Þjóðviljinn - 15.09.1953, Qupperneq 7

Þriðjudagur 15. september 1953 — ÞJÓÐVILJINN — (7
ísienzkar mýrar vel fallnar til
mótekju með stórvirkum véium
A. Ording, hinn no'rski mó-
verkfræðingur, sem hér var
sumarið 1938 til þess að at-huga
mómýrar, taldi íslenzkar mýr-
■ar vel fallnar til mótekju með
stórvirkum vélum. Mómýrar
hér hefðu að vísu þann igalla,
að þær væru talsvert öskurík-
ar, askan yfirleitt mun hærri
,en í mýrum, ,sem unnar voru
i' Skandinavíu. Á hinn bóiginn
hefðu íslenzku mýrarnar ýmsa
kosti umfram skandinav<ísku
mýrarnar. Stærsti kosturinn er
sá, 'að mýrarnar eru að mestu
lausar við seigar, stórar rætur
af furutrjám eða öðrum hörð-
um viðartegundum. Þær trjá-
rætur og lurkar, sem eru í ís-
•lenzkum mýrum eru af birki-
kjarri og venjulega vel rotnað
og molnað. Aðstaða til fram-
ræslu mýranna er yfirleitt góð,
cg þær eru svo stórar, að hægt
er að koma við hvers konar
stórvirkum tækjum og vélum
við mótekjuna.
Ording segir, :að það sé
spurning, hvort ísland hafi
efnd á því að láta þær mill-
jónir hitaeininga, sem fólgnar
eru í mónum, liggja ónotaðar
í jörðu. Samkvæmt hans áliti
■kemur einkum til greina fram-
leiðsla á eltimó með stórum,
sjálfvirkum véium t. d. eftir
Wielandsaðferð. Einnig gæti
mótekja með fræsiaðferð og
íramleiðsla á 'bríkettum komið
til igreina, t- d. á Kjalarnesi eða
hjá Búðum. Eina mýri taldi
Ording hentuga til framleiðslu
á mósalla, en það er Múlamýri.
iMúiamýrin er mosamýri og tal-
in mörg hundruð hektara að
stærð og liggur fyrir vestan
Mú’a (staðu.rinn ekki nánar
tiltekinn). Ordin-g gerði ráð
fyrir að við þessa mýri mætti
byggja mósalla-verksmiðj u,
sem framleiddi 5—10 þúsund
bal’a á ári. Ur efstu lögum
Eiðisvatnsmýrar við Katanes
(1000 ha) er gert ráð fyrir að
vinna mætti sem aukafram-
leiðsu trefjaefni, nothæft 'í
■pokastriga og þess háttar igróf-
an vefnað. Grasrótin og efstu
lögin, rofið í þessiari mýri, er
myndað af seigum trefjum af
eriophorum að mestu. Neðri
fög mýrarinnar eru mynduð af
birkikjarri. Mótekja með Wie-
landsvélum, . eða öðrum vélum
af svipaðri gerð, hefur þann
kost, að mólag frá mismunandi
dýpt blandast saman og fram-
leiðslan verður því tiltöluiega
jöfn að igæðum. Wielandsvélar
eru frcmur einfaldar í meðför-
um; 4 menn þarf til þess að
vinna við sjálfa vélina, scm
framkvæmir mótekju, eltu og
breiðslu á þurrkvöll. Auk þess
þarf vinnu við að snúa mónum
á þurrkvelli cg taka hann sam-
an í hrauka. 'Gera má ráð fyr-
ir, að mótekia hér á landr geti
staðið í 60 daga "á sumri að
minnsta kosti, og ef unnið er
■allan sólarhringinn eins og
sjálfsagt er, fást ca. 1500 vinnu
stundir á sumri til mótekjunn-
ar.
Ti/raunir til eltiinóviiirslu
liér á landi
Sumarið 1939 voru 'gerðar
tvær tilraunir með móvinnslu
með einföldum eltivélum hér á
landi. Önnur á Akureyri, hin
hjá Skarfhóli nálægt Hvamms-
tanga.
1) Tilraunin á Akureyri: Mó-
eltivélin v.ar af gerðinni Anrep-
Svedala No. II, keypt hingað
notuð frá Noregi að tilhlutun
Helga Valtýssonar, sem sá um
þessa tilraun. Undirstaða vél-
arinnar var járnvaign með
plankapalli fyrir rafmótor.
Skúffulyfta v.ar til aðflutnings
á mó úr gröfinni, 10 m löng.
Vélin var rekin af 40 hestafla
rafmótor. Snúningshraði e,lti-
vélarinnar er 240—260 sn/m.
