Þjóðviljinn - 29.03.1958, Page 6

6)-----ÞJÓÐVIUINN — Laugardaguí* VáikVlt■ 1958^
Þióðviljinh
/?
ÚrtKefaadl: Bamelnlnearflokfcur alÞÍSu - Bdsiallstaflokkurlnn. - Ritstjórar
Magnus Kjartansson, Sigurður Guðraundsson (éb.), — PréttaritstJóri- Jón
“"71: BlaSamenn: Ásmundur SUurjénason. QuSmundur V^ft^n?
fnsson Magnus Torfi Ólafsson, Sigurjón Jóhannsson. - Auglýs-
lngastjórl: Guðgeir Magnússon. — Rltstjórn, afgreiðsla ftuelÝninMr np._f
“7; Skólavörðustíe 19. - Slml: 17400 (T lin ")! -‘Askrtníveró kr ^ é
mán. í Reykjavík oe néurennl; kr. 22 annarsst. - LausasöluverS kr. 1.60.
__ PrentsmiffJa ÞjóffviUana.
Óði
¥ gær niinntist Morgunblaðið
þess að 20 ár eru liðin síð-
- an Málfundafélag íhaldsverka-
ma,nna, Óðinn, var stofnað.
Er af þessu tilefni birt ávarp
frá formanni Óðins, einum
fylgispakasta liðsmanni aðal-
ritstjórans og sérlegum einka-
spæjara hans í hópi flokks-
manna. Auk þess er látið heita
svo að nokkrir aðrir Óðinsfor-
kólfar vitni um ágæti og afrek
félagsskaparins á liðnum ár-
um enda þótt vitað sé að fæst-
ir þeirra eru raunverulega
sendibréfsfærir.
/\ðinn varð til á verstu at-
vinnuleysisárunum fyrir
styrjöldina. Atvinnurekendur
og flokkur þeirra, Sjálfstæðis-
flokkurinn, voru þá að riða net
. valdaaðstöðu og atvinnukúgun-
ar um verkamenn. Óðinn átti
að verða eitt tækið til að kúga
verkamenn til fylgis og hlýðni
við íhaldið og slæva baráttu-
kjark þeirra og heilbrigða
stéttarvitund. í krafti fátæktar
og atvinnuleysis skyldu verka-
menn beygðir undir ok íhalds-
ms og atvinnurekenda. Óðinn
var sérrétíindafélagsskapur,
ætlaður þeim skammsýnustu
og óþroskuðustu í verkamanna-
stéttinni. Þegar framsýnustu
ög dugmestu synir verka-
mannastéttarinnar beittu sér
fyrir því að sameina alla stétt-
ina til sameiginlegs átaks í
kjaramálum og fyrir atvinnu
til handa öllum, læddust sendi-
menn atvinnurekenda og íhalds
með húsum og hvísluðu þeim
boðskarf í eyru manna, að
þetta væri ekki leiðin til reisn-
iar og velfarnaðar fyrir verka-
lýðsstéttina, heldur hitt, að
stofna málfundafélag áhang-
■ enda íhaldsins í stétt verka-
manna er tryggt gæti þeim
sérréttindi, einkum í skjóli
valdaaðstöðu íhaldsins yfir
Reykjavíkurbæ.
jlj'eð svipu atvinnukúgunar-
innar og hungursins á lofti
neyddu sendimenn atvinnurek-
enda og íhaldsins ýmsa verka-
menn á þessum árum til þess
að ganga í Óðinn. Forkólfar
Óðins höfðu það hlutverk að
snuðra um stéttarlega afstöðu
og stjórnmálaskoðanir verka-
manna á vinnustöðum og bera
það sem þeir urðu áskynja til
íhaldsbroddanna. Boðskapur-
inn til verkamanna var þessi:
Gakktu í Óðinn og atvinnan er
trygg, en gangir þú ekki í Óð-
inn verður þér sparkað úr
vinnunni. Þetta hreif í ýmsum
tilfellum, einkum gagnvart
þeim sem ekki höfðu til að
bera nægan kjark, stéttarholl-
ustu og áræði. Hinir voru þó
iangtum fleiri er vísuðu sendi-
mönnum íhaldsins á bug með
fyrirlitningu, stóðu vörð um rétt
og sjáifstæði samtakanna og
sameiginlega hagsmuni allrar
verkalýðsstéttarinnar.
