Þjóðviljinn - 08.01.1955, Blaðsíða 7

Laugardagur 8. janúar 1955 — ÞJÖÐVILJINN — (7
* ★ *
Elías Guðmundsson:
Minningar
frá
krvsuvík
Skúla Árnasonar, héraðslæknis, minnzt
★ ★ *
Fyrrverandi héraðslæknis,
Skúla Árnasonar, er lézt að
heimili dóttur sinnar og
tengdasonar hér í bænum 17.
sept. sl., var getið í blöðum
bæjarins um og eftir útför
hans í stuttum eftirmæla-
greinum, skráðum af mennta-
mönnum er þekktu hann per-
sónulega. I greinum þessum
er Skúla lýst sem lærdóms-
manni og lækni, einnig að
nokkru sem bónda og dýra-
vini, er fór sömu mjúku líkn-
arhöndunum um manninn og
málleysingjann, lá aldrei á
liði sínu en gerði ætíð sitt
bezta. Af því að' svo undar-
lega vill nú til að engin af
þessum Skúlagreinum á neitt
skylt við venjulegt líkræðulof
né eftirmælaöfgar, eins og öll-
um. kunnugum er ljóst þá
hlýtur sú spurning óhjá-
kvæmilega að vakna, hvað
þar var, sem gerði Skúla
þannig. Svona góðan, svona
sannan og raunverulega mik-
inn mann. Ég fullyrði að það
var ekki presturinn sem
kenndi honum undir skóla,
ekki menntaskólinn hér í
Reykjavík né læknaskólinn og
ekki heldur sú stofnun er
hann hlaut framhaldskennslu
í erlendis og hef ég þó ekki
neina löngun til að kasta
hinni minnstu rýrð á neinn
af þessum fjórum framan-
greindu aðilum. Heiðurinn og
þökkina fyrir það hvernig
Skúli var ber engum öðrum en
foreldrum hans og heimili
þeirra. Þar dvaldi hann öll
sín bemsku- og uppvaxtar-
ár. Þama mótaðist maðurinn.
Hús og heimili foreldranna
voru meðal annars hans bún-
aðarskóli, eins og verkin sönn-
uðu síðar meir og sýndu ríku-
lega ávexti af.
Þegar litið er um öxl 60-80
ár aftur í tímann, til bernsku-,
unglings- og námsára Skúla
læknis er það tvennt sem ekki
verður hjá komizt að athuga,
en það er hinn stórfenglegi
búferlaflutningur sýslumanns-
ins Árna Gíslasonar, föður
Skúla, frá Kirkjubæjarklaustri
á Síðu í Skaftafellssýslu, til
Krýsuvíkur í Gullbringusýslu,
og svo hið dæmafáa illæri,
fjárfellir og þar af leiðandi
hvers konar hörmungar er þá
gengu yfir landið árum sam-
an.
Rúferlaflutningur Áma
Gíslasonar frá Klaustri að
Krýsuvík fór fram á tveim
árum, 1879 og 1880. Fyrra
vorið, þ.e. 1879, fluttist nokk-
uð af heimilisfólkinu, aflaði
heyja og fleira um sumarið,
en svo um haustið var féð
rekið, 1265 fjár, á stað að
austan en eitthvað týndi það
nú tölunni á leiðinni sem von
var til, þvi margar og illar
eru torfæmr á þeirri löngu
leið. Þá voru ekki brýrnar
komnar. Næsta vor, þ.e. 1880,
fluttist svo það sem eftir var
af fólkinu, stórgripir allir og
búslóð. Síðastur frá Klaustri
og í einskonar sérfylkingu fór
sýslumaður sjálfur ásamt þá-
verandi síðari konu sinni,
Elínu Ámadóttur ættaðri frá
Dyrhólum í Mýrdal, og þeim
tveim bömum þeirra er til
fullorðinsára komust, Ragn-
heiði og Skúla, en þau vom
bæði fermd saman í Prest-
bakkakirkju á Síðu rétt áður
en lagt var af stað að aust-
an.
Þáttur nýfermda drengsins,
Skúla, í þessu ferðalagi var
sá að hann rak stóðhross föð-
ur síns, eitthvað innan við
tuttugu að tölu, flest ung. Þó
voru í þessum hópi tvær
nokkuð gamlar hryssur, báð-
ar fylfullar og verður þeirra
að nokkm getið síðar.
