Þjóðviljinn - 23.03.1954, Blaðsíða 7

Þriðjudagur, 23. marz 1954 — ÞJÓÐVILJINN — (T
1 tilefni þess, að áburðar-
verksmiðjan er tekin til starfa
hefur stjómmálaritstjóri Tim-
ans séð ástaeðu til þess að
veitast enn einu sinni að Sósíal-
istaílokknum með rætnum á-
sökunum um að hann hafi tví
vegis reynt að bregða fæti fyrir
framgang þessa máls. Er þetta
sett fram í tveimur leiðurum
föstudaginn 1?. rr^arz og laugar-
daginn 13. marz s.l. Þótt þetta
séu engan veginn nýjar full-
yrðingar hjá blaðinu og þær
hafi áður verið hraktar og sýnt
fram á, að þær' séu blekkingar
einar, þykir mér rétt bæði í
tilefni þeirra og einnig þess, að
málið er nú komið á þann rek-
spöl, sem raun ber vitni, að
rifja upp sögu þess alla.
Er það fróðlegt fyrir íslenzk-
an almenning og ekki sízt
bændastéttina, að átta sig til
hlítar á öllu því sem gerzt
hefur í sambandi við þetta mál
Mætti þá svo fara að það
yrðu fremur aðrir en við sósíal-
i.star sem ástæðú hefðu til að
óska þess, að haft yrði lágt
uro afskipti þeir.ra. En framar
öllu öðru mun ég leggja kapp
á að láta staðreyndirnar tala.
í fyrrnefndum stjórnmáia-
leiðurum Tímans er sérstak-
lega lögð áherzla á það, að
sósíalistar hafi stöðvað fram-
kvæmd áburðarverksmiðju-
málsins árið 1944 eftir að
frumvarp utanþingsstjórnarinn-
,ar var lagt fram á Alþingi, og
síðar rejmt að tefja það með
því að vera andvígir Marshall-
áætluninni, eða þátttöku ís-
lendínga í því samstarfi. Er
því jafnframt slegið föstu, svo
,seíP ,o,ft áðwr, að án Marshall-
hjálparinnar hefði ekki verið
hægt að reisa verksmiðjuna.
Skal það tekið til athugunar
síðar.
Úr saítpétursdeiid áburðarverksmiSjunn&r í Gufunesi
búning. Það- sumar fór dr.
Björn Jóhannesson jarðvegs-
fræðingur utan að tilhlutun
ráðsins til að kynna sér rekstur
áburðarverksmiðja í ýmsum
löndum og annað viðkomandi
áburðaríramleiðslu. Skilaði
hann skýrslum um ferð sína
og athuganir þegar heim kom.
Samkvæmt þeim upplýsingum
öllum, hlutu allar ályktanir að
hníga í þá átt að því stærri
sem verksmiðjan væri því
minni mundi framleiðsluTTostn-
aðurinn verða, þangað til verk-
smiðjan væri orðin afarstór
með 40—50 þús. tonna fram-.
leiðslu á ári af hreinu köfn-
unareíni. Þetta var þó ennþá
betur sannað í álitsgerð þeirr-
ar nefndar er síðar var skipuð
til að vinna frekar að undir-
búningi málsins. En sú nefnd
var skipuð af Nýbyggingarráði
þegar í jan. 1946. Hún hélt
rannsóknum áfrarn, og var eitt
af hennar verkefnum m. a. það,
að rannsaka hvernig bezt yrði
leyst úr rafmagnsþörf áburð-
arverksmiðju er framleiddi
ekki minna en 2500 tonn af
hreinu köínunarefni, þ. e. væri
meira en tvöfalt stærri en sú
sem gert var ráð fyrir í frum-
varpi Vilhjálms Þór. Það sýndi
sig ennfremur að þetta mark
var allt of lágt, svo sem síðar
skal verða sannað.
Ásmundur Sigurðsscn:
Fra.msókn reynir strax
að gera málið að
póiitisku áróðursmáli.
Árásum á Sósialhiaflokkínn svarað
Hver er svo saga áburðar-
verksmiðjumúisins frá 1944 og
ú hvaða grundvelli voru byggð-
ar þær tillögur utanþingsstjórn-
arinnar sem Tíminn eignar ein -
göngu Vilhjálmi Þór? Satt er
það að í októbermánuði það ár
var flutt stjómarfrumvarp um
byggingu áburðarverksmiðju.
