Þjóðviljinn - 20.05.1949, Qupperneq 5

Föstudagur 20. mai 1949.
ÞJÓÐVILJINN
Nefndarálit Sigfúsar Sigurhjartarsonar um þingsályktun-
artillöguna aS KaldaSarnesi yrSi skilaS aftur * '
Það hefur ekki náðst sam-
komulag innan nefndarinnar um
þetta mál. Meiri hl. (JS, Stgr
St, JG og ÁÁ) vill vísa tillög-
unni frá með rökstuddri dag-
skrá, undirritaður minni hl. vill,
að málið nái fram að ganga og
leggur til, að tillagan á þskj.
119 verði samþykkt, en annar
minni hl. (IngJ og SB) kaus
hvoruga þessa leið og mun vænt
anlega gera grein fyrir afstöðu
sinni í sérstöku nefndaráliti.
Skortux nákvæmni í
meðferð staðreynda
I sambandi við þetta mál hef-
ur, sem eðlilegt er, mjög verið
rætt um drykkjumannahæli það,
sem flutt var að Kaldaðarnesi
í júní 1945, og því miður hefur
oft skort mjög mikið á, að rétt
væri frá skýrt. Því hefur jafn-
vel verið haldið fram, að reynsl
an hafi sýnt, að ekki kæmi til
mála að reka hæli fyrir drykkju
menn á þessum stað, og að þeg-
ar af þeim sökum hafi verið rétt
mætt og eðlilegt að ráðstafa
jörð og húsum til annarra nota,
og hafi þá þingmaður Árnes-
inga, herra Jörundur Brynjólfs
son, mátt heita vel að staðnum
kominn. Jafnvel í nefndaráliti
meiri hl. allsherjarn., á þskj.
653, virðist bóla á þessari skoð-
un, og svo langt er þar seilzt til
raka, að sagt er, að vistmenn
á Kaldaðarnesi hafi verið 8 árið
1944, en sannleikurinn er, að
fyrstu vistmennirnir komu þang
að í júní 1945. Gefur þetta vissu
lega grun um, að víðar kunni
nokkuð á að skortá um ná-
kvæmni og rétta meðferð stað-
reynda hjá þeim, sem vilja
mæla^ Kaldaðarnessölunni bót.
Af þeim sökum, sem ég nú
hef greint, tel ég nauðsynlegt
að rekja sögu drykkjumanna-
hælisins til þess tíma, er það
Var látið lognast út af í Kald-
aðarnesi.
Fyrsfa filraunin,
Kumbaravogshælið
Það er langt síðan ýmsir á-
hugamenn um bindindismál
gerðu sér Ijóst, að brýn þörf
væri fyrir drykkjumannahæli
hér á landi. Það var þó Guðrún
Lárusdóttir, öðrum fremur, sem
barðist fyrir framgangi máls-
ins, meðan hún átti sæti á Al-
þingi. Hún bar oftar en einu
sinni fram frv. um stofnun
drykkjumannahælis, en þrátt
fyrir einbeitta baráttu Guðrún-
ar var þessu máli ætíð drepið á
dreif á Alþingi, og hvorki
fékkst fjárveiting til drykkju-
mannahælis né lög um slíka
stofnun. Að fenginni þessari
reynslu töldu ýmsir bindindis-
menn, að eiaa leiðin til árang-
ur3 væri að stofna drykkju-
mannahæli án aðstoðar ríkisins
og sýna þar með þörfina, svo að
Alþingi gæti ekki komizt hjá
því að láta málið til sín taka.
Árið 1942 ákvað Stórstúka
íslands að gera tilraun með að
koma upp drykkjumannahæli. I
þessu skyni tók hún á leigu smá
býlið Kumbaravog við Stokks-
eyri. Þar voru vistleg húsa-
kynni fyrir 8 vistmenn. Stór-
stúkan tók við Kumbaravogi 1.
okt. 1942, en fyrstu vistmenn-
irnir komu þangað í marz 1943.
