Þjóðviljinn - 17.05.1958, Page 4

i) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 17. maí 1958 ---<-
1
ISLENZK TUNGA j
11. þáttur 17. maí 1958
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
í nokkrum undanfarandi
þáttum hefur verið rætt um
ýmsar hliðar íslenzkrar 'tungu,
en einum þó ekki sinnt sem
skyldi: orðaforða málsins.
Mál sumra þjóða eru með
þeim ósköpum að allur þorri
venjulegrar alþýðu kann ekki
ritmálið, heldur talar aðeins
eina mállýzku, sína eigin, en
þær eru þá misjafnar eftir hér-
uðum. Þessu líkt er ástandið
t. d. hjá frændum okkar í
Noregi. Ef þar væri ekki til
annað ritmál en hið danskætt-
aða bókmál (áður kallað ríkis-
mál), væri mikill hluti lands-
manna mállaus á ritmálið, t. d.
allur þorri manna í Vestur-
Noregi, en riú eiga þeir sér til
bjargar annað ritmál, nýnorsku
(landsmál). Og ef Norðurlöndin
þrjú, Danmörk, Noregur, Sví-
þjóð, hefðu verið sama ríki alla
tíð síðan á tímum Kalmarsam-
bandsins (um 1400), þegar þau
voru sameinuð undir einum
þjóðhöfðingja, væri eitt og
sama ríkismál um þau öll nú.
Þá væri mállýzkumunur innan
ríkisins enn meiri. — Ekkert
þessu líkt er til í íslenzku máli;
íslenzka er mállýzkulaus ef
ekki er annað kallað málýzka
en það aiþýðumál sem menn
tala þegar þeir þurfa sérstak-
an iærdóm til að geta skilið
viðurkennt ritmál þjóðar sinn-
ar, hvað þá til að geta skrif-
,að það sjálfir. Hitt er annað
mál ■— og það þekkjum við vel
sem daglega fáumst við orða-
bókarstörf eða þess háttar —
að fjöldi orða í íslenzku er að-
eins notaður á mjög takmörk-
uðu svæði eða í vissum héruð-
um, en kemur fólki annars
staðar næsta undarlega fyrir
sjónir. Þetta á bæði við orða-
far og annað í máli. Þá er oft
gert gys ;að þeim sem talar
öðru vísi en þeir sem hann um-
gengst. En það er mesti mis-
skilningur.
Þeir sem verða fyrir slíku að-
kasti ættu þá að minnast þess
að fágæt orð eTu of-t merkilegri
en hin aigengari; þau veita oft
mikilvægar upplýsingar um
ýmsa þætti tungunnar sem ella
væru huldir, og geta auk þess
stundum verið lífvænni en
önnur orð. Alkunna er það t.
d. að góðir rithöfundar taka
sumir mjög oft upp slík orð í
rit sín, veita i þau nýju lífi og
hefja þau til vegs að nýju.
Meðal íslenzkra rithöfunda hef-
ur Halldór Kilján Laxness
mjög sfundað þetta.
Stundum er Það svo þegar
fólk gerir gys að öðrum vegna
málfars þeirra að til slíks
kæmi ekki ef menn hefðu
kynnzt sömu orðum áður. Og í
þessum þáttum hér í blaðinu
var frá upphafi ráðgert að
ræða stundum um ákveðin orð
sem eru ekki á hverju strái,
skýra merkingu þeirra og leit-
ast eftir að fá vitnekju um út-
breiðslu þeirra eða merkingu.
En það er ekki unnt nema til
komi mikil samvinna við lesend-
ur. Þeir sem fylgzt hafa með
íslenzkuþáttum útvarpsins und-
anfarið vita þetta. Fyrst í stað
verða tekin fyrir orð sem eru
fremur sjaldgæf, nema ef til
vill í ákveðnum sveitum. Og í
þetta sinn verða einkum aust-
firzk orð fyrir valinu. Eg veit
að sum þessara orða a. m. k.
eru útbreiddari en hér er til-
greint, eða geta haft aðra merk-
ingu, en um það verður að leita
til lesenda sem mér eru fróðari.
Öll bréf, stutt og löng, eru vel
þegin, og fyrirfram er ekki að
vita hvaðan markverðustu
heimildirnar kunna að koma.
Allar upplýsingar sem sendar
eru þessum þætti koma síðar
Orðabók Háskólans að gagni.
Og þá hefst orðabelgurinn:
ambima er óhagvirk, klaufsk,
kona. Ekki þekki ég það úr
mínu sunnlenzka máli, en Sig-
fús Blöndal hefur það í orða-
bók sinni án þess að tilgreina
hvaðan það er tekið. Bjöm M.
