Þjóðviljinn - 22.04.1958, Blaðsíða 7

—Þriðjudagur 21. .wríl^l^, ^ ÞJÓÐVILJI^, — (7 ,,
■ Áskorun Alberts Sclrweitzers,
sem kom fram stuttu eftir að
hinir átján þýzku kjarnorku-
fræðingar vöruðu mjög alvar-
lega við kjarnorkuvopnum hef-
ur vafalaust haft djúptæk áhrif
á marga. Samt finnst mér sem
ekki hafi nærri öllum skilizt,
hvílík hætta er á ferðum. Það
er tilgangur minn með þessu
erindi, sem ég flyt hér í kvöld,
að segja frá áhrifum vetnis-
sprengjunnar, þannig að allir
geti skilið. Við erum að safna
‘heimildum, og síðan reynum
við/að dreifa þeim meðal al-
mennings. Ég held að flestir,
sem hér eru saman komnir, viti
meira en almennt gerist, en
þetta er viðtækt efni, og ég
held að ekki sé úr vegi að rifja
upp ýms atriði.
Fyrst vil ég nefna nafnið
vetnissprengja, en í rauninni
er það mjög villandi. Það er
taiað um ofurstórar vetnis-
sprengjur, sem kaila mætti ægi-
sprengjur, og mér hefur skilizt
að menn greini. ekki mikið á
milli þeirra. Þessvegna vil ég
leggja áherzlu á, að þetta eru
tvær næsta ólíkar sprengjur og
það sé engan veginn öruggt,
að unnt sé að sprengja eigin-
lega vetnissprengju. En ef þú
skyldir nú halda að þetta sé
.góð frétt, þá skaltu vita, að
ægisprengjan, eins og hún ger-
ist núna, er langtum hættu-
legrí en hin eiginlega vetnis-
sprengja!
Til þess að skýra þetta skul-
um við athuga hina „litlu“
kj arnorkusprengju, eins og þá
sem drap 70.000 menn í Hírós-
íma og særði til ólífis eða stór-
slaSaði svo marga að dánar-
talan var komin upp í 200.000
eftir nokkra mánuði. Þetta er
raunar „lítil“ sprengja. Hún
var samt 1000 sinnum aflmeiri
en nokkur sprengja sem kastað
var í síðustu heimsstyrjöld, en
ægisprengjurnar eru meira en
þúsundfalt sterkari og háska-
samlegri en nokkur kjarnorku-
sprengja. Það er álitið að hin-
ar stærstu þeirra séu jafn-
vel työ til .þrjú þúsund sinnum
stærri en kjarnorkusprengja.
Með öðrum orðum, hin stærsta
af ægisprengjunum, sú sem
kastað var í bíkinitilraunun-
um árið 1954, var 15 sinnum
sterkari en allar þær sprengjur,
sem kastað var yfir Þýzkaland
í síðusíu heimsstyrjöld, sam-
kvæmt útreikningum próf.
Haddows, hins fræga enska vís-
indamanns.
Venjuleg kjarnorkusprengja
er gerð úr úrani. og þetta efni
breytist við sprenginguna í
, geislavirk-efni. Vetnissprengjan
ætti ekki að framleiða meira
af geislavirku efni en kjarn-
orkusprengjan, því sjálf vetnis-
sprengjan breytist ekki í geisla-
virk efni. En keðjuverkanirnar
í vetnissprengjunni geta ekki
hafizt nema höfð sé úran-
sprengja til að kveikja í —
með því eihu móti er unnt að
framleiða nægan hita. Það er
eftirtektarvert, að kjarnorku-
sprengjan skuii aðeins vera höfð
til . að kveikja í, þetta gefur
dá'.itla hugmynd um stærðar-
hlutföllin. Hugsið um þétta.
Sprengjan, sem lagði Hírósi-ma
í eyði, er ekki annað en undir-
búningsþáítur að vetnissprengj-
xmni.
Það ætti ekki að hljótast
mikil geislaverkun af vetnis-:
sprengingúnni. Þær geilsaverk-
anir, sétn fram k-oma hljót-
ast af kjamorkusprengjunni.
Sprengja af þessari tegund
væri ■ það sem kallað er
,.hrein“ vetnissprengja, en
það er vafasamt að hún sé
til, eða geti orðið til. Það var
haldið að það væri þess konai
sprengjur, sem gerðar voru til-
raunir með á undan bikínitil-
raununum, en nú er það kunn-
ugt, að það voru annars konar
sprengjur.