Þegar vélin var til'búin, var
orðið mjög áliðið sumars og
'þótti ekkf táka því að flytja
hana út í mýri til vinnslu og
var henni því komið fyrir á
Oddeyrartanga. Flutt voru að
vélinni nokkur bilhlöss af mó
til tilraunavinnslu. Vélin vann
þá 9000 kg. ,af blautum mó á
klst., en það mundi samsvara
20—30 tonnum af þurrum mó
á dag með 10 klst. vinnu. í
fullum rekstri 1 mýri þarf
starfslið að vera 15 menn.
2) Tilraúnin hjá Hvamms-
tanga. Vélin var smíðuð að
nokkru leyti hjá Jensen & Ol-
sen Maskinfabrik i Esbjerg og
að nokkru leyti hjá Héðni h.f.
ií Reykjavík. Vélin kostaði alls
tæpar 20 þús. krónur og :af-
kastaði 25 tonnum af þurrum
1 kaíla þeim úr rlt-
inu „lslenzkur mór*‘
sem hér er birtur
skýrlr Óskar B.
Bjarnason efnaverk-
fræðingur frá íil-
raunum sem geröar
hafa verið liér á
landi með móvinnslu
með vélum, og ýms-
um lielztu aðferðum
til hagnýtingar þessa
verðmæta jarðefnis.
mó á dag með 15 manna starfs-
liði og 10 klst. vinnudegi. Út
um vélastútinn kemur óslitinn
móstrengur, 1 m á hverjum 12
sekúndum, eða 500 fjalir á
klst. Hver fjöl vegur 20 kg. að
meðaltali blaut, en þurr hér-
umbil 7 kig. 143 fjalir gera 1
tonn af þurrum mó. Fýrir
hvert tonn af þessum mó þurfti
hérumbil 20 fermetra þurrk-
VÖI'l.
Sumarið eftir (1940) var
nokkuð unnið af eltmó í smá-
um vélum, sem smíðaðar voru
af Sigurlinna Péturssyni, tré-
smið. En þetta sumar var ákaf-
lega votviðr.asamt, og mis-
heppnaðist móvinnslan því með
öllu og varð því lítið úr mó-
vinnslu með vélum eftir það.
Sjálfvirkar móvinnsluvé'ar
Á seinni árum hafa verið
■mikið notaðar svonefndar Wie-
lands vélar til mótekju. Þær
'grafa móinn sjálfar og elta
hann og leggja hann frá sér til
þerris. Afköst þessara véla eru
mjö-g mikil, og þær eru þvánær
sjálfvirkar, svo iað lítinn mann-
af'lia þarf við þær. Þorkell
Clementz lýsir því til dæmis
i; frásögn frá Svíþjóð 1918, að
við móvinnslu hjá bænum Vis-
landa sé tekið upp með e'inni
Wielandsvél með 3j.a mann.a á-
ihöfn sem svari 70—80 tonnum
af þurrum mó á dag og skili
vélin mónum frá sér ibreiddum
á þurrkvöll.
Á þessum stað var framleitt
móduft eða „mómél“, eins cg
það er nefnt í skýrslu Þorkels
Clementz, og notað til kynd-
ingar og til framleiðslu 'í brik-
ettum. Framleiðsilukostnaður
mómélsins var talinn 9 kr.
sænskar, en söluverð 12 kr.
Verksmiðjan stóð á mýri, sem
var 200 ha. að stærð, og var
talið, að mórinn mundi endast
verksmiðjunni í 30—40 ár með
20 þús. smáiesta framleiðslu á
ári.
Wielandsvélar 'geta igrafið 5
m djúpt O'g 1 m breitt með-
fram framræsluskurði. Þær
■taka frá öllu stálinu samtím-
li'S O'g flytja þannig að eltivél-
inni blandaðan mó frá efri og
neðri lögum mýrarinnar. Þess
ar vélar eru reknar af 65 hest-
afla rafmótor og geta framleitt
'Um 75 tonn af mó á dag
(=600 rúmm. í gröf). Slíkar
vélar hafa verið mikið notað-
.ar t. d. i Danmörku síðan 1940.
Eftir stríðið hefur móvinnsla
með véíum verið tekin upp af
miklum krafti 4 írlandi. Á síð-
ustu 4—5 árum- hafa verið
byiggðar þar þrjár raforku-
stöðvar með samtals yfir 100
þús. kw. afli, reknar eingöngu
með mó sem eldsneyti. Hjá
Portarlington-stöðinni, sem var
tilbúin árið 1950 eru notaðar
vélar líkar þessum, með graf-
skóflulyftu, eltipressu og
keðjuflytjara, ,sem skilar mó-
kögglunum frá sér á völlinn.
