Þjóðviljinn - 17.05.1957, Qupperneq 7

Fðstatdagur 17. mai 1957 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Sœnskur bókmenntafræð-
mgur hefur skrifað bók um
Halldór Kiljan Laxness. Og
það er ekkert kver: tvö bindi,
384 + 611 = 995 blaðsíður,
auk nokkurra myndasíðna,
skírnisbrot. Stærra rit hefur
vist ekki verið samið um. ís-
lensilían höfund; og fer vel á
því, að svo mikil bók sé helg-
uð svo dýru skáldi. Höfund-
urhm er Peter Hallberg,
fyrrum sendikennari við Há-
skóla íslands, nú dósent í
bókmenntum við háskólann í
Gautaborg. Við eigum honum
slculd að gjalda.
Fyrra bindið, „rannsókn á
æskuverki Laxness“, nefnist
Den store vávaren: Vefarinn
mikld, enda er sú saga megin-
viðfangsefni þess. Hið síðara
heitii’ Skaldens hus eftir
þriðja bindi Ljósvíkingsins,
undirtitill: Skáldskapur Lax-
ness frá Sölku Völku til
Gerplu. Otgefandi verksins er
Rabén & Sjögren / Vi I
Stokkhólmi; fyrra bindið kom
út árið 1954, en hið síðara
á næstliðnu hausti. Þjóðvilj-
inn aagði frá þeim báðum í
almettaum fréttum, sem þau
komu út; en það var alltaf
ætlwnin að greina frá þeim
nokkru gerr, og er mikil
hneytsa hve lengi það hefur
dregfet. Það er vesæl huggun
að sum önnur blöð okkar hafa
ekki einusinni frétt að bókin
hafi verið skrifuð, og munu
þau raunar aldrei frétta það.
Peter Hallberg segir í for-
mála fyrra bindis: „Það ligg-
ur í hlutarins eðli, að ævisaga
fær hlutfallslega mikið rúm í
lýsingu á æskuskeiði rithöf-
undar, áður en list hans
þroskast og skáldskaparein-
kenni hans ákvarðast. .... í
síðara bindinu ... skipa ævi-
atriði þrengri sess. Persóna
skáldsins hverfur að baki
verkum þess eða samsamast
þeim. Hin listrænu vandamál
skáldskaparins verða höfuð-
atriði".
Nú kynnu ýmsir að ætla að
síðara bindið sé þeim mun
veigameira sem bækur stór-
skálds skipta meira máli en
fábreytt ævi þess. Þó er það
ugglaust, að íslenzkum lesend-
anda er fyrra bindi verksins
drýgri fengur en hið síðara.
Ævi Laxness var ekki fá-
breytt í æsku, en alveg sér-
staklega erum við ókunnugri
yngri árum hans en síðari
Verkum. Peter Hallberg segir
okkur t.d. fátt nýtt um Atóm-
stöðina, en það er hvorki þrot
né endir á stórtíðindum af
andlegum umbrotum Laxness
í Vefaranum inikla. Allt fyrra
bindið og þrír fyrstu kapítul-
ar hins síðara. eru stórmerki
og opinberanir: heimsköpun-
arsaga Halldórs Kiljans Lax-
ness, og það er óvíst hún
verði öðru sinni betur sögð.
