Þjóðviljinn - 15.08.1951, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 15. ágúst 1951 — ÞJÓÐVILJINN — (5
Björn Þorsteinsson, sagníræðingur: 1. grein
GUÐMUNDUR BISKUP GÓÐI
Enn hefur íslandssaga lítið verið könn-
uð og rituð af sósíalistum, og bíður þar mikið
verkefni fræðimanna sem hafa tileinkað sér
’■ rannsóknaraðferðir hinnar efnalegu sögu-
skoðunar, endurmat þjóðarsögunnar í ljósi
nútímavísinda og þekkingar.
Björn Þorsteinsson sagnfræðingur er
ungur maður, en hann hefur þegar sýnt með
rannsóknum og skrifum að mikils má af hon-
um vænta við könnun og ritun íslandssögu.
Þessi grein og tvær í framhaldi hennar sem
Þjóðviljinn birtir á næstunni eru úr riti sem
Björn hefur í smíðum.
Unuleildiir maður.
Guðmundur Arason biskup á
Hólum er einhver sérkennileg-
asti maður í sögu okkar, og um
hann hafa verið mjög skiptar
skoðanir, frá því hann var á
iaraldsfæti úm landið og fram
á þennan dag. 1 sagnfræðiritum
okkar er hann stundum talinn
meö óþörfustu mönnum þjóðar
innar, þar eð hann hafi stuðlað
að vísu ósjálfrátt að því, að er-
lendir valdstjóraarmenn tóku
að skipta sér af málefnum ís-
Jendinga. Þannig hefur Guð-
mundi verið kennt að nokkru
nm hrun þjóðveldisins foma.
Hann á að hafa komið af stað
óstjórn og agaleysi í landinu,
og ráðleysi hans á að hafa leitt
til þess, að íslendingum var
ekki trúað fyrir biskupsembætti
um skeið og erlendir menn því
settir á staðina Skálholt og
Hóla. Hann á að hafa aúkið alls
konar hjátrú og hindurvitni hjá
þjóðinni og gert fólk heimskt
og óraunsætt. Ef einhver hluti
af þessum ásökunum hefði við
rök að styðjast, væri erfitt að
finna Guðmundi góða nokkrar
málsbætur, en svo er mál méð
vexti að dómar manna um
hann eru að mestu úr lausu
lofti gripnir. Ég mun ekki fara
hér nákvæmlega út í það að
rekja, hverjar skoðanir menn
hafa haft á Guðmundi á ýmáum
íímum. Það atriði er mikilvægt
íannsóknarefni, og vonandi verð
ur einhver til þess að sinna því,
'áður en langt um líður. Ég inun
einungis reyna að draga hér
fram helztu atriðin í sögu Guð-
mundar og athuga, hvaða áhrif
hann hafði á gang málanna hér
á landi. Takist mér að leggja
sitthvað að mörkum til þess að
glæða skilning manna á baráttu
hans, þá hef ég náð séttu
marki.
Guðmundur er fæddur 1161
og kominn af höfðingjaættum.
Þorgeir föðurfaðir hans, var
talinn með mestu höfðingj-
um norðan lands um sína daga.
Þorvaður, sonur hans erfði
mannaforráð þeirra frænda, og
þótti mikið að honum kveða.
Heldur voru beir föðurfrændur
Gúðmundar óeirnir og uppi-
vöðslumiklir og hélzt eigi öíl-
um vel á fé. Ari, faðir hans
féll úti í Noregi. er hann bjarg-
aði Erlingi skakka jarli undan
óvinum hans. Um Olfheiði, móð
ur Guðmundur er lítið vitað ann
að en það, að hún hefur ekki
verið við eina fjölina felld, og
lagði lag sitt við Ara, þótt hún
væri öðrum manni gefin. Guð-
mundur var óskilgetinn og þvi
hvorki borinn til auðs né valda
þeirra ættmenna, Hann var því
barinn til bókar eins og títt
var um höfðingjasonu, þegar
þannig var í pottinn búið.