Var gert ráð fyrir að fram-
leiðslugeta verksmiðjunnar
yrði 1200 tonn á ári miðað við
lireint köfnunarefni. Kemur
þetta skýrt fram í greinargerð
frumv. Jafnframt kom það
fram að fyrirhugað var að
verksmiðjan yrði reist á Akur-
eyri og fengi til afnota raf-
magn frá gömlu Laxárvirkjun-
inni.
Auðvitað var það rökrétt að
ætla verksmiðjuna ekki stærri
miðað við þá möguleika, sem
þar voru fvrir hendi með raf-
orkuútvegun. Hitt var hverjum
heilvita manni, sem nokkuð
þekkti áburðarþörf og þróunar-
möguleika íslenzks landbúnað-
ar, undir eins ljóst, að svo
lítil verksmiðja mundi þegar í
stað verða alltof lítil, og því
koma landbúnaðinum að sára-
litlu eða engu gagni. Annað
var líka fullkunnugt þeim
mönnum er eitthvert inngrip
höfðu í rekstur slíkrar verk-
smiðju, það er það, að engin
von gat verið til, að verksmiðja
sem ekki framleiddi meira en
1200 tonn af köfnunarefni á ári
gæti staðizt samkeppni við er-
lenda framleiðslu . mörgum
sinnum stærri fyrirtækja hvað
verð áburðarins snerti. Auð-
vitað var þýðingaríaust að
rejma að ræða þessi atriði
skj-nsamlega við þá menn, er
fyrirfram voru ákveðnir í að
gera þetta mál að pólitísku á-
róðursmáli fyrir flokk sinn, og
beita til þess hverskonar blekk-
ingum sem þurfa þótti. En all-
ar voru þessar röksemdir sann-
aðar síðar af þeim, er nú var
falinn frekari undirbúningur
málsins.
Nýbyggingarráði íalinn
undirbúningum málsins
Að þessu öllu athuguðu var
sú ákvörðun tekin ai þáver-
andi stjórnarflolikum, að láta
undirbúa málið betur, og fela
Nýbyggingarráði, sem þá var
verið að stofna, undirbúning-
inn.
Málið var þessvegna afgreitt
þannig á því þingi, að í E. d.
var samþykkt rökstudd dag-
skrá svo hljóðandi:
„í trausti þess að ríkisstjórn-
in feli Nýbyggingarráði nauð-
sjmlegan undirbúning áburðar-
verksmiðjumálsins og leggi síð-
an fyrir Alþingi frumvarp til
laga um áburðarverksmiðju
þykir ekki ástæða til að sam-
þykkja frumvarp það, er hér
liggur fyrir og tekur deildin
þvi í’jTÍr næsta mál á dagskrá."
Ilver maður, sem þetta plagg
les sér að hér er ákveðið að
vinna að hinum nauðsynlega
undirbúningi málsins, sem
sannanlega var óunninn á
þessu stigi. Hinsvegar gerði þá-
verandi stjcmarandstaða,
Framsóknarflokkurinn, roluia
mikið pólitískt moldviðri út
af þessari afgreiðslu. Moldviðri
sem í fyrstu var stefnt gegn
þáverandi stjórnarflokkum
öllum. En þegar samstarf hófst
aftur um ríkisstjórn meðal
„!ýðræðisflokkanna“ þriggja
fór fijótt að draga úr árásunum
á samstarfsíiokka Framsóknar,
og eftir að Framsókn og íhald-
ið ákváðu að afhenda gæðing-
um sínum, bæði stofnunum og
einstaklingum, 2/5 hluta áburð-
arvcrksmiðjunnar, hafa þessar
árásir aðeins snúizt upp i ó-
merkilegt aurkast á Sósíalista-
fiokkinn einan.
Ábúrðarverksmiðju-
neíndin tekur til staría
Samkvæmt þessu var nú
málið komið i hendur Nýbygg-
ingarráðs, sem þegar sumarið
1945 hófst handa með undir-
Framsókn sat 14 mán-
uði í stjórn áður en hún
lagði áburðarverk-
smiðjuírumv. íram.