Þegar hér er komið verki
Hallbergs, hefur Laxness
komizt að varanlegri niður-
stöðu um sjálfan sig og ver-
öldina, hann hefur sleppt guði
og fundið manninn — og
hefst nú handa um þau stór-
virki, sem urðu honum frægð
og* íslandi vegur. Otlendir
menn munu lesa greinargerð-
ir Hallbergs um þau verk af
ódignuðum áhuga; en okkur
löndum hans, sem erum Iiand-
gengnir þeim, kemur nú færra
á óvart áður í þessu verki —
það eru ekki aðrar eins stór-
fréttir lengur. Sannaxlega
kemur þó sitthvað merkilegt
og skemmtilegt á daginn,
svo sem um þróunarferil
sagnanna i handritum skálds-
ins og sannsögulega atburði
sem það vinnur úr — það er
mikil bókmeimtasaga. Hóf-
semi höfundar í ályktunum og
dómgreind hans bregðast ekki
fremur en fyrr. Manni virðíst
hann kannski ekki skyggnast
eins djúpt í greinargei'ðum
um Ljósvíkinginn og Íslands-
klukkuna og okkur fyndist á-
stæða til; eh allt mái hans
ber vitni emlægri virðingu
fjTir skáldskap Laxness og
næmum skilningi á marg-
slungna list hans, svo og kunn-
áttu í bókmenntakönnuB og
nákvæmni um meðferð stað-
reynda. Bókin er yndislestur
frá upphafi til enda, verkið
lofar meistarann. Og skulum
við nú drepa á efnisskipan
þess.
Vefariim mihli skiptist í 11
kapítula, en hver kapítuli í
marga undirkafla. Þar segir
fremst af uppvexti, skóla-
göngu og fyrsta skáldskap
Laxness. En hann fór fyrst til
útlanda 17 ára að aldri; 19
ára heldur hann af stað öðru
sinni að sigra heiminn, og
næsti kapítuli heitir Evrópa
eftirstríðsáranna. Þá segir af
siðaskiptum Laxness og
klausturvist, 4. kapítuli:
Heima. á íslandi 1924-25.
Fimmti kapítuli fjallar um
„yiri sköpunarsögu" Vefarans
mikla, en síðan kemur efn-
isútdráttur. Þá er kapítuli um
Tíðarandann og nútíma-
manninn, annar um Komrna
og Vefarann mikla, kafli um
stílfyrirmyndir, Vefarinn
mikli og íslenzkur veruleikur
og að lokum Vefarirui mikli
sem persónulegt skilriki.
Fyrsti kapítuli í Húsi skálcls-
ins segir af dvöl Laxness
* 9 •
Halldór Kiljan Laxness
heima 1926-1927, næsti: I
Ameríku. 1927-1929, þriðji:
Alþýðubókin — sósíalisminn,
fólkið, ísland. Þessir 2 síðari
kaflar, sem eiga að því leyti
sammerkt að Alþýðubókin
var skrifuð I Ameríku, eru
nær 90 bls. að lengd; og skýr-
ir höfundur það þannig í for-
mála seinna bindis. að
„reynsla (Laxness) á þessum
tíma leggur í svo rikum mæli
grunmnn að öllu síðara verki
hans." Síðan eru sérkapítular
um allar seinni skáldsögur
Kiljans, einn um Rússlands-
ferð, annar um Rauða penna,
hinn þriðji um andlægni og
hlutlægni í stíl skáldsins —
samtals þúsund blaðsíður af
hlutlægri bókmenntasögu,
sannferðugri ritskýringu.
Við grípum niður í verkið
á einum stað og lesum undan
og ofan af um Rauða kverið,
sem við höfum aldrei áður
hej'rt getið.
Laxness sendir Stefáni Ein-
arssyni slitrin af þessu hand-
riti frá. Los Angeles í október
1929. 1 meðfylgjandi bréfi
kveðst hann hafa skrifað
Rauða kveiið í Þýzkalandi og
Austurríki veturinn 1921-’22,
handritið hafi verið um 300
síður ef hann muni rétt, upp-
haf bókar sem aldrei hafi
orðið lokið. Þessu handriti
lýkur samt á. 192. bls., en 83
síður vantar þó inn á milli —
það eru þannig til 109 bls. af
Rauða kverinu. Hallberg
kveður það fyrst nefnt í bréfi
höfundar til Einars Ölafs
Sveinssonar, frá Leipzig, 28.
október 1921. Segir Laxness
þar að hann sé einmitt núna
að draga. saman efni í heim-
spekiritið sitt. í bréfi til
sama manns, rituðu á Fjóni
20. september 1922, kveðst
hann vinna 14-16 stnndir á
dag að Rauða kverinu og
muni Ijúka því eftir 10 daga.
