrjað að koma á fót
hinum nauðsynlega iðnaðargrund-
velli fyrir hergagnaframleiðslu.
Bandaríkin voru, þrátt fyrir alla
framleiðslugetu sína, jafnsnauð að
hernaðarnauðsynjum, þegar Jap-
anar réðust á Pearl Harbour.
Að hve miklu leyti var þcssi van-
máttur lýðræðislandanna að kenna
hinum tilbúna skorti, sem auð-
hringarnir miðuðu að? Við vitum
það ekki. Okkur er ekki leyft að
vita það, hvað Bretland snertir.
Erí eitt vitum við samt sem áður:
Opinberar rannsóknir í Bandaríkj-
unum hafa leitt í ljós, að takmark-
anir auðhringa hafa valdið stór-
um skörðum í bandarískum iðnaði
og beinlínis borið ábyrgð á mörg-
um ágöllum í hergagnaframleiðslu
þeirra. Við vitum líka, að opinber
skjöl hafa komið í ljós, sem sýna
ckki aðeins athafnir auðhringanna
fyrir stríð, heldur koma líka upp
um ráðagerðir þeirra um að geyma
vissar samþykktir þangað til eftir
stríð og endurgreiða þýzku fyrir-
tækjunum peninga þá, sem þau
mundu tapa á ófriðarárunum.
Þessar staðreyndir hafa komið í
ljós í Bandaríkjunum, af því að í
því landi eru til lög á móti auð-
hringum og öll tæki til að flytja
fram í dagsljósið athafnir hinna al-
þjóðlegu auðhringa. Þegar Japanar
hertóku helztu gúmmíframleiðslu-
lönd heimsins, komst almenningur
í Bandaríkjunum að því, að fram-
leiðsla gervigúmmís hafði verið
hindruð þar í landi með samkomu-
lagi milli bandaríska félagsins
Standard Oil og þýzka efnaverk-
smiðjuhringsins I. G. Farben.
sagan er sögð. Eftir að ég hafði
vakið athygli á þessari bók í
„Reynold News“, voru bornar
fram spurningar um hana í neðri
deildinni.
Ilug Dalton, forseti viðskipta-
nefndarinnar, svaraði, að bókin
fjallaði aðallegá um sambönd
bandarískra og þýzkra fyrirtækja.
Hann bætti við, að ríkisstjórnin
væri að athuga málið, og hann væri
satt að segja vantrúaður á, að
frekari rannsókn mundi leiða fleira
í Ijós en þegar væri kunnugt.
Af svari Daltons er næstum því
svo að sjá sem ríkisstjórnin taki
sömu afstöðu til auðhringanna og
hún hafði Jyrir stríð að því er
snerti vopnaframleiðslu einkafyrir-
tækja. Þá var það að rannsókn í
Bandaríkjunum kom ýmsu ófögru
upp um alþjóðlegu vopnahringana.
Brezka ríkisstjórnin samþykkti þá,
að rannsókn færi fram, eftir að
hafa lengi látið kröfum almennings
um það ósvarað. En hún gerði eng-
ar ráðstafanir lil að tryggja sér
skjöl frá fyrirtækjum þeim, sem
Voru við málið riðin, og breiddi í
raun og vcru yfir athafnir vopna-
hringanna.
Þegar 15. júlí 1943 beindi Stra-
bogli lávarður athygli stjórnarinn-
ar að ákærum bandaríska dóms-
málaráðuneytisins gegn ])rem
bandarískum félögum fyrir að hafa
gert samsæri með þýzkum, brezk-
um, ítölskum og japönskum til að
mynda verzlunarhring. Talsmenn
stjórnarinnar flýttu sér að fullvissa
þingmenn um, að hver svo sem
ákvæði bandarískra laga væru, þó
væri víst, að hér væri ekki um neitt
brot á brezkum lögum að ræða.
Þeir fullyrtu, að hér væri ekkert
sem þyrfti rannsóknar.
Auðvitað hefur ríkisstjórniri rétt
fyrir sér. Jafnvel þó að brezk félög
færu að eins og bandarísku félög-
in, þá riiundu þau ekki brjóta lög-
in. Athafnii' þeirra íyrir stríð væru
ekki ólöglegar fremur en samsvar-
andi athafnir á sviði utanríkis-
baki auðhringunum, héldu að þeir
væru að vinna þjóðinni þarft verk.