Þrátt fyrir dugnað sinn og
kappgirni virðist roskni sýslu-
maðurinn hafa tekið þetta
ferðalag vestur um Suður-
landsundirlendið fremur ró-
lega. Gistingastaði hans alla
hirði ég ekki að telja, en skal
þó geta þriggja þeirra, en á
þeim hverjum um sig sat
hann einn dag um kyrt, hvíldi
fólk sitt og hesta og gisti
tvær nætur.
Á vali þessara gististaða má
sjá það að hann hefur eink-
um gist frændur og venzla-
fólk, en ekki valið sérstaklega
úr þá staði er mesta höfðu
björg í búi.
Þeir þrír staðir er Árni
dvaldi á daglangt á vestur-
leiðinni vom þessir: Dyrhólar
í Mýrdal, æskuheimili frú
Elínar, Breiðabólstaður í
iFljótshlið, hjá séra Skúla
bróður sínum, en þriðji og
síðasti gististaðurinn var kot
eitt vestarlega og neðan til
í Flóanum, í grennd við Eyr-
arbakka, nafn á því man ég
ekki, en þar bjó frændkona
hans fátæk. í þeim litla flutn-
ingi er Árni hafði með sér
í þessari ferð, er var lítið
annað en nauðsynlegt nesti,
var kistill einn er hann
geymdi í peninga sina.
Kistilinn, sem vitanlega var
læstur, opnaði hann einu sinni
í ferðinni, en það var áður
en hann fór úr kotinu frá
fátæku frændkonunni. Ekki
opnaði hann kistilinn svo
mikið að neinn sæi ofan í
hann, en þó nógu mikið til
þess að hann kom hægri hendi
sinni inn undir lokið, en und-
an lokinu kom svo hnefinn
fullur af silfurpeningum, þeim
er þá giltu hér sem gjald-
miðill. Þetta lagði hann á
Skúli Árnason
héraðslæknir
borðið hjá fátæku frænkunni
að skilnaði, mælt í hnefum en
ekki talið.
Annarri fátækri frændkonu,
systurdóttur sinni, þama í
Eyrarbakkanágrenninu, þurfti
Árni að líta eftir um leið og
hann fór vestur um. Gjafir til
hennar veit ég ekki um, en af
henni tók hann sex ára gaml-
an dreng með sér til Krýsu-
víkur, ól hann upp og kom til
manns. Piltur þessi var Ste-
fán Stefánsson og var á full-
orðinsárum oft nefndur túlk-
ur.
Á þessari löngu ferð Árna
Gíslasonar og f jölskyldu hans,
var lokaáfanginn að sjálf-
sögðu hin 16 km langa bæj-
arleið, sem er á milli Herdís-
arvíkur og Krýsuvíkur. Að
sjálfsögðu eru landamerkin
milli þessara jarða þarna á
milli bæjanna og eru þau um
leið sýslumörkin á milli Ár-
nessýslu að austan en Gull-
bringusýslu að vestan.
Þegar komið er spölkorn
vestur fyrir sýslumörkin, þ.e.
inn í Krýsuvíkurland, þá er
fyrsta verulega gróna landið
á þeirri leið svonefndir Klofn-
ingar, en þar fækkaði tveim-
ur í hrossarekstrinum hjá
Árna. Fylfullu hryssurnar
voru orðnar æði þunglamaleg-
ar svo hann skildi þær eftir
þar í Klofningunum, næsta
dag fór hann svo og vitjaði
Bærinn í lirýsuvík
þeirra, var þá sitt folaldið
komið hjá hvorri.
Ljóst má það vera þeim er
hugleiðir að koma Árna Gísla-
sonar og fjölskyldu hans að
Krýsuvík þetta vor hafi ekki
verið sem ánægjulegust að
afstöðnum einum mesta fjár-
fellisvetri er yfir landið kom
á sl. öld og er þá langt til
jafnað. Sauðfjártala Árna
breyttist þennan vetur og um
vorið úr rúmum 1200 niður í
rúmlega 600. Jörðin Krýsuvík
hafði þá að undanförnu verið
illa hirt og setin. Húsakostur
hraklegur og annað eftir því.
Þegar nú að þama var komið
til hins fyrirheitna lands,
Krýsuvíkur, virðist svo sem
Árni hafi fundið einhverja
hv"L hjá sér til þess að beina
huga konu sinna og barna að
öðru en heimilisástæðunum og
búskaparafkomunni og er mér
sagt að hann hafi þá kastað
fram eftirfarandi stöku:
Vorið blíða lifgar lýð
lengist óðum dagur.
Gyllir fríða Geitarhlíð
geisiinn sólar fagur.