Sprengjumar, sem reyndar
voru, framleiddu miklu meiri
geislaverkanir, og það var í
rauninni álíka sperinandi og
að lesa glæpareyfara að fylgj-
ast með uppgötvunum jap-
anskra visindamanna. Þ'eir
störfuðu likt og leynilögréglu-
menn gera, og þegar þeir þótt-
ust komnir að öruggrí niður-
stöðu, fullyrtu þeir, að sprengj-
an gæti með engu móti verið
„hrein“ vetnissprengja. Efna-
greining á öskunni í hinum
nafnkunna fiskibát Furuku
Marue, sýndi svo mikið af
strontíum 90, að það gat ekki
stafað frá „hreinni" vetnis-
sprengju. Þeir gizkuðu þá á, að
í sprengjunni hefði verið miklu
meira af úrani en fyrst var

Íhrií vetnissprengjunnar
á stríðs~ og íríðartmum
Grein sú sem hér er birt er fyrirlestur sem danskur ritstjóri,
Gerda Winding, flutti á síðasta ári. Málfríður Einarsdóttir
þýddi fyrirlesturinn á íslenzku, og var hann síðan boðinn ríkisút-
varpinu til birtingar, en útvarpsráð felldi að koma
slíku efni á framfæri við hlustendur.
haldið, og próf. Rotblat, ensk-
ur vísindamaður, var einn af
hinum fyrstu, sem fullyrti, að
sprengjan hefði ekki verið eig-
inleg vetnissprengja, heldur eft-
ir öllu að dæma vetnissprengja
með þykkri húð af úrani að
utan. Slík sprengja er miklu
voveiflegrí en nokkur vetnis-
sprengja. Hún hefur svipuð á-
hrif og kóboltsprengja, en sú
sprengja er álitin svo stór-
háskaleg, að haldið hefur ver-
ið; að enginn mundi vilja
framleiða hana. Rotblat segir
jafnvel að þessi sprengja sé :
ennþá verri en kóboltsprengj-
an. Þó eru þetta ágizkanir, en
þær hafa rejmzt furðu réttar,
og sprengjur þær sem nú eru
kallaðar ægisprengjur (stórar
vetnissprengjur) eru að eðli
og áhrifum næsta líkar kóbolt-
sprengjunni. Ægisprengjan er
nú sem stendur kölluð hin „ó-
hreina“ vetnissprengja í blöð-
um víða um heim Hér (í Dan-
mörku) er hún kölluð A B A
sprengjan, þ.e. kjarnorku-vetn-
is-kjamorkusprengja. A B
sprengjan þ.e. kjamórku-vetn-
issprengjan, sem álitið er að
ekki sé unnt að framleiða,
mundi hafa álíka áhrif og
kjarnorkusprengja ásamt vetn-
issprengju. Þess vegna er von
að menn haldi að A B A
sprengan jafngildi að áhrifum
til einni vetnissprengju og
tveimur kjamorkusprengjum.
Þeir sem hafa heyrt sagt frá
úranhúðinni utan um sprengj-
una, munu geta haldið, að svip-
að magn sé af þessu efni í húð-
inni og í kjamorkusprengjunni
inni í vetnissprengjunni. Þetta
er rangt. Það er lauslega á-
ætlað, að í úranhúðinni sé
þúsund sinnum meira úran en
í kjamorkusprengjunni, og á-
hrifin af sprengjunni verða
ekki jöfn tveimur kjamorku-
sprengjum heldur 1001 kjarn-
orkusprengju. Við þetta bætist
svo sprengjukrafturinn frá
sjálfri vetnissprengjunni. Þetta
er ekki lítill munur, svo ekki
er að furða, þótt mönnum þyki
sem af þessum geislaverkun-
um muni hljótast ýmislegt
geigvænlegt.
Þegar athuguð eru áhrif ægi-
sprengjunnar sést að þau eru
margvísleg, Sjálf sprengingin
varpar afarsterkum loftþrýst-
ingsöldum svo að hús hrynja
jafnvel í mikilli fjarlægð frá
sprengingarstaðnum. Hvað
myndi hljótast af því ef ægi-
sprengja yrði sprengd yfir
Kaupmannahöfn? Slík sprengja
er tíu megatonn. en það þýðir
að hún hefur álíka sprengiafl
og tíu milljónir tonna af
trótýl! Við skulum hugsa okk-
ur að hún yrði látin springa
í lofti yfir miðbænum. Við það
myndi myndast gígur, sem
væri 50 metra djúpur og 1—2
kilómetrar að . þvermáli, og
mundu fáir eða rngir lifa af,
sem væru staddir í allt að 6
kílómetra. fjarlægð frá spreng-
ingarstaðnum. Raunar má bú-
í byrgi marga metra niðri í
jörð. Varnarbyrgi, sem eru of-
anjarðar, eru einskis virði, því
að geislarnir fara gegnum alla
veggi.