Brezka þjóðin hefur samt sem
áður rétt til að svara þeirri spurn-
ingu sjálf, og hún á rétt á fullurii
upplýsingum til að byggja álit sitt
á. Við skulum athuga 'það, sem
Thurman W. Arnold, aðstoðarlög-
fræðiráðunautur Bandaríkjastjórn-
ar, segir um þetta. Ummælin eru
í formála að bókinni „Hið snjalla
áform Þýzkalands“:
„Hinir ágætlega skipulögðu auð-
hringir Þýzkalands urðu verkfæri
í hendi einræðisherra, sem beitti
þeim miskunnarlaust í þágu rnetn-
aðar síns. Auðhringir lýðræðisríkj-
anna reyndust auðveld veiði. Hitl-
er gat hjálpað þeim til að tak-
marka framleiðslu sína á meðan
framleiðsla Þýzkalands fór fram úr
öllu valdi. Hinir auðugu fram-
leiðsluhringir Bretlands og Banda-
ríkjanna fylgdu eindregið hinni
skammsýnu stefnu sinni: takmörk-
uð framleiðsla, rnikill kostnaður og
lítil velta. Þeir skoðuðu þýzku
hringana sem bandamenn en ekki
óvini.
Þessunr alþjóðlegu hringum get-
um við þakkað Munchen-friðinn.
Okkar eigin hringir bera ábyrgðina
á kyrrstöðu bandaríska iðnaðarins
fyrir árásina á Pearl Harbour. Á-
hugi þeirra fyrir að halda uppi
verði og takmarka framleiðslu veld
ur núverandi skorti okkar á öllum
undirstöðuefnum.
Hið bága ástand iðnaðar okkar
í byrjun stríðsins var að miklu
leyti að kenna því, að Þýzkaland
með hjálp hinna alþjóðlegu auð-
hringa byggði upp sína eigin fram-
leiðslu og aðstoðaði lýðræðisríkin
við að takmarka framleiðslu þeirra
á rafmagnstækjum, lyfjum, kem-
iskum efnum, á ýmsum undirstöðu
efnum hergagnaframleiðslu svo
sem magnesium og aluminium.
Iíinir alþjóðlegu auðhringir hafa
með aðstoð bandarískra fjárafla-
samtaka stuðlað að því að svipta
okkur mörkuðum í Ameríku sjálfri
og afhenda þá Þjóðverjum ....
Við getum ekki látið einkafyrir-
tæki stjórna viðskiptamálum okk-
ar í framtíðinni án opinberrar á-
byrgðar eins og við höfum gert
áður. Við verðum ekki aðeins að
vinna stríðið, heldur líka friðinn,
sem kemur á eftir. Við getum ekki
unnið friðinn, ef auðhringavanda-
málið verður óleyst“.
ÁSTANDIÐ I
BANDARÍKJUNUM.
Arnold, sem auðsjáanlega talar
með mikilli ábyrgðartilfinningu,
virðist vera á þeirri skoðun, að það
sé heilmikið órannsakað enn, ekki
aðeins í Bandaríkjunum, heldur
líka í Bretlandi.
Þegar Bandaríkjamenn tóku að
rannsaka gúmmí-skortinn, kom í
ljós, að Standard Oil hafði veitt
Þjóðverjum upplýsingar um banda
rískt gervigúmmí, sem kallast
„butyl“, en á allan hátt liindrað
framleiðslu á „búna“-gúmmí, sem
Þjóðverjar höfðu gefið þcim for-
skrift að.
Rannsóknarnefndin fékk bréf frá
Standard Oil, þar sem var játað,
Framhald á 8. síðu.
Miðvikudagur 29. desember 1943. — ÞJÓÐVILJINN
Leíkfélag Reykjavíkur
BDDA
f*'
Sjónleikur í 5 þáttum eftír Davíð Stefánsson trá Fagraskóg.
<» * *
Úr klettaborginni í 3. þætti. — Theodas, seiðmaðurinn — Har-
aldur Björnsson — þá dansmeyjar. Alda Möller og Ævar Kvaran
sjást út við vegg klettaborgarinnar.