Til að stjórna hælinu kaus Stór-
stúkan þá Kristin Stefánsson,
Friðrik Á. Brekkan og Sigfús
Sigurhjartarson. Þeir réðu Al-
freð Gíslason sem lækni þess og
Jón Sigtryggsson framkvæmda-
stjóra. Þessi tilraun Stórstúk-
unnar mætti hinni mestu vel-
vild hjá borgarstjóra og bæjar-
stjórn Reykjavíkur svo og rík-
isstjórnar og hlaut frá upphafi
ríflegan stuðning þessara aðila.
Með lögum nr. 108 frá 30.
des. 1943 var ákveðið, að ríkið
skyldi taka við rekstri hælisins
í Kumbaravogi, og jafnframt
var ríkisstjórninni heimilað að
ákveða að flytja hælið og reka
það á öðrum stað, er hún teldi
betur henta. Þriggja manna
stjórnarnefnd skyldi annast
rekstur hælisins, og var það
starf falið sömu~ mönnum, sem
Stórstúkan hafði áður til kjörið.
Um rekstur hælisins í Kumb-
aravogi er þetta helzt að segja:
Hælið var ætíð fullskipað, og
komust færri þangað en vildu.
Forráðamenn hælisins héldu
vistmönnum til vinnu eftir því
sem föng stóðu til, var þar eink-
um um að ræða garðrækt og
heyskap á sumrin, en landkost
ir voru litlir og því ekki um mik
il ^törf að ræða á þessu sviði.
Var því einnig reynt að halda
mönnum að handverki, t. d. var
þeim leiðbeint í bókbandi. Þá
unnu þeir og að uppsetningu
lóða o. fl.
Hið fyrra skilyrði var byggt á
þeirri skoðun stjórnarinnar og
læknis hælisins, að hægt væri
að nýta vinnuafl vistmanna
þeim sjálfum og þjóðfélaginu
til gagns, og með því móti
mætti áður en langur tími liði
koma hælinu á heilbrigðan fjár
hagsgrundvöll og reka það án
verulegra framlaga af almanna-
fé. En til þess að þetta
mætti verða, þyrfti atvinnu-
reksturinn að vera fjölþættur
og allstór í sniðum, því að vist
mönnum er bezt að vinna með
heilbrigðum mönnum, og slíkir
menn verða að mynda kjarnan
og forustu í öllum vinnuhópum
á drykkjumannahælinu. Að öll-
um aðstæðum athuguðum virt-
ist því stjórninni, að rétt væri
að stefna að því að byggja upp
stórbúskap, þrep af þrepi, í sam
bandi við hælisreksturinn, og
einnig taldi hún æskilegt og
jafnvel nauðsynlegt, að um
nokkurn iðnað eða iðju gæti
verið að ræða, og þó einkum
með tilliti til vetrarstarfa. Um
síðara atriðið, iegu hælisins þarf
ekki að fjölyrða; öllum hlýtur
að vera ljóst, að æskilegt er,
að slíkt hæli sé ekki á alfara-
leið og ekki heldur of fjarri
þeim staðnum, sem flesta vist-
mennina mun leggja til.
Hið forna höfuðból,
Kaldaðarnes, valið
Ýmsir mætir menn og valda-
miklir fylgdust af áhuga með
leitinni að hinum heppilegasta
stað og létu stjórninni í té
margs konar aðstoð og fyrir-
greiðslu. 1 því sambandi má sér
staklega nefna þáverandi dóms
málaráðherra Finn Jónsson, þá-
verandi borgarstjóra Bjarna
Benediktsson, þáverandi saka-
dómara Jónatan Hallvarðsson,
landlækni Vilmund Jónsson,
ráðsmann ríkisspítalanna Guð-
mund Gestsson, og síðast en
dýrmætastur, og hvað var þá
eðlilegra og sjálfsagðara en að
gera tilraun til að bjarga í senn
verðmætri jörð, fornri frægð og
mönnum úr háska.