Ólsen telur það austfirzkt ÍÆ-
vasabókum sínum.
bjaka, og bjakast, -er einnig í
orðabók Blöndals og merkir -að
basla við bú, eða sama og að
bolloka, Björn M. Ólsen segir
þetta verða austfirzku og tekur
sem dæmi að setningin „Sá
bjakar það“ merki sama og ,,sá
býr vel.“ Sögnin að bolloka
merkjr að hokra eða basla við
bú. Bæði Sigfús Biöndal og
Björn M. Ólsen telja það aust-
firzku, en um þetta orð segir
Árni Magnússon einhvers stað-
ar að það sé „kvikindisorð,
brúkanlegt í Rangárvallasýslu“.
Honum hefur sýnilega þót.t það
ófagurt.
veðja. Allir vita hvað er að
veðja um eitthvað, og flestir
mundu segja „ég veðjaði við
hann, við veðjuðum um það“.
En einnig er til önnur beyging:
ég vaddi við hann, við vöddum
um það, og jafnvel með mið-
myndarendingu: þeir vöddust
um það. Um þetta væri mjög
fx'óðlegt að fá einhvérjar frétt-
ir.
Vikukaup Dagsbrúnarverkamanna — 48 stunda
vinnuvika gerir kr. 902.40.
VILHJÁLMUR S. Vilhjálmssqn
sagði réttilega í erindi sínu um
daginn og veginn fyrra mánu-
dagskvöld,. að verkamaður hér
hefði 902,40 krónur á viku. Út-
varpsgagnrýnandi Morgun-
blaðsins tók þessi ummæli upp
og sagði, að verkamaður, sem
hann hefði talað við, hefði
sagzt hafa 11—12 hundruð
krónur á viku. Af hverju er
þessi mismunur? spurði út-
varpsgagnrýnandinn. Þessi
spurning sýnir mæta vel ó-
kunnugleika og skilningsleysi
ýmissa manna á atvinnu- og
launamálum verk'alýðsins, og er
leitt til þess að vita, þegar ann-
ars mætustu menn verða berir
að slíkum ókunnugleika. Taxta-
kaup Dagsbrúnarverkamanna
er núna kr. 18.80 og með 48
stunda vinnuviku gerir það
902.40 á viku. Þetta er einfalt
og augljóst mál. Maðurinn, sem
útvarpsgagnrýnandi Morgun-
blaðsins talaði við, hlýtur því
-annað hvort að fá hærra tíma-
kaup en taxti Dagsbrúnar er,
eða hann vinnur eftirvinnu, þ.
e. vinnur meira en 48 stundir á
viku. En þegar rætt er um
kaup fólks, er auðvitað sjálf-
sagt að miða við dagvinnu-
kaupið eins og það er sam-
kvæmt taxta viðkomandi verk-
lýðsfélags eða stéttarfélags. Það
er áreiðanlega sjaldgæft, að
boi-gað sé meira en taxtakaup,
þótt það sé kannski til, og eft-
irvinna er heldur ekki almennt
unnin, þótt sum fyrirtæki láti
vinna meira en 8 stundir á
dag suma tíma ársins. Það er
þvi ekki réttlátt að miða við
slíkt, þegar talað er um kaup
verkamanna, nema taka það þá
sérstaklega fram, ef um eitt-
hvað annað er að ræða en
venjulega vinnuviku og dag-
vinnu — kaup samkvæmt
taxta. Eg þekki verkamenn,
sem vinna í byggingarvinnu,
og þeir hafa oft talsverða eft-
irvinnu á sumrin, en í vetur
gengu svo aftur sumir þeii'ra
atvinnulausir dögum saman og
vikum saman. Og fólk, sem
virmur að fiskverkun í frysti-
húsunum vinnur e.t.v. dag og
nótt, þegar mikið berst á land
af fiski, en svo falla aftur úr
hálfir og heilir dagar, þegar
engin vinna er hjá því. Á það
ber svo að lxta, að hjá tíma-
kaupsfólki fellur úr fjöldi lög-
boðinna helgidaga og fi-ídaga;
mun óhætt að segja, að helgi-
dagar þjóðkirkjunnar, aðrir en
sunnudagar, auk annarra frí-
daga, geri a.m.k, tvær vikur á
ári, sem dragast frá vinnu-
viknafjölda tímakaupsfólks. —
í fyrrnefndu erindj minnir mig,
að V. S. V. teldi, að verkamað-
urinn mætti halda vel á kaupi
sínu lil að láta það hrökkva til
sómasamlegs framfæris fjöi-
skyldu sinnar og víst er það
rétt. Kaupmáttur verkamanns-
launa eykst á engan hátt við
það, að útvarpsgagnrýnandi
Morgunblaðsins virðist draga i
efa, að þau séu ekki nema
902.40 krónur á viku. Slikt vit-
um við fullvel, sem árum sam-
an höfum unnið rétta og slétta
48 stunda vinnuviku, eða þvi
sem næst. Og það er ergilegt,
þegar menn geta ekki skilið,
að við verðum að láta okkur
nægja lögboðið dagvinnutaxta-
kaup, heldur vilja ertdilega
reyna að telja sjálfum sér og
öðrum trú um að kaup okkar
sé meira en það er.