Hann elst að miklu leyti upp
hjá föðurbróður sínum, Ingi-
mundi presti. sem talinn er dýr
legur kennimaður, en ljóður virð
ist hafa verið á ráði hans. Hann
kvæntist stn’ku af höfðingja-
ættum. en hjónabandið varð
þeim ekki að vndi, og Ingimund
ur sífellt að f’vtiast búferlum
og breyta ti’ Árið 1180 ætlaði
Guðmundur utan með þessum
fóstra sínum en skipið fórst við
Hornstrandir. Mannbjörg varð,
en Gúðmundur slasaðist mjög á
fæti, og varð ekkert úr utan-
förinni. Guðmundur lá lengi í
meiðslum þessum, og þótti skap
lyndi hans breytast mjög í veik
indunum. Hann eirði hvergi,
Björn Þorsteinsson,
sagnfræðingur.
gerðist meinlætasamur og mik-
ill trúmaður. Einnig syrgði
harm mjög lát vinar síns Þor-
geirs Brandssonar biskups, ög
var sem liann skiptist í annan
mann í mörgu eðli síðan“. Hann
var vígður til prests 24 ára og
gerðist þingaprestur, en það,
sem honum áskotnaðist fyrir
þjónustustörfin og af áheitum
manna, gaf hann fátækum og
hafði oftast sjö örbjarga menn
á framfæri sínu. Þetta háttar-
lag mæltist illa fyrir hjá ráð-
andi mönnum, en þó fór svo,
að Guðmundur komst í kærleika
við Brand biskup Sæmundsson
á Hólum síðustu æviár hans.
Hann fékkst nokkuð við
kennslu og var orðinn þekkt-
astur lærðra manna nyðra, þeg
ar leið að aldamótunum 1200.
Þjóðlegir dýrlingar.
Um þessar mundir ferðaðist
Guðmundur víða um sveitir með
helga dóma, vígði björg, brunna,
vöð og vötn, gerði áheit og bað
fyrir mönnum. Alþýðan dáði
hann og gaf honum þá þegar
kenningarnafnið hinn góði. Þó
voru ekki allir jafntrúaðir á
ví'gslur hans, því áð það kom
fyrir, að menn saurguðu vatn-
ið, sem hann hafði vígt, og neit-
uðu að sýna dýrlingabeinum,
sem hann hafði meðferðis, til-
hlýðilega lotningu og kváðust
eigi vita, nema um hrossbein
væri að ræða. Allt um það efld
ist dýrlingatrú fyrir tilstuðlan
Guðmundar, en íslendingar
voru orðnir langeygir eftir því.
að einhver samlandi þeirra
>Tini sér það til ágætis að
verða árnaðarmaður þjóðar sinn
ar í ríki himnanna. Er Þorlák-
ur biskup Þórhallsson andaðist
(1193) „töldu það margir vitr-
ir menn, aö annaðhvort myndi
helgi Þorláks upp koma ella
mundi þess ekki auðið verða á
íslandi.“ Þorlákur hafði átt í
hörðum deilum við helztu höfð-
ingja syðra, eins og kunnugt
er, og virðist þeim hafa gengið
illa að átta sig á því, að Þor-
lákur væri orðinn árnaðarmað-
ur þeirra hjá guði. En fólki var
hugleikið, að eignast innlendan
dýrling. Menn hétu á þá í alls
kyns vandræðum, hlypi undir
kúna, reiðhesturinn heltist, fé
vantaði á heimtur, menn veikt-
ust eða voru í háska staddir
o. s. frv. 1 200 ár hafði kristni
ríkt á íslandi, en allan þann
tíma hafði fólkið orðið áð snúa
bænum sínum til erlendra dýr-
linga, og heitfé hafði streymt
úr landi. Menn hafa því orðið
alls hugar fegnir, er fregnir
bárust af kraftaverkum Þor-
láks biskups og sýnt þótti, að
hann væri helgur maður. En
þar með var ekki ráðin’- bót á
dýriingaleysi íslendinga. Páfinn
í Róm og kúría hans réðu
mestu um það hverjir væru lög-
legir dýrlingar innan kaþólsku
kirkjunnar, en það var og
dýrt að fá þau máttarvöld til
þess að viðurkenna (canoni-
sera) helgi dýrlingsins. Ókun.n-
ugt er, hvort íslendingar hafa
reynt að fá helgi Þorláks við-
urkennda í páfagarði, en Páll
Skálholtsbiskup mun aftur á
móti hafa snúið sér til erkibisk
ups og leitað aðstoðar hans í
þessu máli.
