Þjóðviljinn - 21.08.1954, Síða 7

Þjóðviljinn - 21.08.1954, Síða 7
Laugardagur 21. ágúst 1954 — ÞJÓÐVILJINN — (7 Fleiri byggja ísland en mennskar manneskjur Eftir opinberuxn upplýsing- um mun mannfólkið sem nú byggir Island vera röskar 153 þúsundir að tölu, og ekki skal þessi tala dregin í efa, enda er með henni aðeins átt við mennskar manneskjur, ekki álfa eða huldufólk. Það er þó sannast sagna að mörgum ís- lendingi á umliðnum öldum hefur tilvera huldufólks ekki síður verið raunveruleg en nábúa þeirra ofanjarðar, og ýmsir trúa enn tilveru þess þó fáir hafi orðið þess varir. Ég ætla mér ekki hér að leysa það verkefni hvernig trúin á huldar verur er búi neðanjarðar hafi skapazt, það ' mundi vera nokkuð flókið efni en hins vegar er það vel þess virði að athuga hvaða hug- myndir íslenzkur almenningur á liðnum öldum hefur gert sér um huldufólk eftir þeirri reynslu sem fólk taldi sig — í fyllstu einlægni og alvöru — verða fyrir, og ekki er með öllu frá að nútímamenn hafi orðið fyrir einhverri þeirri reynslu sem skapað hefur trú á ljúflinga eða huldufólk. Hitt skal ég játa þegar í upphafi að aldrei hef ég mér vitanlega séð huldufólk og hef raunar ekki heldur svo ég viti rætt við neinn sjónarvott um það. Það er því að vonum að upplýsingar mínar um það fólk séu gegnum nokkra milli- liði, en ekki sakar það stór- • lega, enda skapast ekki þjóð- sögur nema orsök sögunnar • eða atburður sá er kom henni af stað hafi gengizt í munni manna um nokkurt skeið. Beztu heimildir um þetta efni eru þjóðsögur Jóns Árnason- ar, sumar prentaðar í safni hans, en sumar óprentaðar. „Ærum og færum hinn arma af vegi" Þá er fyrst til að taka að þetta fólk er stundum kallað huldufólk, stundum álfar eða ljúflingar. Ekki fellur því nafngiftin álfar að öllu vel eftir því sem sagan segir af konunni sem atyrti son sinn og kallaði hann álf. Til þess- arar konu kom reiðuleg álf- kona og sagði: ,,Við huldu- fólkið erum ekki meiri álfar en þið mennii'nir.“ Ög ekki er það efa bundið að betra er að hafa huldufólkið með sér en móti. Flestir kannast við sög- una um Tungustapa þar sem ; mennskur maður hugðist taka prestvígslu meðal álfa, en } hljóp frá vigslu og hlaut fyrir það bana næst þegar hann sá inn í álfakirkjuna, en bróðir hans sem raskaði friði huldu- fólksins var troðinn undir hestafótum þess. Þá kvað liuldumannaflokkurinn: Rííúm og ríðum, það rökkvar í hlíðum- ærum og færum hinn arma af vegi svo að hann eigi sjái sól á degi, sól á næsta degi. Fólkið undir eða í jörðinni Ekki er annars getið en mennskum mönnum og huldu- HULM FÓLK eftir Árna Böðrarsson eand. mag. fólki hafi gengið vel að tala saman og málið hafi ekki valdið neinum vandkvæðum, þegar huldufólk sást. Nokkuð hefur þetta breytzt siðan Al- víssmál, eitt goðakvæðanna í Eddu, voru ort, en þar segir dvergurinn frá því hver séu heiti ýmissa hluta meðal guða, manna, vana, jötna, dverga og álfa. Flest þau heiti sem lögð eru álfum í munn eru skáldleg og sýna gleði yfir tilverunni. Hjá þeim heitir jörðin gróandi, himinn- inn fagraræfur, máninn ártali, sólin fagralivel, skýin veður- megin, vindurinn dynfari, lognið dagsefi, sjórinn laga- / Fyrri hluti k_________ stafur, viðurinn fagurlimi, og eftir Alvíssmálum heitir nótt- in meðal álfa svefngaman. Sum þessara orða eru