I.
Konungur, sem ætlar að
leggja undir sig heiminn, og
hirðir hvergi þótt hann glati
sálu sinni, — þjóðir, sem stynja
undir oki hans og að lokum
rísa upp til að varpa því af
sér: það er efnið í „Vopnum
guðanna“. Konungur óttast að
sá spádómur rætist, að sonur
hans, Jósafat, snúist gegn hon-
um og sigri hann og lokar hann
því inni í hallargarðinum, til
þess að spádómurinn rætist
ekki. En kenningar friðarvina
smjúga inn í fangelsið líka.
Fóstri konungssonar fylgir
friðarvinum, Bariamssinnum, á
laun. Kenningar friðarvina
breiðast út, herteknu þjóðirnar
vígbúast á laun. Þær sigra heri
harðstjórans að lokum, sendi-
fulltrúar herteknu þjóðanna
mæta hjá harðstjóranum, bjóða
frið, — Barlam, friðarpostulinn
og aðrir útlagar halda niður úr
óbyggðum til að hvetja fólkið
til „andlegrar uppreisnar“,
leggja niður vopnin. — Harð-
stjórinn neitar öllum áskorun-
um um frið, — elding lýstur
hann, — Jósafat og fóstri hans
taka við, friðarríkið hefst. Tjald
ið fellur.
Þetta er í allra stærstu drátt-
um rauði þráðurinn í leikrit-
inu „Vopn guðanna“.
II.
Það er ekkert smáræði, sem
Davíð Stefánsson færist í fang
í leikriti þessu, sem Leikfélag
Reykjavíkur hefur valið sem
jólaleik sinn. Það er hvorki
meira né minna en sjálf frels-
isbarátta kúgaðra þjóða gegn
harðstjórninni, sem hér á að
sýna í táknrænu leikriti, —
stórfenglegasta efnið, sem nokk
urt skáld getur valið sér.
Þegar Friedrich Schiller tók
þetta efni til meðferðar t. d. í
„Don Carlos“ eða „Wilhelm
Tell“, eða Kai Munk í „Nils
Ebbesen“, þá létu þeir þessa
aldagömlu baráttu koma fram í
ákveðnum myndum, er tengd-
ar voru við tíma og rúm, stund
og stað. Meira að segja allra
ljóðrænasta skáldið, sem feng-
izt hefur við leikritagerð um
þetta efni, Shelly í „Prome-
theus unbound“, heldur goð-
sagnarblæ hinnar upprunalegu
sögu á leikriti sínu, frekar en
reyna að sýna sjálfa frelsis-
þrána „almennt“ í baráttunni
gegn harðstjórninni „almennt“.
Davíð hefur ekki kosið að fara
þá leið sem manni finnst eðli-
legri: að tengja leikritið við
tíma- og staðbundna fyrirmynd,
t. d. úr frelsisbaráttu íslend-
inga eða baráttunni á fyrstu öld
um eftir Krists burð („tíma”
Jósafats og Barlams) eða sjálf-
an nútímann: stórfelldasta frels
isstríð mannkynsins gegn harð-
stjórninni, — heldur ætlar hann
sér hitt: að sýna aðilann í þess
um aldagömlu átökum almennt
—: og það er honum og flestum
skáldum ofvaxið, ef gera á þær
nútímakröfur til leikrits að
í því séu persónur, „karakterar“
en ekki aðeins manntegundir,
,,typur“, eins og í frumstæðum
moral-prédikandi leiksýningum
miðaldanna.
Þessi aðferð Davíðs gerir það
frá upphafi að verkum að
persónurnar í leikritinu eru að-
eins typur: typa harðstjórans,
typa postulans o. s. frv. — ó-
umbreytanlegar í leikritinu
sjálfu, taka engri þróun né
þroska, — eru í raun og veru
ekki persónuleikar (— eins og
t. d. Jón var í „Gullna hliðinu“,
sem ekkert missti af persónuein
kennum sínum, þótt honum
væri þvælt eftir öllum kráku-
stígum til himnaríkis), — held-
ur hugtök, stundum hugsjónir,
íklæddar persónugervi. — Þann
ig voru „moral-leikir“ miðald-
anna og þetta leikrit Davíðs
sver sig í ætt við þá, — ef
til vill vísvitandi. Og út frá
því sjónarmiði mun réttast að
dæma það og meta.
