Þjóðviljinn - 27.06.1950, Blaðsíða 5

5
lagyr 27.' jání ' 1950.
ÞJÓÐV I.'L J 1 M N

ISLAND
MÁ EKKI
Sú jörð sem við stöndum á,kvað við aftur hljómur íslands-
sá f jallahringur sem lykur um
okkur, þær minningar sem eru
tengdar þessum stað, sú að-
staða sem iand vort er nú í,
sú ‘æska sem hér er komin til
móts kveður mig að tala til
ykkar eingöngu um það dýr-
asta og helgasta: hvernig verja
skal með einurð og hugrekki
frelsi, hagsmuni, heiður eg líf
Islands.
Hér, á Þingvöllum, að Lög-
ibergi, enduiTeisti íslenzka þjóð-
in lýðveldi sitt í barnslegum
saélum fagnaði — fyrir sex
árum.
Skáldsaga og leikrit eftir
Laxness ber nafnið íslands-
klukkan sem ykkur er ekki
ókunnugt. Þar gerist í upphafi
að kóngsböðuilinn á Bessastöð-
um lætur fangann Jón Hregg-
viðsson höggva niður kiukkuna
fyrir gafli Lögréttuhússins á
Þingvöllum eftir kommgsskip-
ari, brjóta hana og flytja á
burt. Gamall fátækur Þingvalla
bóndi viðistaddur mótmælir, ber
fram rök feðra sinna sem búið
höfðu innar og innar í Blá-
skógaheiðinni, eiaföldu einarð-
legu máli, segir: Þetta ér
klukka landsins. Þes-sa klukku
má ekki brjóta, það má ekki
flytja liana í Hólmskip. Hún
hefur fyigt alþingi við Öxará
síðan það var sett....
Lögréttuklukkan er lífs- og
frelsisteikn. Islendinga, uppi-
haídsteikn þjóðarvúrðingar.
Skáldverk Halldórs gerist á
ofanverðri 17. öld og öndverðri
hinni átjándu. Við stöndum þar
í miðri áþjánarsögu íslendinga,
þjóð grafin i einokun, örbirgð
og niðurlægingu, þjóð í lífs-
háska, nær komin því að verða
raunverulega sjálf flutt úr
landi burt, stofninn höggvinn
niður til hálfs, kjörin slík að
við höfum ekki hnvndunarafl
til að gera okkur grein fyrir
þeim. En þó, þrátt fyrir allt,
harka, afl og ljós menntunar
sem hélt lífi þjóðarinnar uppi.
I aldarmyrkrið hcggvið sverði
einurðar, hugrekkis og vits unz
bjarmaði himinn af Iogum
frelsissóknar og hug endur-
reisnar. Rödd Þingvallabóndans
er tákn mótmæla er þjóðin lét
ekki nokkru sinni niður falla
gegn hinum erlenda ágangi.
Og eftir því sem fjötrana herti
því harðari urðu mótmælin og
einarðari, og þekking varð og
skilningur á frelsiskröfum ann-
arra þjóða eftir atburðina
miklu, stjómarbyltingima á
Frakklandi 1789, júlíbyltingima
1830 og loks febrúarbyltinguna
1848. Við rödd hins einarða
fátæka bónda úr Bláskóga-
lieiðinni bættust hinar fjöl-
mörgil þeirra manna sem öðl-
azt hafa eilíft líf í þjóðarsögu
Islendinga fyrir því að þeir
höfðu áræði, hugi’ekki og skiln
ing, þeirra sem tóku að sér
forystuna í sjálfstæðisbarátt-
unni, Eggert, Skúli, Baldvin,
Jón Eiríksson, Bjami, Jónas,
Fjölnismenn allir, unz alda reis
af öldu og Jón Sigux-ðs-
son hóf sína einörðu vitru
sókn, stóð upp á þjóðfimd-
inum fræga 1851 c.g mót-
mælti erlendu ofbeldi svo undir
var tekið einum rómi: vér mót-
mælum allir, og frelsiskröfur
Islendinga bergmáluðu frá
strönd til dala, þar til sá dagur
rann upp hér á Þingvöllum
fyrir sex árum að lýst var. yfir
algerú fullveldi Islands, yfir
stofnun’ lýðveldis á íslandij að
klukkunnar fomu.
Þessa klukku má ekki brjóta,
hafði Þingvallabóndinn sagt í
nafni sögu og þjócar. Skáldið
sem lagði honum þessi orð í
munn stóð við Öxará 17. júní
1944 og kvað:
Kátt tók að klíngja og fast
klukkan sem áður brast,
alskærum ómi sló
út yfir vatn og skóg.
Smáþjóð sem þrautseig hafði
staðið á rétti sínum öld fram
af öld án þess að gefast upp,
þjóð sem ótrúlega hluti hafði
orðið að þola fyrir glæp einnar
kjmslócar, hafði sigur unnið.