nn
T^essi tilraun íhaldsins og at-
* vinnurekendasamtakanna
til þess að félagsbinda í sér-
stöku tnálfundafélagj óþrosk-
uðustu Verkamennina og nota
síðan félagsskapinn sem svipu
og njósnamiðstöð fyrir flokk
atvinnurekenda var einkum
studd öfluglega af Bjarna
Benediktssyni enda er þáttur
hans í uppbyggingu þessa kerf-
is viðurkenndur opinskátt í
Morgunblaðinu í gær. Færa
ýmsir forkólfamir, sem flestir
njóta sérréttinda vegna þjón-
ustu sinnar við íhaldið, honum
sérstakar þakkir fyrir leiðsögn
og velvild í upphafi og æ síð-
an. Hugmyndin að félagsskap
þessum flutti Bjami heim frp
Þýzkalandi nazista, en þeir
höfðu einmitt skipulagt þar
svokallaðar „þjóðlegar vinnu-
fylkingar“ eftir að verkalýðs-
hreyfingin var leyst upp, for-
ustumenn hennar fangelsaðir
eða myrtir. Óðni var frá upp-
hafi ætlað að vera einskonar
varalið eða fimmta herdeild
atvinnurekenda í samtökum
verkamanna, er unnt væri að
grípa til í vinnudeilum eða Öðr-
um þýðingarmiklum átökum
milli stéttanna. >
^ýðing þessarar „vinnufylk-
* ingar“ íhaldsins var að
sjálfsögðu mest á atvinnuleys-
isárunum. Njósnir og hótanir
um atyinnumjssi var þá dag-
legur viðburður á vinnustöðun-
um, framkvæmdur í skjóli at-
vinnurekendavaldsins og bæj-
arstjómarmeirihluta íhaldsins.
Allur þorri verkamanna stóð
þó þennan ófögnuð af sér, og
hélt tryggð við heildarsamtök
stéttarinnar og markmið henn-
ar um atvinnu og frelsi, bætt
lífskjör og aukin mannréttindi.
En þeir sem bognuðu voru ekki
upplitsdjarfir og það varð
aldrei heiðursheiti að vera Óð-
insmaður og sízt á atvinnuleys-
isárunum. Þorri verkamanna
vissi og skyldi að hér var ver-
ið að gera tilraun til að tvístra
stéttinni og hagnýta í pólitísku
augnamiði fylgju auðvalds-
skipulagsins, atvinnuleysið, og
gefa þeim sem kjarkminnstir
voru von um vinnu og: brauð,
fyrir að bregðast stéttarbræðr-
um sínum meðan þeir börðust
fyrir því að halda allri iverka-
mannastéttinni beinni í baki
og hæfri til að sækja fram á
þeim vígvelli sem samtökin
mörkuðu með tilliti til heildar-
hagsmuria verkalýðsins.
'17’íst hefur íhaldinu tekizt að
" villa um fyrir allt of mörg-
um mönnum í stétt verkalýðs
og launþega og hafa alþýðv-
samtökin þar ekki sízt goidið
Tiins pólitíska kldfnings i
verkaiýðshreyfingunrii. En þeg-
ar atvirina er naég kemur í-
haldið ekki við þeim starfsað-
ferðum sem það hafði í mestu
Eitt þeirra atrlðá er setja
mikinn svip á það mál sem
eiima mest er lesið á íslandi
í dag, er meðferð útlendra
orða, bæði sémafna og ann-
arra orða. Áður hefur verið
drepið á það að nauðsyn beri
til að íslenzka þau erlend orð
sem tekin eru upp í íslenzkri
tungu, það er að segja færa
þau til íslenzks ritháttar,
framburðar og beygja þau
eftir íslenzkum reglum, en
ekki útlendum.
Ef maður vill vita hvort
þetta eða hitt orð fullnægi
lögmáhim íslenzkrar tungu
að þessu leyti, er honum bezt
að leita að íslenzkum orðum
sem séu algerlega sambærileg
við vafaorðið. Og ef niður-
staðan er sú að slíkt orð sé
til, þá verður yfirleitt að telja
tökuorðið íslenzkað.