sýni- lega nýsmíð höfundar. En við skulum ekki dvelj- ast lengur við þetta' heldur leggja leið okkar út um hóla og klappir, en á slílrum stöð- um er helzt von huldufólks- byggða. Ölafur Sveinsson í Purkey á Breiðafirði, einn sá rtiaður sem fróðastur hefur verið um huldufólk, unpi á f. hl. 19. aldar trúði líka fortaks laust á tilveru þess, segir til dæmis frá því að sakamaður slapp undan eftirleitarmönn- um sínum í hrauni á Snæ- fellsnesi þegar huldumaður kom og brá hendi yfir hann svo að hann varð ósýnilegur. Þennan huldumann spurði sakamaðurinn hvort hann ætti heima i hrauni þessu, en hinn svaraði: „Eigi búa ljúfl- ingar í brenndu grjóti, heldur eru þar ill landvætti og dauðra manna verur er grxll- ur gjöra lifandi mönnum.“ Og sjálfur kvaðst Ólafur í Purk- ey hafa víða orðið var við huldufólk í óbrunnum klett- um. Vistleg eru heimkynni huldufólks niðri í jörðinni, öllum sögnum ber saman um það. Hins vegar er fólk þar misjafnlega efnað, auðugt sumt og fátækt sumt eins og mennskar manneskjur of- anjarðar. En eftir sumum sögnum byggir fleira fólk niðri í jörðinni en huldufólk eitt — dvergar eru þó ekki algengir í íslenzkum þjóðsög- um, varla nema í ævintýrum —. Til dæmis segir í einni sögunni frá þvi að maður nokkur komst undir jörðina — óviljandi raunar — og hitti .þar fyrir gott fólk, en þögult. Það er eins og þetta hafi ekki Verið venjulegt huldufólk, heldur einhverjar aðrar verur enda er það í sögunni kallað fólkið undir jörðinni. Þetta fólk sagði manninum að það hefði flúið nióur í jörðina undan vonzku mannanna. Það leit aldrei dagsins ljós, heldur vann allt við vaxljós, og uppgönguleið- ar þess upp á jörðina gætti dreki einn mikill sem lá á gulli og sofnaði ekki nema tvisvar á ári. Þá voru einu tækifærin að komast á milli. ,,Það sem á að vera hulið fyrir mér skal verða hulið fyrir mönnum" Annars eru sagnir ýmsar um uppruna huldufólks. Ein þeirra er þessi: Eva var að þvo börnum sínum þegar guð almáttugur kom í heimsókn án þess aí gera boð á undan 'sér. Þetta kom sér hálfilla fyrir húsmóðurina Evú, og hún faldi þau óþvegnu. En þegar guð spyr þau hjónin, Adam og hana, hvort þau eigi ekki fleiri börn en þau sem þau sýndu honum — það voru ekki önnur en þau sem Eva var búin að þvo — segist hún ekki eiga fleiri. Þessu reiðist guð og segír: „Það sem á að vera liúlið fyrir mér skal verða hulið fyrir mönn- um.“ Þá urðu óþvegnu börnin ósýnileg mönnum og einnig afkomendur þeirra. Önnur sögn er sú að huldu- fólk sé afkomendur þeirra engla úr himnaríki sem voru hlutlausir þegar Lúsifer gerði uppreisn gegn guði, og fyrir það var þeim og afkomendum þeirra refsað að eilífu. Þeir eru líka eftir þessari sögn líkamalausir andar, og svo virtist manninum huldustúlk- an vera sem hann hvíldi hjá; því að hann fann engan lík- ama þegar hann ætlaði að þreifa á henni. — Loks er svo þriðja sögnin sú að huldu- fólk séu eingetnir afkomend- ur Adams. „Lint og mjúkt hold viðkomu" Að útliti til eru álfar ekki mjög frábrugðnir mönnum. Þeir eru þó að sumra sögn miðsneslausir, það er með eina nös, ekki tvær, og enn- fremur eru þeir með hæð frá nefi niður á efri vör þar sem laut er á mennskum mönnum. Ólafur í Purkey seg- ir um líkamsskapnað ljúf- linga: Það er minn þanki að þeirra líkamar séu veikara byggðir en vorir líkamar og það þeir hafi lint og mjúkt hold viðkomu, þar með mjórri bein en vér.