Með því móti einu að þekkja
Islandssöguna að innstu rótum,
vita hvað þjóðin varð að þola
og reyna, hverju að fóma,
hve heitt og lengi liún’ hafði
þráð að verða frjálg er unnt
að skilja hvað fólst í sigrinum
17. júní 1944. Mcr er ógleym-
anlegt er við gengum á Lögberg
þann dag, sú helga stund, eins
og djúpar bylgjur, þungir
straumar sögu, minninga og
gengis á við hverja þjóð sem
er. Þjóð sem um skeið var
beygð lágt í duftið vegna er-
lends tilverknaðar hafði hafizt
til jafns við þær sem bezt eru
mannaðar. Við höfðum enga
ástæðu, þótt fáliðaðir séum, til
að meta okkur öðrum lægri.
Fromganga okkar gekk reyndar
æííntýri næst, sem og lífs-
raun okkar, sem öll saga vor.
Þetta er nauðsynlegt að við
vitum, gerum o&s Ijósa skarp-
lega groin fyrir, þekkjum þjóð-
Iegan styrk vorn, afl og Ijós
manndóms og listar, vald okkar
og þar með ábyrgðaxhluta í
heixninum, stöðu okkar sem
sjálfstæð þjóð. Hver fú aumk-
unarrödd sem telja vill okkur
trú um að við scum lítilmagnar,
geíum ekki staðið á eigin
fótum, séum komnir upp á náð
annarra, er ósör.n. Hvað hefði
Jón Sigurðsson, hvað hefði
Einar Benediktsson sagt nm
slíka firru, slíka lýgi, slíka
svikahugsun við sjáiían sig?
Var þá rneð lýðveldisstoínun-
iimi lítið unnið?
það, heldur stofnað að nýju
frelsi- þjóðarinnar, og ekki að-
eins- frelsi, heldur lífi hennar
og tilveru í voða.
Það var gefið mál að hættur
hlutu að bíða lýðveldisins. Við
vissmn það. fyrir, sósíalistar.
Þegar lýðveldið var stofnað sa.t
erlendur her í landi. Meðan
auðvald ríkir eru smáþjóoir í
hættu, hljóta styrjaldir að
ógna. Einar Olgeirsson minnti
á það í ræðu sinni við stjórnar-
ráðshúsið 18. júní 1944. fia.m
sagði:
,,Þóð kann að virðast glæfrc-
spil að skapa litla lýðveldið
okkar vopnlaust og vamar-
laust í veröld grárri fyrir járn-
um, en vér erum staðráðnir i
að tryggja raunhæft þjóðfrelsi
vort engu að síður.
Vér sköpum þetta lýðveldi í
trúnni á, að sú stund sé ekki
fjarri að friðurinn, mannrétt-
indi og þjóðfrelsið sigri i
heimhium og tryggi smáþjóð
sem vorri réttinn til að lifa
frjáls og farsæl. .. . “
Hann sagoi einnig:
mess
£. Andréssonar á Jóns•
S sósiallsta á Þingvöllum
fyrirheita hæfu þennan atburð,
sögu þióðarinnar og líf manns
sjálfs í æðra ljós og siægi á
allt nýrri biríu.
Og svo stöndiim við hér í
dag, sex ’ árum síðar, með
Keflavikui’hcrstöðina, marsjall-
fjötrana og atiantshafasáttmál-
ann, hvorki sjálíum oss ráðandi
um viðskipti, atvinnufram-
kvæmdir né gengi íslenzku
krónunnar, með landsfrelsið
skert, bundnir í hemaðarfélag
nýlenduhaldara, á þingum við
kaupmenn dauðans um hag-
nýtingu íslands í næstu heims-
styrjöld undir merkjum hinnar
bandarísku helsprengju. Og við
fáum okkur varla til að trúa
því hvar komið er málum okk-
ar, höfum í rauninni ekki
ímynduna.rafl til að skjmja það
sem þó gerist fyi-ir' sjálfum
augum okkar.
Hver er hljómur Islands-
klukkunnar í dag?
Éftir allt sern farið hefur svo
hraparlega í höndum eru margir
sem draga 1 efa gildi þsss dags
fyrir sex árum, þegar lýðveldið
var stofnað, og spyrja: Erum
við betur staddir en'ácur?