Á friðartimum er ekki mikil
hæíta á þessum áhrifum af
ægisprengjunni, en hin fjnrðu
áhrif eru einnig hættulen: á
friðartímum. Hin béinu áhrif
af sprengjunni, sem síðast hef-
ur orðið kunnugt um, er hel-
ryksregnið, sem kallast á
ensku „fall-out“. Fyrst var
haldið að það kæmi aðeins nið-
ur í námunda við spréhgirigar-
staðinn, Það kom að 'óvör-
um, og það var þetta helryks-
l'tgri; re.n l.i'.ti japönsku fiskin
ir.snnlna, scm voru staddiriu.
lar^t fy;-'r utan h!3 afmarkaða -
h->'’nsvæði. Við seinni mæHng*.c
ar kom það í ljós, að rignt
hafði helryki á svæði, sem. var
löng og mjó sporaskja og: var-
350 km á lengd os 65 á brei.dd,:
(eða líkt og ísland frá norðrh
tif suðurs!) Slíkt helregn hefur
dauðann í för með sér, nema
- menn séu því betur varðir.
Fyrst var haldið að ekki myndl
rigna meiru, en af þessu urðu •
menn samt sem áður svo á-
hyggjufullir, að kjarnórku-
nefndin bandariska, var að
hugsa sig um í heilt ár, hvort
hún ætti að koma sér að því
að segja frá þessu. Þetta fyrstá
regn, sem fellur fyrsta klukku-
tímann og allt að þvi sólar-
hring eftir að sprengingin hef-
ur átt sér stað vakti mikið urn-
tal, og það kom á daginn áð
ekki var hægt að segja fyrir í
hvaða átt það myndi fara. Ef
sprengd yrði sprengja yfir
Kaupmannahöfn gæti rignt
langt norður í Svíþjóð, vestur
á Jótland eða suður á Þýzka-
land — það fer eftir vindstöð-
unni. Sé sjálfri sprengingunni
líkt við flugeld sem springur,
má líkja hinu staðbundna hel-
regni við reyk sem kemur af
flugeldum. Þegar umtalið um
þetta helregn stóð sem hæst,
spurðu visindamenn og þar á
meðal Rotblat. hvort ekki gæti
fallið helregn á stöðum sem
væru miklu lengra frá spreng-
ingarstaðnum. Dr. Libby, sem
er í bandarísku kjarnorkumála-
nefndinni sagði að þeír hefðú
óttazt að rigna myndi stronti-
um 90, en sem betur færi, virt-
ist sem þetta efni hefði horfið
út í geiminn eða sokkið í sjáv-
ardjúpið! Libby var afar bjart-
sýnn þá, en nú er hann kominn
á allt aðra skoðun um stronti-
um 90. Dr. Libby hefur fundið
hvernig strontíum 90 berst, ert
til þess að skýring hans skilj-
ist verður að gera grein fyrir
hvað strontíum 90 er.
(Niðurlag á morgun).
ast við, að flestir eða allir,
sem staddir eru nær en í 15
kílómetra fjarlægð, en það
svarar til fjarlægðarinnar til
Taastrup, Ballerup og Holte,
muni farast, jafnvel þótt þeir
væru staddir í djúpum loft-
varnabyrgjum. Það er ekki
fyrr en út við Helsingjaeyri,
Hróarskeldu eða Köge, sem
menn yrðu nokkurn veginn ó-
hultir.
En ekki einungis það. Ægi-
sprengjan er gífurleg íkveikju-
sprengja. f þurru veðri kveikir
hún í öllum húsum, sem eftir
standa uppi og eru nær en í
18 kílómetra fjarlægð frá
sprengingarstaðnum. Allir sem
eru staddir á þessu svæði,
mundu brenna inni eða fá skað-
vænleg brunasár. Þó að svo
undarlega vildi til, að einhver
slyppi við þetta. tvennt, eru þó
ennþá minni líkur til að nokk-
ur lifði af hin þriðju áhrif, en
það eru geislaverkanimar sem
koma um leið og sprengjan
springur. Þessari geislun má
ekki blanda saman við hin
ýmsu geislunaráhrif sem koma
seinna. Þessi geislun er gamma-
geislun og fer gegnum alla
fasta hluti jafnhratt og Ijósið
og gerir alia dauðvona sem fyr-
ir henni verða. Af henni fá
menn svonefnda kjarnorku-
veiki, en g.eta. lifað svo dögum i Jónsson sön/r\’,ari svngur
eða jafnvel vikum skiptir. Þessi | gænslm söngva .A ðnranvnr er
geislun fer í gegnum þykka ókevnis oy pi> fé'p^mönni’m
veggi, og eina vörnin sem heimjit. aö taka me.ð c.A-crpst.i.
nokkurt gagn er í, er að vera (Frá fsl.-sæns!m félaginu.)

Samkoma íslenzk-
sænska félagsins
í tilefni af 'komu sænska rit-
höfundarins Eyvind Johnson
og þeirra Svía annarra, er hér
eru staddir vegna særisku
bókasýningarinnar, efnir Is-
lenzk-sænska félagið til sam-
komu í Þióðleikhúskjaliaramim
kl. 20.30 í kvöld. Eývind Jófih-
son ies þar npn úr verknm
sínúm, en Hermann Sto'^e for-
stióri og Dr. Sven Rinman
bókavörður, fijriia stnt.t ávörp.