Hver vélasamstæða vegur 40
tonn og gengur á beltum. Á
hverri vél er 6 manna áhöfn
'Og er unnið í 8 klst. vöktum
■allan sólarhringinn yfir sum-
arið, og framleitt með hverri
vél ca. 20 þús. tonn af mó
með 30% raka, Vélamar eru
reknar af tveim rafmótorum,
öðru.m 40 kilówatta, hinum 25
kílów.atta. Vélarnar eru smíð-
aðar á írlandi. Ein" sl k véla-
samstæða er talin þurfa 240
'ha. mýri, til þess að undan-
færi sé nóg í óslitinni vinnslu.
Þetta stór mýri á að endast í
31—33 ár með þvl, að tekin séu
20 þús. tonn á ári.
í Sovétríkjunum haf.a ný-
lega verið smíðaðar móvinnslu-
vélar, sem afkast.a 200 rúmm.
■af mó úr gröf á klst. hver sam-
stæða. Jafnframt er talið, að
vélar þessar séu miklu full-
komnari en eldri móvélar, séu
t. d. miklu sparneytna.ri á
orku ‘Oig þurfi minni mannafla.
Sprautuaðferðin
Sprautuaðferðin til vinnslu
á mó er á þann veg, að vatni
er beint á móinn með sterkum
dælum, og er hann losaður
með þvi móti. Móleðjan fer
fyrst 'gegnum dælu og tætara,
en er síðan látin safnast 'i stóra
þró og þaðan er henni dælt á
þurrkvöll. Móleðjan inniheldur
enn meira vatn en við venju-
lega voteltu eða 95—97%^
Þurrkvöllurinn barf að vera
síóttur grasvöllur, sem liggur
nokkuð hátt með sendnu und-
irlagi þann’g, að vatnið geti
si'gið fljótt niður. Aðferð
þessi var fundin upp í Rúss-
landi cg mikið notuð þar. Að-
ferðin er einkum hentug ij mýr-
um, þar sem mikið er af stein-
um O'g stórum lurkum úr hörð-
um viði, scm va'da skemmdúm
á vélum, og því erfitt að beita
venju’egum grafvélum og elti-
vélum. Vatns- cg leðjudælur
þær, sem eru notaðar við þessa
aðíerð til móvinnslu, þurfa að
vera mjög afkastamiklar, eða
yfir 100 tonn á klst.
Fræs'aðferðin
Fræsiaðferðin er þannig, að
rutt. er ofan af nokkuð stórri
spildu, t. d. 100x30 m. Síðan
er yfirborðið s’éttað qg valtað
oig mórinn tekinn frá yfirborði
og niður eftir þannig, að ca.
2 cm þykkt lag er loáeð af
■ö’lu yfirborðinu með fræsara
eða heríi. Mólagið, sem þannig
er losað og tætt upp, er látið
þorna þar sem þaþ er komið,
áður en næsta lag er losað.
Mónum er snúið með sérstök-
um snúningsvélum, cg þegar
vatnsinnihaldið er komið niður
í oa. 50%, stundum 30%, er
því sópað saman með skúff-
um, sem festar eru framan á
dráttarvél. Vegna þess, að mór-
'inn er tættur sundur í smá-
köggla eða mola, tekur þurrk-
un tiltölulega skamman tima.
Þurrkatíminn er annars mjög
mislangur, fer eftir veðurfari.
Ef aðeins er þurrkað niður í
50% vatn, getur því verið lok-
ið á hálfum degi, ef blástur
er, annars tekur það frá 1—4
daga. Við fræsunina sjálfa þarf
líka þurrt veður. Það er aug-
ljóst, að fyrir þessa vinnslu
þarf mýrin að vera ræst vel
fram.
Brikcttuframle ðsla
Fræsiaðferðin er venjulega
tengd brikettuframleiðslu, og'
er .mórinn há vélburrkaður nið-
u.r í 10-—12% vatn, áður en
hann er pressaður. Bríkettu-
framleiðs’an getur farið fram
allt árið um krinig, en siálf mó-
tekjan, með hverri aðferð sem
er, hlýtur ætíð að verða sum-
arvinna.
Hægt ,cr að búa til bríkett-
ur úr mó mcð um 20% raka
og án þess að nota neina vél-
þurrkun, ef unnið er eftir
Severin Petersens aðferð. Loft-
þurrkun niður í 20—25 7o hef-
ur fongizt með því, 1. að mór-
inn er vel mulinri, 2) yfir-
borðið er valtað og sléttað, áð-
ur en mónum er dreift á það
til þerris og 3) mómylsnunni
er safnað saman með sogum.