Hælið flutt í júní 1945
Um legu Kaldaðarness er það
að segja, að það liggur á leiðar-
enda, bílvegur er þar í hlað, en
lengra ekki, þar á enginn er-
indi um hlað, en frá Reykjavík
er aðeins eins til tveggja tíma
akstur á staðinn.
Staðurinn virtist’kjörinn sem
framtíðarsetur fyrir ■ drykkju-
mannahæli.
Það varð þvj að ráði með öll-
um, sem hlut áttu að máli, að
flytja hælið frá Kumbaravogi
að Kaldaðarnesi, og fór sá flutn
ingur fram í júní 1945. Vist-
menn voru þá fluttir í her-
mannaskála, og var ætlunin, að
þeir ynnu að byggingu á staðn-
um og niðurrifi herskála um
sumariði Jafnframt var ákveð-
ið, að stjóm ríkisspítalanna
skyldi taka við rekstri hælisins
og annast fyrirhugaða uppbygg
ingu búskapar og starfa er hon
um áttU' að fylgja. Ráðsmaður
rikisspítalanna, Guðmundur
Gestsson, tók við starfi þessu
með áhuga, og er ég þess full-
viss, að undir hans stjórn hefði
hælisreksturinn á fáum árum
komizt í tilætlað horf.
inn í að reisa þarna veglegan og
vaxandi búskap, eftir því sem
tímar og ástæður leyfðu. Hin
læknislega forsjá var falin
þrautreyndum lækni, sem hafði
hinar ákjósanlegustu aðstæður
til að rækja starfið, og enda
þótt stjórnin teldi mikinn skaða
að því, að Alfreð Gíslason hætti
störfum sem læknir hælisins, þá
þótti einsýnt að skipta Um til
þess að geta notið þeirra kosta,
sem sambandið við sjúkrahúsið
á Kleppi hafði í för með sér.
Það verkefni, sem stjórninni
var nú eftir skilið, var að ann-
ast ýmsa fyrirgreiðslu, sem
ætíð er nauðsynleg fyrir vist-
menn, greiða götu þeirra á hæl
ið, hjálpa þeim á ýmsan hátt
meðan á vistinni stendur, og
umfram allt að hjálpa þeim til
að byrja lífið á ný að hælisvist
lokinni. Þetta virtist hið eðli-
legasta starfssvið stjórnarinnar.
Þegar hér var komið sögu,
bar það til tíðinda, sem óvænt
var, að þegar dr. Helgi Tómas-
son hafði verið ráðinn hælis-
læknir, tjáði hann ráðherra, a.ð
hann óskaði að stjórnin léti af
öllum afskiptum um hag vist-
manna á hælinu.
Ráðherra fór þess á leit við
stjói’nina, að hún yrði við ósk-
um doktorsins, og varð það að
samkomulagi.
Unnið ai kapni að
endurbyggingu
-'TJ
lítill, flestir, sem hennar nutu,
hurfu eftir lengri eða skemmri
tima affur til fyrri lifnaðar-
hátta.
Svipazt uin eítir íram-
ííðarstað iyrir liæli
Þegar hér var komið sögu
(árið 1944), tók stjórn hælisins
fyrir alvöru að svipast um eftir
framtíðarstað fyrir drykkju-
mannahæli. I sambandi við stað
arvalið komu tvö meginsjónar-
mið til greina:
1. Að skilyrði væru fyrir
hendi til fjölþætts stórbúskap-
ar.
2. Að staðurinn væri ekki á
alfaraleið, en þó ekki allfjarri
Reykjayili.
Allri forsjá giftusamlega
ráðstafað
Nú er þess að geta, að stjórn
hælisins og læknir höfðu komizt
að þeirri niðurstöðu, að mikla
nauðsyn bæri til, að hælið starf-
aði í sambandi við sjúkrahús
í Reýkjavík og þá helzt sjúkra-
hús, sem fengist við tauga- og
geðsjúkdóma.