Allalgengt var, að kirkjan
leyfði einstöikum þjóðum að á-
kalla dýrlinga, þótt þeir væru
ekki cononíseraðir í Róm. Erki-
biskup mun hafa veitt íslenzku
kirkjunni leyfi til þess að
tigna Þorlák biskup, því að í
sögu hans segir, að hann hafi
ritað Páli biskupi svo segjandi:
„ágætan bróður vorn, Þorlák
biskup, góðrar minningar, trú-
um ver helgan verið hafa í líf-
inu, en nú dýrlegan kraftanna
gimstein fyrir guði og mii’.dls
ráðandi.““ Árið 1198 sendi
Brandur biskup á Hólum Orm
prest, sem verið hafði kapellán
Þorláks, til alþingis með vitn-
isburð um ýmsar jarteiknir
(kraftaverk) hans. Oddaverj-
inn, Páll Jónsson biskup, virð-
ist hafa verið tregur að' trúa
á heilagleika Þorláks, en lét.þó
undan almenningsálitinu og
lýsti yfir því í lögréttu „að öll
um mönnum sk.yldu leyfð á-
heit á hinn sæla Þorlák biskup“
Þorlákur var því gercur að
þjóðardýrlingi íslendinga á
þann hátt, að hinn veraldlegi
biskup í Skálholti -lýsti helgi
hans sem öðrum nýmælum í
lögum í lögréttunni, þar sem
alallega sátu veraldlegir höfð-
ingjar. 20. júlí, á Þorláksmessu
fyrri, var helgur dómur Þor-
láks tekinn úr jörðu, en á al-
þingi 1199 var Þorláksmessa
síða.ri leidd í lög, Hún er 23.
des., dánardagur biskups.
Sennilega hefði Þorláki ekki
fundizt, að höfðingjar þeir,
sem hann átti í höggi við um
dagana og skipuðu lögréttuna,
hefðu mikinn rétt eða verðleika
til þess að skipa honum á bekk
með sannheilögum í ríki himn-
anna. Ytra tók kirkjan auðvit-
að ekkert merk á þessari canói-
seringu, þótt hún eigi sér hlið-
stæður innan kaþólskrar kristni.
Heimildir eru til um það, að
erlendir sendimenn kirkjunnar,
sem dvöldust hér á hátíðis-
dögum, Þorláks, vildu ekki
ganga til tíða eða taka þátt í
helgiathöfnum þessa daga. Auð-
vitað hegndi Þorlákur slikum
mönnum fyrir lítilsvirðinguna.
Þótt hann væri eigi canóiser-
aður á annan hátt en hér var
lýst. Þá var hann brátt dýrk-
aður mjög almennt og heitfé
tók að streyma að Skálholti,
Segir í sögu lians, að mikið fé
hafi gefizt Noregi, Englandi,
Svíþjóð, Danmörku, Gautlandi,
Gotlandi, Skotlandi, Orkneyj-
um, Færeyjum, Katanesi, Hjalt-
landi, Grænlandi, ,,en mest inn
an lands“.
Norðlendingum hefur senni-
lega þótt þungbært að senda
mikið fó suður á land og efla
Skálholtsstað á þann hátt.
Þeir tóku því að leita sér að
dýrlingi meðal biskupa sinna.