1 janúar 1923 skrifar hann
Jóni Sveinssym frá klaustr-
inu í Clervaux, að Rauða kver-
ið lýsi þróun sinni síðustu ár-
in heima á Islandi, ævintýr-
tim sínum fyrstu árin í út-
löndum áður en hann kynntist
kaþólsku kirkjunni, leit ungs
manns að fótfestu, manns
sem þi'eifar sig áfram gegnum
hvei't heimspekikerfið af öðru,
án þess að finna það sem
hann leitar — unz hann að
lokum uppgötvar bænina og'
mátt hennar. Þar lýkur bók-
inni. Þá kveðst hann hafa von
ttm að bókín komi út með
voi'inu; Guðm. G. Hagalín,
ritstjóri á Seyðisfirði, hafði
boðizt til að gefa hana út. Sú
ráðagerð rann þó út í sand-
inni, og Rauða kverið var
aldrei prentað. Samt er það á
dagskrá enn um hríð, 17.
ágúst 1924 skrifar höfundur
Jóni Helgasyni að nú ætli
hann að endurskoða og stytta
handi’itið, en 5. nóvember um
haustið segir hann sama
manni að hann hafi stórverk
í smíðum og láti þann hluta
kversins, sem ekki verði kast-
að, ganga inn í það. Þetta
stórverk var Heiman ég fói',
sem var hé-ldur ekki prent-
að, fyrr en 28 árum síðar;
og má hér skjóta því inn,
sem segir þar um kverið:
„Eg man hvemig ég hugs-
aði þá: það sem hefur komið
fyrir sál mína er efni í bók,
hugsaði ég, settist síðan að
borðinu og fór að skrifa þessi
stórtíðíndi. Eg skrifaði í sex
vikur samfleytt og nefndi
blöðín á þjóðversku „Das
rote Biichlein", af því mér
þótti ekki sæma að skrifa slík
stórmæli nema með rauðu
bleki: en það táknar blóð“.
Peter Hallbei'g hefur úr
möi'gum, stað borizt efni í
Peter Hallberg
verk sitt, auk alls þess sem
liggur prentað eftir Laxness:
skáldverk, greinar, ræður, við-
töl. Hann hefxir t.d. oi'ðið sér
úti um ótalmörg bréf skálds-
ins til ýmsra manna; hafa
nokkrir þeir helztu þegar ver-
ið nefndir, en að* auki má
nefna bi'éf til fyrri konu hans
og Erlends í Unuhúsi. Þá
skulu nefnd handrit Laxness,
en hann skrifar ævinlega
mörg handrit að sögum sínum
og hefur gætt þeirra flestra
af fágætii dvgð. Sjálfur hef-
ur hann og verið óþi'eytandi
að svara, munnlega og bréf-
lega, spurningum höfundar
jafn óðum og hann samdi
verkið; og að lokum er engu
likara en Hallberg hafi lesið
öll blöð á íslandi síðan 1920.
Hefur haxm aflað sér ýtar-
legri og ti'austari þekkingar
á ævisögu, þroskaferli og
vinnubrögðum Laxness en
nokkur maður arnxar; enn-
fremur er hann svo margfróð-
ur um sögu okkar næstliðinn
mannsaldur, og svro vel heima
í ýmsum atburðum sem skáld-
ið gerir sér að yrkisefni, að
vart skeikar. í sannleika sagt:
sá sem þetta ritar hefux ein-
ungis fundið eina smávægilega
villu í vei'kinu. Tillagan um
að flytja Islendinga suður á
Jótlandsheiðar er ekki „hist-
orisk“ — Jón Sigurðsson
blessaður diktaði þessa sögu
eitt sinn er hann þurfti að
taka Dani í karphúsið. Fótur-
inn fyrir sögu Jóxis mun vera
dönsk tillaga fi'á 18. öld að
flytja 500 Islendinga til Vest-
ui'indía.
Aðdáun Hallbergs á list
Laxness leynir sér hvergi.