Tvennt bar einkum til:
1. Nauðsynlegt þótti að geta
rannsakað heilsufar hinna
ekki sízt lækni hælisins, Alfreð jsjúku sem rækilegast, áður en
þeir færu á hælið; slik rannsókn
var naumast framkvæmanleg
nema á sjúkrahúsi.
2. Það ber oft við, að nauðsyn
legt er talið að flytja vistmenn
af drykkjumannahæli og á
sjúkrahús um lengri eða
skemmri tíma, áður en. hælisvist
er lokið að fullu.
Þetta leiddi til, að málið var
rætt við dr. Helga Tómasson
yfirlækni að Kleppi, og þar
kom því tali, að doktorinn taldi
sig fúsan til að taka að sér hina
læknisfræðilegu forsjá hælisins
Árangur hælisvistarinnar var Gíslason. Að ráði allra þessara
manna var hið forna höfuðból
Kaldaðarnes valið. Jörðin var
þá nýlega heimt úr hershöndum
og var svo grátt leikin, að varla
munu stórborgir Þýzkalands að
sínu leyti hafa verið verr farn
ar eftir loftárásir Bandamanna.
Húsalaus var jörðin að kalla,
braggar þöktu hið stóra og góða
tún, og flugvöllur þakti hið
bezta og nærtækasta engjanna.
Hér blasti við verkefni, stór-
fellt og veglegt verkefni, hér
hafði verið „velt í rústir“, hér
þurfti „að byggja á ný“, eitt
hið frægasta og veglegasta höf-
uðból íslands þurfti að hefja
til vegs á ný. í þessu sambandi
var því ekki gleymt, að þó jörð-
in og sagan sé dýrmæt, þá„ er
þó maðurinn, sem lifir í dag,
Nú víkur sögunni til þeírra
vistmanna ,er fluttust í herskál-
ana að Kaldaðarnesi í júní 1945.
Þetta sumar var unnið af kappi
að því að endurbyggja gamla
sýslumannshúsið og gera það
nothæft fyrir vistmenn. Þá var
og unnið að byggingu ibúðar-
húss fyrir ráðsmann hælisins og
stór herskáli lagaður fyrir eld-
hús og borðsal.
Vistmenn tóku þátt í þessum
byggingarstörfum eftir föngum,
en einkum fengust þeir við að
rífa herskála. Flestir undu þeir
lífinu vel eftir hætti, en þó bar
það til þetta sumar, að nokkrir
vistmenn struku af hælinu. Þeir
voru undantekningarlaust flutt-
ir aftur á hælið, og reyndist í
flestum tilfellum nauðsynlegt
{að nota heimild í lögum til að fá
aðstoð lögreglunnar við það
starf.
Vistmönnum voru greidd laun
fyrir vinnu þeirra. Var það gert
með það fyrir augum, að slíkt
mundi vekja manndórn þeirra,
og í ýmsum tilfellum var laun-
anna þörf vegna illa staddra
fjölskyldna, en fyrir því var
séð, að peningarnir færu til
þeirra. Eitt sinn bar það við, að
vistmenn gerðu verkfall. Þeim
þótti kaup sitt of lágt. Þetta
jafnaðist þó fljótt, og sáu vist-
menn, að þeir höfðu ekki gætt
fullrar sanngirni, og sættust á
málið. En á þetta er hér minnzt
af því, að þetta atvik hefur ver
og reka það í sambandi við hæl- ið gert að stórmáli í þeirri rógs
ið á Kleppi.
Stjórn hælisins þótti nú vel
horfa, rekstur þess var falinn
prýðilegri forustu Guðmundar
ferð, sem ýmsir utan þings og
innan hafa talið sér henta og
sæma að hefja gegn því starfi,
sem þarna var hafið til hjálpar
Gestssonar, er skildi sjónarmið bágstöddum mönnum,
hennar til hlítar og var staðráð ’ Frasnhald ú 7, síðk^