Að hætti hinna gömlu „moral
leikja“ er „lærdómurinn“, sem
í leiknum felst, boðaður bæði
á undan og eftir. Það er garð-
yrkjumaðurinn, sem er að kenna
garðyrkjunemanum. Er þar
margt fagurlega sagt, mörg göm
ul og ný speki snjallt rímuð
svo sem vænta mátti af ljóða-
snillingnum.
En þó barátta frelsissinna
gegn harðstjórninni sé hin eðli-
lega uppistaða leikritsins sam-
kvæmt efnisvali höfundar, þá
virðist þó annað vaka fyrir hon
um um leið: það er að boða
einhliða baráttu ,,andans“ og
reyna öðru hvoru að læða inn
fyrirlitningu á byltingarkenn-
ingum frelsissinna með því að
túlka þær sem kenningar um
undirbúningslaus uppþot o. s.
frv. Líklega hefur boðskapurinn
um afnám harðstjórnar án þess,
að beita valdi gegn harðstjórn-
inni átt að verða uppistaðan í
þessu leikriti, — það hefur átt
að flytja friðárstefnuna í formi
„pasifismans“ svokallaða, svip-
að og Tolstoi á sínum tíma. En
leikritið bara gerir það ekki.
Hafi slíkt verið tilgangur höf-
undar: að sýna fram á að
steypa skuli harðstjórninni ein
ungis með „vopnum guðanna11:
boðun réttlætis, sannleika og
annarra dyggða, en ekki með
Jósafat, sonur konungs — Ævar
Kvaran — og Lajla dóttir her-
tekna konungsins — Alda
Möller
sverðinu líka, — þá nær höfund
ur alls ekki tilgangi sínum. Þó
Davíð Stefánsson hafi sjálfur
ætlað að gerast Barlamsmaður
eða Tolstojisti í þessu leikriti,
þá tekst honum það alls ekki.
„Innsti kjarni íslendingsins,
ofurkapp og víkingslund“ eru
alltof sterk í honum sjálfum
til þess.
Kenning leikritsins hefur
máske átt að vera þessi: beitið
ekki ofbeldi gegn ofbeldinu,
gangið vopnlausir í dauðann og
sigrið harðstjórnina eingöngu
sem uppreisnarmenn andans.
En lærdómurinn af því, 'sem 1
leikritinu gerist, verður alveg
þveröfugur, sem sé þessi: Her-
teknu þjóðir! Smíðið vopn á
laun! Berjizt heilögu stríði!
Sigrið harðstjórann og heri hans
í orustum! Eyðileggið heri hans
„innan frá“ með því að fá þá
til að leggja niður vopn og
ganga í lið með ykkur!
Hjarta skáldsins — og áheyr-
endanna — slær líka heitgst
með, þegar fulltrúar hinna kúg
uðu lýsa hetjubaráttu þjóða
sinna, — þótt heilinn hugsi
máski að fjallræða Barlams
sé aðalatriðið, — eða hvað
skyldi Davíð hafa sagt um einn
slíkan Barlam í hópi blökku-
mannanna, er þeir voru að sigra
harðstjórnarherina?
Hvernig ætti líka að vera
hugsanlegt að flytja boðskap-
inn um að beita ekki valdi
gegn valdi einmitt á þessum
tímum, valdi frelsis og réttar,
andlegu og líkamlegu, gegn
valdi harðstjórnarinnar, — þeg
ar við liggur, að öll veröldin
hafi orðið harðstjórninni að
bráð sakir andvaraleysis þorr-
ans af lýðræðisþjóðum heims, —
og það eitt barg mannkyninu,
frá þeirri tortímingu, að til voru
þó þjóðir, — sovétþjóðirnar —,
sem í senn höfðu siðferðislegt
þrek, pólitíska framsýni og
vopnavald, til að stöðva harð-
stjórnina á sigurbraut hennar
og hrekja heri hennar til baka?
En mótsetningin á milli þess
sem skáldið virðist hafa ætlað
sér að boða, — og veruleikans,
sem það lýsir, — skapar tví-
skinnung í leikritið, sem dreg-
ur stórum úr þeim áhrifum,
sem það ella myndi hafa, ef
því væri einbeitt í þá stefnu,
sem er hjarta skáldsins næst.