Orð fellur inn í hljóðkerfi
tungunnar, ef í því eru engin
þau sambönd hljóða (stafa-
sambönd) sem málinu séu
fraxnandi, það er að segja ef
hljóðasamböndin í orðinu eru
slík að þeirra vegna gæti það
verið innlent. — Tökuorðið
bíll er komið úr dönsku; þar
var (í blaðinu Politiken)
stungið upp á því árið 1902
sem styttingu fyrir autoino-
bil, en það er hins vegar dreg-
ið af latneska orðinu automo-
bilis = sjálfhrejrfilegur. Og
orðið bíll beygist sem orð af
alíslenzkum uppruna og í því
eru ekki heldur önnur hljóða-
sambönd en koma fyrir í orð-
um af íslenzkri rót (hóll, páll,
o. fl.). En nýyrðið bifreið
sem smíðað var um þessa
vagna er af öðrum toga
spunnið; fyrri hluti þess er
samstofna sögninni að bifa —
hreyfa, og síðari hlutinn reið
— vagn (sbr. til gamans þýð-
inguna Freyjureið = Venus-
arvagn, heiti blómsins).
Orðið form fellur inn í
hljóðkerfi og beygingarkerfi
málsins, í því eru sömu
hljóðasambönd og í stormur,
ormur, foss, en mynd þess
er slík að nærtækast er að
hafa það hvorugkyns (sbr.
t.d. orð, horn), þó að ekki
hefði verið nein goðgá að
gera það kverikyns þegar það
var tefkið upp (sbr. kvenkyns-
orðið storð). — Orð eins og
sjúss fellur inn í hljóðkerfið,
þvi að sjú er algengt hljóða-
samband í upphafi orða og
ss í niðurlagi þeirra. — Þaim-
uppáhaldi á fyrstu árum Óðins
og annarra slíkra félaga. Þan
hafa misst tennurnar sem beiii
atvjnnukúgunartæki. Miklu
fremur mætti segja að nú sé
Óðni og svipuðum félögum
haldið saman á grundvelli alls-
konar fyrirgreiðslu og persónu-
legra sérréttinda sem þeir sem
skammsýnir eru og lítilþægir'
vilja gjama sitja að þótt það
dragi niður manndómiriri.
Markmið atvinnurekenda og
flokks þeirra er þó óbreytt, að
nota þroskaminnstu og skamm-
Isýnustu meðlimi samtakanna
til þess að afherida þau í hend-
ur stéttarandstæðingsins og
svipta þar með verkalýðsstétt-
ina sverði: hennar og skildi í
lífsbaráttunni. Það er nú eitt
af brýnustu verkefnum verka-
lýðsstéttarinnar og allra góðra
verkalýðssinna að hjndra íhald
og atvinnurekendur í þessúm
skuggalegu áformum.
ÍSLENZK TUNGA
5. þáttur
29. marz 1958
Ritstjóri: Ámi Böðvarsson.
ig mætti lengi telja.
Oft er álitaariál hvaða beyg-
írigu eitthvert ákveðið töku-
orð eigi helzt að taka, til
dæmis hvort orð sem endar
á -a eigi að vera hvorugkyns-
orð og þar með óbeygjanlegt
eða kvenk. eftír veikri beyg-
ingu. Sem dæmi má nefna
orðið rúmba, heiti dansins.
Ekki kemur dansfólki til hug-
ar að dansa rúmba, það mundi
orka sem málleysa, en þó
væri það rétt beyging, ef
orðið hefJi|' komið sem hvor-
ugkynsorð inn í málið. Hins
vegar er talað um að dansa
rúmbu, af þvi að þetta töku-
orð hefur fengið eðli og beyg-
ingar kvenkynsorða. Ekki er
gerandi riáð fyrir að íslenzka
orðið rumba (= regnskúr, ill-
viðrahrota o. fl.þ.h. sbr. sum-
armálarumba) hafi haft áhrif
á kynákvörðun þessa orðs,
þegar það komst inn í ís-
lenzku!
I minni málkennd eru borga-
nöfn helzt kvenkyns nema
þau séu samsett og seinni
liðurinn sé ekki kvenkyns í
íslenzku (París, Berlín,
Moskva, eignarfall Parísar,
Berlínar, Moskvu, en Stokk-
hólmur, Kænugarður, Hafnar-
fjörður, Óðinsvé) Svipað eða
sama er um heiti fljóta og
eylanda (Rín, Nil, Signa,
eignarfall til Rínar, til Nílar,
Signubakkar, Korsíka — Kor-
síku, Indíur — flt.). Það skal
þó viðurkennt að um þetta
eru nokkuð skiptar skoðanir,
en ég ætla samt að íslenzku-
fræðingar muni almennt telja
fleiri rök mæla með þessari
beygingu en móti henni. Þess
er og að gæta að þeir sem
vilja ekki beygja landfræði-
heiti sem þessi heldur telja
þau hvorugkynsorð, mundu
allajafna segja hún um þessar
borgir, ár og eyjar. Eg hygg
enginn segði: „Kýpur er fag-
urt, Dnenr er vatnsmikið,
Moskva er gamalt" — nema
á eftir kæmi eitthvert á'kveð-
ið hvorugkynsorð (eyland,
fljót, aðsetur), heldur: „Kýp-
Ur er fögur, Dnepr er vatns-
mikil, Moskva er gömul“. En
einmitt slík notkun persónu-
fomafna sker úr um það
hvers kyns nafnorðið er.