Þar þóttu tveir koma helzt til
greina. Annar var Jón Ög-
mundsson, en hinn var Björn
Gilsson. Hvorugur þeirra upp-
fyllti þau skilyrði, sem gera
varð til dýrlings, t.a.m. var
Jón tvíkvæntur.
Guðmundur Arason mun eink
um hafa staðið að því, að helgi
Jóns kom fram, og þótti Norð-
lendingum brátt gott að heita
á hann. Munkur einn á Þing-
eyrum, Gunnlaugur Leifsson,
var fenginn til að semja helgi-
sögu Jóns, og er þess getið
þar, að hjúskapur Jóns varpi
engri rýrð á helgi hans, því að
hann liafi aldrei látið líkamlega
flekast af konum sínum. Helg-
ur dómur Jóns var tekinn úr
jörðu helgi hans lýst í lögréttu
árið 1200, og tvoir Jónsmessu-
dagar, 3., marz og 23 .appríl,
voru helgaðir hinum sæla bisk-
upi. Þannig höfðu íslendingar
eignazt tvo dýrlinga á þjóðleg-
an og ódýran liátt fyrir til-
stuðlan Guðmundar góða.. .
Er Brandur biskup andaðist
virðist fátt hafa verið um væn-
leg biskupsefni nyrðra. Norð-
leindingmn „var lítið um ut-
anhéraðsmenn, að úr öðrum
fjórðungum væri maður til
kjörinn“. Um þessar mundir
voru Ásbirningar í Skagafirði
einna voldugastir höfðingjar
norðan lands. Er klaustur efld-
ist á Þingeyrum, lagði það imd-
ir sig meginhluta tekna úr
Húnaþingi, svo að enginn stór-
höfðingi kemur fram í þeirri
sýslu, eftir að Hafliði Másson
dejT (1130). Allmikill ófriður
geisaði um Eyjafjörð síðast á
12. öldinni, svo að rás atburð-
anna var Ásbimingum lieldur
hliðholl, en fyrir þeim var Kol-
beinn Tumason.
Bis'kupamir liöfðu jafnan
verið kjörnir á Alþingi af lærð
um mönnum og leikum í sam-
einingu. Nú var út af -því
brugðið. Haukdælir vildu koma
Magnúsi Gissurarsyni Hallsson-
ar í biskupsembættið, og hefur
Ásbirningum e.t.v. ekki fundizt
einsýnt að keppa við Haukdæli
um biskupskjörið á Alþingi.
Þeir boðuðu því til kjörfundar
á vðtllum í Svarfaðardal, þar
sem Guðmundur hafi þjónað
um nokkurt skeið sem prestur,
þótt hann væri þá staddur aust
ur á Fljótsdalshéraði. Gissur
Hallsson frá Haukadal kom að
sunnan, og þóttu einungis
tveir menn koma til greina við
biskupskjörið. Þeir Guðmundur
Arason og Magnús Gissurarson.
Gissur hélt mjög fram, að
Magnús, sonur sinn, væri glögg
ur fjármálamaður, en Kolbeinn
fékk því ráðið, að Guðmundur
var kjörinn. Töldu menn, að
Kolbeinn ætlaði að ráða bæði
yfir lærðum mönnum og leik-
um nyrðra og hafa ráð Guð-
mundar í hendi sér. Þeir Kol-
beinn voru tengdir á þann
hátt, að Kolbeinn átti Guðríði
Þorvarðsdóttur, föðurbróður
Guðmundar.
Guðmundur hraðaði sér norð-
ur að Hólum, strax er hann var
kjörinn, en Kolbeinn settist
einnig á staðinn við sjöunda
mann og tók undir sig öli
starfsforráð. Guðmundur undi
því illa, en átti í mörgu að
snúast, þar, eð hann þurfti að
búa sig til vígslu farar, en vafi
gat leikið á því, að hann væri
Framhald á 7. síðu
HÓLAR I HJALTADAL LAUST EFTIL 1800.