í stuttu máli er misskilningur
inn þessi: Skáldið, sem er í
hug og hjarta með frelsisstríð-
inu gegn harðstjórninni, er að
búa til leikrit á móti stríði al-
mennt, án þess að gera greinar-
mun á réttlátu og óréttlátu
stríði.
III.
Það er auðsjáanlega ekkert
til sparað að gera sýninguna á
þessu leikriti sem áhrifamesta.
Leiktjöldin og búningar, allur
leiksviðsútbúnaður er sá feg-
ursti, er hér hefur sézt, — og
og er þó auðfundið, að ekki
er unnt að fullnægja þeim kröf
um, sem höfundurinn 1 rauninni
gerir 1 þessu efni. Strandar hér
sem oftar á stærð sjálfs leik-
sviðsins.
Það eru allmikil tilþrif í ýms
um leiksýningunum, t. d. í
fyrsta þættinum, þegar hliðið
er opnað og ógnarmyndir stríðs
ins birtast, — sömuleiðis í
þriðja þættinum, t. d. þegar ást-
mey konungs er fórnað guðun-
um. Benda þessi atriði til .vax-
andi skilnings á tækni og mætti
leiklistarinnar hjá höfundi og
aukinna hæfileika til að nota
sér mátt hennar, þegar hann
væri búinn að ákvarða til hvers
nota skyldi.
Hlutverkin í leikritinu eru
þessi:
Konunginn, harðstjórann, er
ætlar að leggja undir sig allan
heiminn, leikur Jón Aðils. Skáld
ið hefur auðsjáanlega haft Hitl-
er sem fyrirmynd. Og konungur
inn er í rauninni eina persónan,
sem er meir en „typa“ í leik-
ritinu. í þriðja þættinum sést,
að nokkur barátta fer fram í
sál hans, milli leifanna af mann
legum tilfinningum og drottn-
unarandans. Hann þarf „mögn-
unar“ við frá sér sterkari og
harðvítugri mönnum, til þess að
geta verið harðstjórinn — og
það er Theodas, sem magnar.
Jón Aðils leikur konunginn. Það
er stærsta hlutverkið, sem þessi
efnilegi leikari hefur fengið.
Hann lgikur leikarann Hitler
mjög vel —, hinn skrúðmálga,
ofsafulla harðstjóra, — typuna,
manntegundina sjálfa, — en
hann skortir margbreytileikann
einmitt þar, sem mest á reyn-
ir og höfundurinn hefur gætt
konunginn fleiri persónueigin-
leikum en harðstjórans.
Theodas heitir seiðmaðurinn,
einkavinur harðstjórans. Það er
hið sígilda hlutverk, sem ým-
ist Mefistofeles og Kölski hafa
á hendi í leikritum eða bak-
tjaldamenn harðstjóranna, frá
kardínálum og‘ machiavellum
miðaldanna til vopnabraskara
nútímans, í sjálfri sögunni.
Haraldur Björnsson leikur hlut
verkið vel.
Jósafat, sonur konungs, —
góðviljuð persóna, en alltof lit-
laus frá höfundarins hendi.
Ævari Kvaran tekst ekki að
gefa því flykki líf, sem varla
er von, — ekki éinu sinni í
,,ástar-senunum“ með Lajlu,
dóttur hertekna konungsins.
Hvernig á það líka að vera?
Lajla, sem leikin er af Öldu
Möller, talar ca. 5 setningar í
öllu leikritinu! — Skáldið slepp
ir áreiðanlega góðu tækifæri, —
sem því hefði tekizt að nota vel
— með því að ætla ekki ástar-
ævintýri Jósafats og Lajlu
meira rúm í leikritinu.
Zardan, fóstra Jósafats, leik-
ur Þorsteinn Ö. Stephensen
virðulega, en lítt sjást á hon-
um merki eftir pindingarnar í
þriðja þætti.
Barlam, postulann, foringja
„uppreisnarmanna andans“, leik
ur Lárus Pálsson. Gervið er
Framhald á 8. síðu
fulltrúi stendur fyrir framan hann.