Hinsvegar koma ýmsir and-
stæðingar hans á vettvangi
dagsins við sögu, og er hlut-
lægni höfundar í allri frá-
sögn þeim mun merkilegri. í
þessu sambandi má vekja
athygli á því að Hallberg tel-
ur síður en svo að hin sósí-
alíska sýn Laxness, pólitísk-
ur skilningur hans, hafi væng-
stýft skáldskap hans — eins
og sumir veiklyndir landar
halda stxmdum fram. 1 lok
þriðja kapítula síðax-a bmdis
lýsir höfundur þvi skilmerki-
lega, hvernig sérstök lifsýn
og þjóðfélagsskilningur fái
lyft skáldskap í hæðir, hvem-
ig skoðanabrigði Laxness eftír
Vefarann mikla hafi leyst
skáldlega orku hans úr læð-
ingi. Munu fáar ályktanir í
þessari réttsýnu bók fara
sanni nær.
Ég drep á annað atriði, sena
ýmsum mun þykja ekki síður
raunalegt. Það kemur sem sé
á daginn að ýms þau atvik,
sem Hvatar-konur og Vai’ðar-
félagar kalla ljótust og fárán-
legust í skáldskap Laxness,
hafa raunverulega gerzt x
þjóðfélaginu; en það, sem óllir
hafa orðið sammála um að
kalla „fegurst" í verkum
lians, átti að jafnaði hveigi
stoð nema í hjarta hans, í
draumi hans. Má nú telja,
sennilegt að þeir, sem mest
hafa borið sig upp undan lús-
inni í Sjálfstæðu fólki, hafi
einhverntíma þurft að klora
sér í höfðinu af mjög hlut-
kenndum ástæðxim.
Ritið er stórt, en engirm
ætli að efnið sé fullrætt. Það
kemur jafnvel fyrir að hof-
undur tæpir aðeins á efni, sem
ætti skilið gaumgæfilega at-
hugun. Síðasta setningin á
508. bls. síðara bindis er dæml
þess. Á því er ekki nokkur
vafi að Laxness dulklæðir
„með nokkrum hætti" sína
eigin reynslu í sögu Þormcöar
kolbrúnarskálds í Gerplu, (og
enn er frægðin á dagskrá í
Brekkukotsannál). Laxness
hefur yfirleitt rætt mai'gt um
frægð og frama á síðustu ár-
um, og sýnist viðhorf hans
markast af þeirri fullvissu
að hvortveggja sé eftirsókn
eftir vindi. Þorsteinn Erlíngs-
son sagði að „. . . .heimsfrragð
er köld, hversu vítt sem liún
nær“. Halldór Kiljan Laxness
virðist ski’ifa undir þau orð,
þótt hann beri vel raun frægð-
arinnar 1 útlendum samkvæm-
um þar sem brosið er skyldu-
kvöð.
Það verða samdar doktors-
ritgerðir og aðrar góðar bæk-
ur um hverja einstaka skáld-
sögu Laxness, um sérstök at«
riði í verkum hans, um af«
mörkuð tímabil í lífi hans —•
senn vei’ða bækumar um hanra
fleiri en bækurnar eftir hann,
Enn er sitthvað á huldu um
ævi hans og verk fram fil
þessa, en það kemur allt' á
daginn. En það er trúá míra
að langur txmi líði þangað tiH,
honum verður helgað an.xað
verk jafnmikið og rit Peters
Hallbergs, svo vel stutt frum-
heimildum, svo ýtariegt um
manniim og list hans í heild,
Víst er um það að Vefí tima
mikli og Hús skáldsins verða
alla daga grundvallarrit um
Halldór Kiljan Laxness —
Peter Hallberg hefur í hinra
mikla verki sínu unnið ntarí!
brautryð jandans; þeir seirí
síðai’ koma standa um mergt
á herðum hans, byggja á Veim
grunni sem hann lagði. Verk
hans er mikilvægt frar.xlag'
til íslenzkrar bókmennta- og
menningarsögu; Peter Hall«
berg vei'ður héðan af íslenzk-
un ríkisborgai’i með líkurri
hætti og Konrad Maurer og
Kristján Rask.
BJB.