Hér er hugarveiklun og
undansláttur sem gjalda þarf
varhuga við^ Hvað gerðist 17.
júní 1944 ? Þ jóðin heimti • lífs-
rctt sinn, lúnn heilaga frúm-
rétt. hverrar þjóðar að vera
frjáls og fullvalda. Hún fékk
þann réétt hátíðlega viðurkennd
an af öðrum ríkjum. Hún tók
loks utanríkismál og alla stjóm
í sínar hendur, hún varð hlut-
geng til jafns við hverja frjálsa
þjóð aðra. Hún hefur á þingi
sameinuðu þjóeaima atkvæði á
við Bandaríkin, Ráðstjómar-
ríkin, hvaða þjoð sc.m er, stóra
eða sináa. Á grundvelli þe~sa
réttar fékk hún, en fvrr ekki,
ráðrúm til aó njóta sin. Loks
hafði slegið stúnd' íslands. Á-
stæðan til að fagaa lýðveldinu
var einsæ. íslendingar höfðu
með þrautseigri þjóðei-nislegri
baráttu, með hámenningu sinni
fornri og nýrri, heimsfrægri
sagnalist, afrekum og gáfum
únnið til sjálfsstjórnar og hlut-
Stjórnarfarslcga var allt
unnið.
Okkur voru lögð upp í hend-
ur tækifæri tii að eíla hagsæld
íslands, framfarir og menningu
og til að láta af okkur leiða
ómetarJegt til góðs. Einmitt
vegna þess að við erum smá-
þjóð. Einmitt vegna þess að
við höfum reynslu nýlendu-
þrælkunar. Vic hlutum vegna
eigin raunar að skilja þær þjóð-
ir 'Sem enn háðu sömu baráttu
sem við höfðum gert fyrir lífi
og frelsi, hlutúm að vera kjörn-
ir til ao verða einarðir skiln-
ingsgóðir málsvarar réttlætis
og jafnréttis. Og þar sem
við höfðum öldum saman verið
friðsöm þjóð, aldrei gengið á
hlut neinnar annarrar, bárum
skjöld vom óílekkaðan blóði,
hlutum við sérílagi að vera
sjálfkjömir verjendur friðarins
í heiminum.
Ég endurtek: Okkur voru
iögð upp í hendur mikilfengleg
tækifæri.
Einmitt í Ijósi hinna glæsi-
legu möguleika sem íslending-
um gafst með lýðveldisstofnun-
inni cr svo harmsárt að vita
hvernig málum er komið eftir
ein sex ár. I stað þess að liag-
nýta. sc r frelsisaostöðu Islands
hefur tækifærunum verið sleppt,
hverju og einu, sem stjómendur
þessa lands hafi engan skiln-
ing haft á hvaða vald við
fengum í hendur, eins og þeirn
Iiafi ekki verið sjálfrátt. Ég
tala ekki um hér hvemig farið
hefur verið með fjárhagsað-
stöðu íslands, markaðsmálin og
gengi krónunnar, heldur sjálfa
frelsisaðstöðuna sem er upphaf
og kjarni þessa alls. Smáþjóðin
sem á allt vald sitt og líf fólgið
í frelsinu og friðnum, hefur
verið látin leigja land til hern-
aðaraðgerða, til árásarfyrir-
ætlana á aorar þjóðir, og ekki
aðeins það, heldur gerð að
þátttakanda í undirbúningi
nýrrar glæpsamlegrar heims-
styrjaldar. Þar ineð hafa þeir
niðurlægt okkur og flekkað
nafn íslands í áugum allrar
heimsalþýðu, en - ekki aðeins
„Gamla lýðveldið okkar var
skapað af höfðingjum, — og
vcldugustu höfðingjarnir tor-
tímdu því.
Það eruð þið, fólkið sjálft,
sem hafið skapað nýja lýðveld-
ið okkar. Frá fólkinu er það
komið, fólkinu á það að þ.jóna
og fólkið verður að stjóma
því, vakandi og virkt, ef hvo'r-
tveggja, lýðveldinu og fólkinu,
á að vegna vel.“
Mér leyfist kannski einnig ao
minna ykkur á greinar sem ég
skrifaði i Tímarit Máls og
menningar sumarið 1944 eftir
lýðveldisstofnunina. Ég benti
þar á þá baráttutíma sem yfir
stæðu milli auðvaldsstefnu og
sameignarstefnu, og sagði:
„Meðan þetta tímabil varir
getur engin þjóð verið örugg
um frelsi sitt. Auðvaldsstefnan
er frá rótum byggð á sam-
keppni, samkeppni einstaklinga,
samkeppni auðhringa, sam-
keppni ríkja. EðU hennar er
strið, allra við alla, er hefst
á stríði milli einstaklinga, endar
í heimsstyrjöld, hverri ofan í
aðra, meSan til eru nægilega
voldugar auðvaldsþjóðir, sem
þeirri styrjöld fá hrundið af
stað. Og meðan svo er eiga
smáþjóðir eins og Islendingar
( alltaf á hættu, að frelsi þeirra
1 verði ’ rænt eða skert á marg-
víslegan hátt.“
Þetta nægir til að sýnn no
okkur sósíalistum var liórt
þegar lýðveldið var stofnao r.Ú
við gátum búizt við erlendum
yfirgangi. Og var þó kjarn-
| orkusprengjan, sem hleypti
| auðvaldinu í nýjan djöfulham,
þá ekki fundin til að ógn'a rneð
lífi þjóðanna.