Aðferð'n er í stórum dráttum
þessi: Landið er ræst vel fram
og rofið fluct iburtu. Yfirborð-
ið er valtað vandldga með
þu.ngum valtara. Þvínæst er
•heflun framkvæmd með þar til
gerðri vél, , sem dregiri er af
traktor. Heflivéiin (fræsivél-
in) snýst 1200 sn/m. og skefur
og tætir 1—1.5 cm. niður í yf-
irborðið, valtar og strýkur
flötinn jafnóðum og kastar
mylsnunni aftur frá sér á
flötinn, pressaðan cg strokinn.
Mylsnan er síðan ekki hreyfð,
fyrr en henní er safnað sam-
an fullþurri með sog’un með
loftdælu. I tilraunavinnslu ná-
lægt Sorö hefur tekizt að
þurrka tvö mólög á dag n’iður
í 20% raka mcð þessari aðferð.
Við bríkettuframleiðsluna er
mórinn fyrst sáldraður og mul-
inn frekar, siðan er honum
safnað í trektmyndaðan geymi
cg þaðan rennur mómylsnan
niður i pressuna, sem slær því
sem næst 1 föflu á sek. 1
pressa igetur framleitt 30—40
tonn á sólarhrinig með 16 klst.
vinnu, eða 10 þús. tonn á ári.
Til þess þarf landrými fyrir
fræsivélina að vera 350 dek-
arar. (Samkvæmt frásögn
Sveinbjörns Jónssonar, bygg-
ingameistara 1936).
í Sösdala í Svíþjóð var
árið 1940' byggð bríkettu-
verksmiðja, sem framieiðir 50
þús. tonn af bríkettum á ári.
Unnið er eftir svonefndri
Peco-aðferð. Þar er móirinn.
unninn með fræsiaðferðinni
en ekki loftþurrkaður nema
niður í 50%. Bríkettufram-
leiðsla fer fram á þennan
hátt:
Mórinn er fyrst malaður og
sáldaður. Það grófasta úr
mónum, sem ekki fer gegnum
sáldið, er notað til kynd'ng-
ar undir kötlum en fer fyrst
gegnum þurrkará, sem hitað-
ur er með reyk frá kötlun-
um. Mómylsnunni frá sáldinu
er blásið gegnum þurrkara
sem samanstendur ,af 5 síva.In-
ingum með hilaslöngum. Eftir
að mórinn hefur farið í gcgn-.
um fyrsía sívalninginn, skilst
hann frá loftstraum í trekt O'g
er síöan bláslð með loftstraumi
gegnum næsta sívalning cg er
þanriig þurrkaðux úr 50% raka
í 10%. ;Fyrstu 3 sívalning-
arnir eru hitaðir með lágþrýsti-
gufu frá túr.bínu, en hinir 2
síðustu eru 'hitaðir mcð þétti-
varma frá igufunni, sem fæst
úr mónum við þurrkun í hin-
um 3 fyrstu. Þesslr tveggja
stiga Peco-þurrkarar eru mjög
hitasparneytnir. Notkunin er
400—450 kcal. fyr:'r kg. af
vatni, sem eimað er úr món-
Framh. á 11. síðu.
lækr-ir
ín memoriam
Bjami Gddsson var Reyk i
víkingur í 'báðar ættir cg fædd
ur hér í höfuðstaðnum, 19
júní 1307. H.ann varð stúden
3 328, en lauk embættisprófi
læknisfræði á afmæiisdaginn
r. nn 1934. Um haustið sama ár
s gld; hann til Kaupmannahafn-
r,r ti! framhialdsnáms. Vann
r snn á sjúkrshúsum i Dan-
r örku cg stuttan t'lma i Þýzka-
'•mdi. Um skoið var hann að-
r oðarlæknir i sjúkrahúsiim t
Fundcrs cg Frederikshavn. Þeg-
c,r stríðinu l.aúk hvarf hann
I pim til ísl-ands og st.urdað'
3 -aknisstörf í Reykjavík. Árif
1147 fór h.ann til E.anmerkur
rg 'iinn 13. nóv. s.á. varði hanr
diktorsritgerð við Kaupmanna-
haínarháskc’a Um mæausaxli.
í 5 vetur var ég sambekk-
ingur Bjarn.a Oddsscnar í
Menntaskólanum. Mér er hanri
minnisstæður scm e:nn mesti
fjörkálfur bckkjarins. Eftir
stúdentspróf urðu samfundirnir
ekkl tíðir. Bekkj;arbræðurnir
hittust sjaldan í hóp, venjulega
á 5 ára fresti, þegar árgangur-
Bjarni Cdílsson
inn minntist stúdentaafmæl's-
ins, síðast í vor, 'þegar fcgnað
var a’darf jórðungsafmcéli. Ég
furðsð' rr.'ig a-ritaf á bvi; á þess-
um fundum okkar, hve Bjarni
Oddsson breyttist Ktið. Hann
v.ar nú orðinn lærður doktor og
Fiair'i'ald á 11. siðu.