©yvi: „Það er ekki eyvi eftir
af því“ merkir = það er ekkd
tætla, ekki ögn, eftir af því.|
Sigfús Blöndal hefur þessa;
setningu úr Breiðdal (væntan-’
lega frá Stefáni Einarssyni):|
„Eyvin af ánum fundust árið^
eftir“, auk þess sem hann hef-|
ur orðasambandið „léttur eins)
og eyvi“ = léttur eins og fis. I
faiuiakjöt er kjöt af sauðféj
sem hefur farið í fönn og-kafn-j
að þar, eða af króknuðuj
(Orðabök Blöndals.) |
gréla, hnífgréla, er ómei'ki-
legur hnífur, bredda.
gagur er sama og öfugsnúinn,’
einrænn. Sigf. Bl. tekur dæmi:
„Hann er gagur og kemur ekki
saman við neinn annan“.
gonta, kvenkynsorð, er gras-
lág eða dæld. Sigf. Bl. telur það
bæði vestfirzku og austfirzku,
erx ekki er mér kunnugt um
það annai's staðar að.
geyfa, kvenkynsorð, er sama
og kafald með hægum vindi,
eða skafrenningur (fremur
skammur), skafbylur eða skaf-
mold, eins tg Vestfirðingar
segja. Sunnlendingar kalla
þetta neðanbyl, en það orð þyk-
ir Norðlendingum stappa nærri
dónaskap, þó að þeir tali um
ofanbyl = snjókomu.
haska. Sumir ala um að flýta
sér, en það orða Skaftfellingár
gjarna þann veg að segja: „Eg
þai'f að haska mín (en haska
sig er sama og að Ijúka ein-
hverju af), við verðum að
haska okkur". Þeir segja líka
að flýta sín (flýttu þín), þar
sem flestir aðrir segja flýta
sér.
jagla = jagast; „verið þið
ekki að jagla þetta“.
Bréf til þáttarins má senda
ritstjórn Þjóðviljans og merkja
umslagið „íslenzk tunga“.
Mjólkurkæli ng
ElftixTarandi tafla. sýnir glöggt, ihve nauðsynlegt er
að kæla mjólk vel, ef koma á í veg fyrir, að
gerlar nái að aukast í henni.
1. Sé mjólk kæld niður í 5°C, helzt gerlafjiildinn
nokkum veginn hinn sami fyrstu 12 klst.
2. 1 10 stiga. keitri mjólk finunfaldast gerla-
fjöldinn á 12 klst.
3. í 15 stiga heitri mjólk 15-faldast gerlafjöldinn
á 12 klst.
4. í 20 stiga heitri mjólk 700-faldast gerla-;
f jöldinn á 12 klst.
5. í 25 sti.ga hertri mjólk 3000-faldast gerla-
f jöldinn á 12 klst.
Skulu þvi allir, sem hlut eiga að máli, hvattir til
að kæla mjólkinía vel og jafnframt að verja hana
vandlega fyrir sól,
Reykjavik 16. maí 1958
MJÖLKUREFHRLIT RÍKISINS
Nauðimgaruppboð
sem auglýst var í 6., 7 og 8. tbl. Lögbirtinga-
blaðsins 1958, á hluta í Engihlíð 8, liér í bænum,
talin eign Kristján Sigurðssonar, fer' fram eftir
kröfu tollstjórans í Reykjavík á eigninni sjálfri,
fimmtudjagiim 22. maí 1958, kl. 2.30 síðdegis.
BORGARFÖGETINN í REYKJAVÍK
Nauðuugaruppboð
sem auglýst var í 13., 14. og 15. tbl. Lögbirtinga-
blaðsins 1958, á hluta í Rauðarárstíg 3, hér í bæn-
um, eign Gunnlaugs B. Melsted, fer fram eftir
kröfu tollstjórans í Reykjavík og bæjargjald'ker-
anjs í Reykjavík á eigninní sjálfri föstudaginn 23.
mjai 1958, kl. 2.30 síðdegis.
BORGARFÖGETINN I REYKJAVÍK
Aðalf undur
Sölus&mband ísl. fiskframleiðenda
verður haldinn í Reykjavík, mánudaginn 2. júni
1958. — Dagskrá samkvæmt félagslögiun.
Stjóm Sölusambands ísl. fiskframleiðenda.