Fyrr en þó flesta varði var
af erlendu stórveldi, stærsta
auðvaldsríki nútímans, seilzt
eftir landsréttindum á íslandi.
Aðeins ár var liðið frá stofnun
lýðveldisins þegar Bandaríkin
gerðu kröfu til þriggja her-
stöðva. En hvaða ástæðu hafði
hið nýfædda frjálsa lýðveldi til
að glúpna fyrir því? Það hafði
ekki hina minnstu ástæðu.
Það var hraparlegt vanmat á
styrk þess, á hinni nýju aðstöðu
sem sjálfstæðið veitti, á nýfeng
inni viðurkenningu allra stór-
þjóða heims að láta undan
fyrir slíkum frekjulegum, ó-
svífnum kröfum við minnsta
smáríki veraldar sem hlutu er
cpinberar urðu að vekja
lineykslun allra þjóða og brenn
andi samúð með yngsta lýð-
veldi heimsins. En í stað þess
að segja ákveðið eg afdrátta-
laust nei, eins og við sósíal-
istar vildum og gerðum, valdi
meirihluti alþingis hina einu
ófæru Ieið: að láta undan.
Hversvegna: elcki aðeins vegna
þess að hér var auðstétt
með samíléttaða hagsmuni
viö auðstétt Bandaríkjanna,
heklur einnig vegna þess
að þar sátu huglausir menn,
fávísir ' og litlir fyrir sér,
menn er áttu vanmáttinn f>
■blóð borinn, sikildu ekki valcL
og styrk Islands, þá aðstöðu
cíei vio öðluðumst með lýðveld-
inu og sjálfstæðinu, menn scm.
hvorki skildu lýðveldið né
trúðu á. það og landið. Einmitt
hei stöcvakröfurnar gáfu Islci'd
ingum tækifæri til að sýna.
mátt og vilja og eðlisinntak
hinc unga lýðveldis. Við, ný-
Ienduþjóðin gamla, gátum á
þessari stundu orðið lýsandi
tákn öorum þjóðum, hveiri þjóð-
beims sem vill ráða landi sínu
sjálf. Við, íslenzka þjóðin, fræg:
aL þúsund ára sögu fyrir að
ala í brjcsti glóðheita frclcis-
þrá, fengurn tækifæri til aff
sanna hana öllum heimi eg
verða öllum undirokuðum styrk
ur og fordæmi.
Glapráð heimsk yfirstétt, trú
íaus á þjóð og land og íslenzkt
lýðveldi, glataði þessu tækifæri.
K ei 1 ?. vík ursamningurinn var
okkar fjTsta óheill og ógæfa.
Þar stigu íslenzkir forráðamenn
fyrsta ógnarsporið. Þetta verð-
ur þú, íslenzk æska sérílagi, að
vita, ekki utan að, heldur
með hug ög hjarta, anda og'
sál. Þú verður að vita það til
þe.ss að rétta lýðveldið við, tit
þess að lcica Island aftur á
heillabraut.
En rikisstjórn og alþingi.
hafa síðan stigið annað spor
scm enginn getur scð fyrir
hvað þjóðina muni kosta, ef
ckki er þegár í stað gripið í.
taumana, ef þjóðin ekki vaknar,
ef æska Islands sem huguðust
er, víðsýnust og vitrust tekur
ekki upp eldheita baráttu nú
þegar til að bjarga við lífi og
heiðri Islands og framtíð sjálfr
ar sín. Það nýja spor var atl-
antshafssáttmálinn sem fjötrar
Llendinga aftan í stríðsvagn
auðvaldsins, sem felur í sér
beina þátttöku íslands í undir-
búningi kjamorkustyrjaldar
rieð ö’Ium þeim ógnum sem
hcnni fylgir fyrir þjóðir og
maúnkyn allt. Þessi styrjaldar-
uiidirbúningur fer ekki leynt,
hann cr hverjum manni Ijós
sem vill sjá og heyra. Atlants-
hcfr.bandalagið er til þess stofm
að. og tJ þess eins af auðvaldi
Bandaríkjanna og Bretlands að
skipulcggja árásarstyrjöld, og
eins og það er sagt gegn kbmm-
únismanum í heiminum, og
múgmorcafyrirætlanir eru aug-
lýstar með fáheyrilegu skrumi
í blöðum cg útvörpum í Banda-
ríkjunum.
Þegar erlent kóngsvald fyrr
á öldum fyrirskipaði að höggva
hiður klukkuna fyrir gafli lög-
réttuhússins á Þingvöllum var
Framhald á 7. síðu.