Geitarhlíð heitir fjall eitt
fagurt, skammt til austurs
frá Krýsuvík, sem hér er um
kveðið. Hvort vísan er ort
fyrsta kvöld Árna í Krýsuvík,
veit ég ekki með vissu, en hitt
er víst að hún er ort á vor-
kvöldi í Krýsuvik og að Árni
er höfundurinn.
Árni Gíslason var skemmti-
legur tækifærisvísnahöfundur.
Stökur hans oft svipmiklar.
Kímnigáfu var Árni gæddur
og henni góðri. Þann eigin-
leika tók Skúli í arf. Báðir
fóru þeir feðgar vel með skop-
hneigð sína.
Það er hverjum manni auð-
skilið mál að búferlaflutning-
ur Áma Gíslasonar hlaut ó-
hjákvæmilega að draga á eftir
sér marga illa dilka. Fyrst og
fremst það að flytja milcinn
fjölda sauðfjár úr góðu sauð-
fjárplássi í annað miklu lak-
ara, en það hefur engum
manni tekizt án þess að verða
fyrir stórtjóni, þegar svo þar
ofan á bætist það ólán að
þurfa fyrstu árin að mæta
einhverjum þeim verstu harð-
inda- og fellisvetrum sem
komið hafa. Svo var nú bráða-
pestin á einu leitinu, mjög
mögnuð orðin hér um suður-
kjálkann þá og hið óhag-
vana fé að austan mjög næmt
fyrir henni. Þá má geta tófu-
bitvargsins er þá var svo
magnaður hér um Reykja-
nesskagan að slíks eru engin
dæmi. Fj'rsta vorið sem Ámi
átti fé sitt í Krýsuvík fund-
ust tíu tófugreni í Krýsuvík-
urlandareign og er þó ekki
trúlegt að öll kurl hafi komið
til grafar, svo margar eru
holurnar í Krýsuvíkurhraun-
unum.
Þegar við Skúli heitinn
læknir ræddum um þessa tíma
og þá erfiðleika er við var að
stríða, heyrðist mér ævinlega
á honum að hann hefði talið
tófupláguna versta. Til skiln-
ingsauka á þessum málum vil
ég greina hér frá tveimur
atvikum er Skúli sagði mér
frá persónulegum viðskiptum
sínum við tófur.
Þetta umtalaða vor er fjöl-
skyldan flutti til Krýsuvíkur,
skeði það að áliðnu vori að
Skúli var að smala í áður-
nefndum Klofningum, en er
leið hans lá yfir laut eina
grasigróna verður hann var
tófuyrðlinga nokkurra í gras-
inu þar í lautinni. Það varð
fangaráð Skúla að hann fór
úr utanyfirbuxunum, batt með
snærisspottum utanum skálm-
arnar neðst, tíndi svo yrð-
lingana, sem reyhdust vera
9 talsins, upp í buxurnar og
labbaði svo með feng þennan
á bakinu heim að Krýsuvík.
Þegar Skúli kemur í hiaðið
mætir hann Guðmundi Hann-
essyni bónda á Isólfsskáia, er
þá var að koma neðan af svo-
kallaðri Skriðu, frá því að
vinna gren þar.
Guðmundur þessi var orð-
lögð ágætisskytta, en er hann
hafði heyrt sögu Skúla úr
Klofningunum, varð hann
æfareiður honum fyrir það að
hafa tekið yrðlingana. Taldi
Guðmundur það tiltæki Skúla
geta valdið því að hann næði
ekki tófunni. En livað um
það, þrátt fyrir reiði Guð-
mundar leggja þeir báðir af
stað austur eins og leið ligg-
ur, allt þar til er þeir finna
hina áður umgetnu laut, þar
sem Skúli fann yrðlingana.
En er þeir félagar höfðu
hreiðrað um sig og legið einn
klukkutíma í hraungjótu einni
að austanverðu við lautina,
sjá þeir allt í einu tvær tófur
á hraunbrúninni vestan laut-
arinnar, en þá varð Guðmundi
að orði: „Þurftu þær nú að
koma báðar í einu, bölvaðar“.
Lét hann samt fjúka þarna
á þær og báðar lágu.
Annað atvik, sem ég vil
geta gerðist 6-7 árum síðar;
var Skúli þá kominn í Latínu-
skólann en dvaldi að venju
heima í Krýsuvík í jólafriinu.
Var það þá venja hans utan
sjálfra hátíðisdaganna, þegar
veður leyfði það, að ganga
með byssu um Krýsuvíkur-
land, skjóta rjúpur og eitra
fyrir tófuna. 1 einum slíkum
Framhald á 8. síðu.