Hér skulu nú nefnd til
dæmis nokkur landfræðiheiti
sem falla undir þennan flokk^.
og þess vegna er sjálfsagt að
beygja sem kvenkynsorð:
Moskva — Moskvu, París —
Parísar, Prag — Pragar, Ösló
— Öslóar, Berlín — Berlínar,
Madrid —- Madridar. En liér
kemur þó margt til greina.
Sum landfræðiheiti, einkum
um þá staði sem frá okkar
sjónarmiði eru ómerkari en
aðrir sökum fjarlægðar frá
okkur eða vegna þess að þeir
koma okkur á aiinan hátt
lítið sem ekkert við, eru þess
eðlis að ekki er rétt að taka
þau upp sem algerlega ís-
lenzk orð og lita þann veg á
•þau. Það eru orð eins og
Cincinnati, Despoto Dag, Alp-
es-Maritimes, Queensland,
Rajputana, og . mörg fleiri.
'Borg eins og Prag er eðli-
legast að nefna því heiti sem
bezt fer í okkar máli, það
er Prag, þó að það. sé. þýzk
orðmynd (br# gin heitir Praha
á tékknesku), vegna þess. að
heiti hennar berum við okkur
nægilega oft í munn tii þess
að rétt sé að íslenzka það
eftir beztu getu.
Fyrir skömmu (20. marz)
birti Þjóðviijinn grein eftir.
Halldóru B. Björnsson, ferða-
sögu til Sovétrikjanna. Þar
kemur höfuðborgin Moskva
mjög við sögu, og vitanlega
beygir Halldóra heiti borgar-
innar svo sem hver annar
smekkvís rithöfundur. Eri sá
sem hefur sett fyrirsögnina
á greinina, gerir sér lítið fyr-
ir og lætur letra þar stórum
stöfum „Dagur í Moskva";
nafnið er beygt í greininni,
óbeygt í fyrirsögn. Þetta er
raunar ekki í fyrsta sinn sem
slík landafræðiheiti eru ó-
beygð í Þjóðviljanum; hér í
blaðinu virðist sem sé ríkja
sú regla að beygja ekki nein
útlend landfræðiheiti, og er
það þó furðuleg afstaða
hlaðamanna sem standa stétt-
arbræðrum sínum ekki að
baki í móðurmálinu að öðru
leyti. — Nóg um málfar Þjóð-
viljans í þetta sinn.
í Tímanum 16. marz er sagt
frá manni sem hafði reifað
hönd sína, hafði hana í reif-
um. En þar hefur greinarhöf-
undi orðið illileg skyssa á,
því að hann ruglar saman
orðunum reifar (= vafningur
e.þ.h.) og reyfi (= ullarreyfi)
og segir orðrétt: „. . . . var
hendi hans vafin. Þegar liðið
gegn Norðmönnum var valið
hafði leikmaðurinn tekið af
sér reyfið, og var valinn í lið-
ið.“
Eg hef fulla samúð með
blaðamönnum sem verða að
vinna verk sitt oft og tíðum
með allt of miklum hraðá.
En skyssur sem þéssi eru ó-
neitanlega bæði leiðinlegar og
skoplegar. Þessi dæirii sem
ég minntist hér á urðu hendi
næst, þegar mér flaug í hug
að rétt væri að athuga mál-
far blaðanna svolítið í þætt-
inum. En hin blöðin verða að
bíða síðari tíma.

M.s. Dr&nning
Alexandrine
Fer til Færeyja og Kaup-
mannahafnar mánudaginn
31. þ.m. Tilkynningar um
flutning óskast sena fyrst.
Skipaafgreiðsla
Jes Zimsen.
Erlendur Pétursson.