“ — Huldukonur fæða af sér börn sín á sama hátt og mennskar konur og stundum gengur þeim erfið- lega fæðingin. Þá er þeim næstum óbrigðult ráð að mennsk manneskja, karl eða kona eða jafnvel barn, fari höndum um þær og verða þær þá léttari. Það er hið mesta gæfumerki ef huldufólki eru veittar nauðleitarbænir þess og ólánsmerki ef því er synj- að þeirra. Atvinnuhættir ljúílinga Með ýmsum hætti öðrum er huldufólk komið upp á náðir mannanna og líkir eftir sið- um þeirra, hefur kaupstaði á svipuðum slóðum og mennskt fólk, þing eins og Islendingar ekki það huldufólk sem við þekkjum úr þjóðsögunum. Enga forvitni mennskra manna kærir huldufólkið um, og þvi til sönnunar sagan af Borghildi álfkonu í 4 Þjóðsögum Jóns Árnasonar I, 8, Hér er önnur gerð sögunn- ar, sem ekki er prentuð í rx safni Jóns Árnasonar. „Fjalgerður heiti ég, forvitna mín" j „Það var á bæ þeim sem Kleif heitir áustur í Fljót3- dal að fólk fór til kirkju á jólanótt, en ein stúlka var heima sem átti að gæta bæj- arins. Þegar fólkið var farið fyrir tímakorni á stað, við það að vera komið til kirkj- unnar, sér stúlkan að framaa úr dalsbotninum kemur mikill fjöldi fólks ríðandi, en bær þessi var fremstur bæja í dalnum svo þaðan vóni öngv- ar mannavonir því land þetta lá til öræfa sem fólkið kotn að úr. Ríður svo fólk þetta með mikilli fart og stefnir heim að bænum. Stúlka stendur úti og hoi'fir á þetta og þykir undarlegt; svo ríður þetta og heim. Hún sér að á undan riður kona heldur stórmannleg að sjá. Þegar fólk þetta er komið heim stíg- ur konan af baki og heilsar heimastúlku; hún tekur kveðju hennar. Biður konan svo stúlkuna að gefa sér að drekka. Stúlkan fer inn og kemur út aftur með mjólk í könnu og réttir konunni; hún tekur við og drekkur, en um leið réttir hún hendina inn í barm sinn eins og hún sé að taka eitthvað til sem hún ætli að gefa stúlkunni fyrir drukk- inn, en stúlkan spyr hana í Ásgrímur Jónsson: Tungustapi fyrrum, og huldumenn þurfa í kaupstað á lestum eins og aðrir. Oft hefur orðið vart við skipaferðir þeirra, og menn þótzt sjá kjalsog eftir báta á sæ og vötnum. Oft hefur heyrzt strokk- hljóð og búsáhaldaglamur í hólum og er eignað huldu- fólki. Þeir eru forsjálli og verklagnari en menn, og er hver-jum hið mesta happ sem getur hegðað sér eftir háttum þeirra, til dæmis við hey- þurrþ, fiskróðra og þess háttar. Og eftir þeim heim- ildum sem við höfum um lifn- aðarhætti huldufólks fyrr á öldum mætti ætla að það væri búið að 'taka bæði bif- reiðar og flugtækni í þjón- ustu sína nú. En það er þá ákefð eítir hvað hún heitx, meðan hún' er að drekka þangao til hún er búin. Réttir hún könnuna aftur að stúík- unni og segir alvarleg og lítur framan í hana um leið: „Fjalgerður heiti ég, forvitna mín“ — og stingur því inn aftur sem hún var að taka til handa henni, og sýndist stúlku eins og hún sjá á eitthvað rautt út úr barrni lconunnar. Stígur svo konan á bak aftur, því hitt sat allt á hestbökum á meðan á þessu stóð' og reið svo fólk þetfa út eftir dalnum og vissi hún ekkert um það meii'a og eng-hr - inn. Og endar svo þessi tilr burður. (Saga þessi er „frá sr. Jóni Kristjánssyni“ á Yztafelli).

x

Þjóðviljinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.