Um áramótin 1947 urðu
stjórnarskipti. Tók þá fram-
sóknarmaðurinn Bjami Ás-
geirsson við stjórn landbúnað-
armála. Ef allt hefði verið með
felldu um undirbúning málsins
frá hendi Vilhjálms Þórs og
dráttur sá er á var orðinn að-
eins verk sósíalista vegna
fjandskapar þeirra við málið,
þá hlaut hinum nýja landbún-
aðarráðherra að vera í lófa
lagið að taka málið upp á fyrri
grundvelli, og flytja það þeg-
ar að nýju í frumvarpsformi
inn í þingið. En vinnubrögðin
urðú allt önnur. Árið 1947 fékk
að liða hjá. Og nærri þriðjung-
ur ársins 1948 fékk einnig að
líða. Það var fyrst í apríl-
mánuði 1948 þegar Framsókn
var búin að ráða landbúnaðar-
málum í nærri 15 mánuði að
útbýtt var á Alþingi nýju frum-
varpi um stofnun áburðarverk-
smiðju. Segir í 1. grein þess
m. a. „Vinnslugeta verksmiðj-
unnar skal vera 2509 smál. árs-
framleiðsla af köfnunarefni a.
m. k.“
Ástæðan fyrir drættinum var
hverjum manni augljós er
greinargerð frumvarpsins las.
Því í henni segir m. a. þetta:
„Haustið 1944 var lagt fyrir
Alþingi frumv. til laga um á-
burðarverksmiðju af þáverandi
landbúnaðarráðherra Vilhjálmi
Þór. . . . Eins og kunnugt er
var málinu slegið á frest m. a.
á þeim grundvelli að tryggja
bæri næga raforku til verk-
smiðjunnar áður en hún yrði
sett á stofn. í janúar 1946 skip-
aði Nj'byggingarráð nefnd til
að rannsaka m. a. möguleika
á því að íá nægilegt og nógu
ódýrt rafmagn til að reka á-
burðarverksmiðju hér á landi
miðað við 2500 smálesta árs-
framleiðslu af hreinu köfnun-
arefni. í áliti áburðarverk-
smiðjunefndar eru m. a. sett
fram þessi sjónarmið.
„Nægileg raforka, frumorka,
sem er handbær allan sólar-
hringinn verður ekki fáanleg
fyrr en að lokinni næstu Sogs-
virkjun ... Umframorka (þ. e.
orka scm er handbær á öðr-
um tímum en þeim, sem álagið
er mest) er nægði fyrir verk-
smiðjuua verður heldur ckki
fáanleg fyrr en að lokinni
nefndri virkjun.“ “
Þótt ekki væri hærra stefnt
en að 2500 tonna verksmiðju
er dómur neíndarinnar sá, að
engin raforka sé fyrir hbridi
til að reka, jafnvel svo litla
verksmiðju, fyrr en búið væri
að virkja sogið að nýju. Þannig
varð Bjarni Ásgeirsson til þess,
með greinargerð sinni, að færa
sönnur á réttmæti þeirra rök-
semda sem urðu til þess að
málinu var frestað árið 1944.
Stækkuð verksmiðja —•
lækkandi framleiðslu-
kostnaður — ódýrari
áburour.
En það voru fleiri fróðlegar
upplýsingar, sem fram komu í
áliti áburðarverksfniðjunefnd-
arinnar, og birtar voru í grein-
argerð þess frumvarps. M. a.
nokkrar um framleiðslukostn-
að á einingu miðað við stærð
verksmiðjunnar og framleiðslu-
magn. Var þetta mjög vel sann-
að með skýrslum og línuritum,
samkvæmt erlendri reynslu. En
tölur þær, er um þetta voru
birtar í álitinu miðað við þá-
verandi framleiðslukostnað og
þáverandi gengi íslenzkrar
krónu voru þessar:
Framleiðslukostnaður á hvert
kg. af hreinu köfnunarefni
mundi verða sem hér segir:
í 2700 tonna verksm. kr. 2,24
- 3600 — — — 1,85
- 5000 — — — 1,67
- 7500 — — — 1,43
Hér lágu þá fyrir upplýsing-
ar um það, að framleiðslukostn-
aðurinn gæti orðið þriðjungi
minni í 7500 tonna verksmiðj-
unni, en 2700 tonna, og áburð-
urinn þá að sama skapi ódýr-
ari. Ennfremur lágu fjTÍr aðr-
ar upplýsingar sem greinilega
sönnuðu að lágmarksfram-
leiðslukostnaður var engan veg-
inn fenginn með 7500 tonna
stærðinni heldur gæti laikkað
enn að rnun, með þvi að
stækka verksmiðjuna til muna.
En hver hefði þá orðið fram-
leiðslukostnaður í litlu 1200
tonna verksmiðjunni sem Fram-
sókn vildi láta byggja 1944,
þótt þá væri ekki einu sinni
Fratnhald á 8 síðu