Þjóðviljinn - 03.06.1958, Blaðsíða 7

Þriðjudagitr 3. júní 1958
ÞJÓÐVILJINN
(7
í gestaboðinu sem stóð í
Unuhúsi meðan Erlendur Guð-
mundsson lifði var æfinlega sið-
ur að bera á borð einum fleiri
bolla en gestir voru kríngum
borðið, — það er bollinn handa
ókomna gestinum, sagði Er-
lendur; en við hin kölluðum
þetta bolla guðs. Úr þessum
bolla drakk Steinn Steinarr oft-
ar en flestir menn.
Uppúr 1930 fóru að verða
fleiri þau kvöldin, að ókunnur
gestur kæmi innum eldhúsið og
tæki sér sæti við borðið; því
hélt áfram uns maður þessi var
orðinn þar sjálfsagðastur heima-
gángur. Þessi gestur var í fá-
tækara lagi að útgángi saman-
borið við aðra gesti, og var þó
fátt ríkra manna þar á ferð.
Hann var einn þeirra ágætu
manna sem ekki hafði neinn
status í lífinu, utan hvað hann
hét þessu merkilega nafni sem
minnti á grjót og enn grjót.
Hvaðan hann kom eða hvert
hann ætlaði vissu menn ekki
gjörla, enda ekki siður að
spyrja slíks í þeirn s'tað; störf
hafði hann ekki með hönduih
.svo menn vissu og ég hygg að
hann hafi ekki heldur átt neins-
staðar heima. Þetta var lágur
maður og visinn á honum ann-
ar handleggurinn, en eygður
flestum mönnum betur og gáfu-
legur á uppandlitið, allra
manna hárprúðastur. Þegar
hann rétti út höndina sást að
hún var í laginu eins og hrafns-
vængur á flugi: ystu broddar á
(i vængfjöðrum fljúgandi hrafns
eru einsog beygðir uppávið.
! Þessi maður var yst fata klædd-
ur gömlum þykkum frakka sem
hann fór ekki úr undir borðum,
' og var kraginn uppbrettur en
Stærðar trefill um hálsinn.
ÍÞessi gestur þótti einatt kald-
ranalegur í svörum um menn
og málefni. Ekki held ég að
hann hafi verið alskostar við
skap þeirra manna flestra er
þar voru gestir. En svo sagði
Steinn mér síðar, að á öllum
'sínum gaddhestaárum, meðan
hann var daglegur kvöldgestur
í Unuhúsi, hefðij það aldrei
komið fyrir í nokkurt skifti, að
Erlendur hefði tekið sér öðru-
vísi en siður er að heilsa sönn-
um stórhöfðíngja sem fáir eiga
þess kost að heilsa nema einu-
sinni á ævinni; hefði hann jafn-
an boðið sig velkominn, beint
til sín máli og loks fylgt sér útá
hlaðhelluna og þakkað sér fyr-
ir komuna innvirðulega, þegar
hann gekk út síðastur gesta
uppúr miðnætti. Nokkrir munu
enn vera til, sem kunnugir
voru í þessu húsi, og' geta bor-
ið um að Erlendur leit aldrei á
Stein 'öðruvísi en einhvern
, mesta ágætismann sem þá væri
uppi á íslandi, einkum þó á
þeim árum er Steinn átti for-
j mælendur fá og margir þóttust
þess umkomnir að hnýta í hann.
iÞað heyrði ég Stein. segja að
Erlendur hefði verið sér meiri
ráðgáta og tíðara umhugsunar-
efni en flestir menn sem hann
,, hefði kynst fyrr og síðar. Ekki
kom það flatt upp á Erlend þeg-
ar það varð bert af fyrstu ljóða-
bók hins ókunna dularfulla
gests, árið 1933, að þar var kom-
inn á vettváng Ijóðasmiður svo
' slýngur að telja mátti á fingrum
annarrar handar þá skóldmær-
ínga á landinu, sem stóðu hon-
< um jafnfætis.
Ég held Steinn Steinarr hafi
verið einna skarpastur maður
að greind sem ég hef kynst og
fijótastur að skilja þá hluti sem
hann vildi. Þegar hann kom að
vestan kunni hann að yrkja eins
vel og þá var yfirleitt ort á ís-
landi. En næmi hans gerði hann
á skemmri tíma aðnjótanda
þeirra hugmynda sem þá voru
nýastár og fáheyrðastar en
flesta menn, svo að lángskóla-
geingnir menn virtust oft
aldarregistrið einhvernveginn á
tilfinningunni.
Ég var nú svo sem ekki orð-
inn neitt ,,verðlaunaskáld“ þá,
en þó mun hann hafa grunað
að ég setti saman vísur, því
ekki. leið á löngu þar til hann
lét talið berast að Ijóðagerð og
var hann ætíð ákaflega ljúfur
og innilegur þegar slík mál bar
á góma. En heldúr þótti mér
lítið fara fyrir hagmælsku
hans: hann var ruglaður í rím-
inu — skorti brageyrað góða.
Ég efaðist því um að hann yrði
nokkurntíma skáld. Hinsvegar
vissi ég strax að hann mundi
verða bæði mikill og skrýt-
inn spekingur. Upp á þetta urð-
um við fjarska samrýmdir og
hvorugan óraði fyrir því sem
síðat skyldi fram koma. Samt
sendi hann mér kvæði eftir sig
nokkru eftii- að ég; hvarf þaðan
úr sveitinni. Það hét Hinn for-
dæmdi og var ekki björgulegt-:
* : einhver óskiljanlegur bölmóð-
-'i; ur, snarvitlaust rímaður. Eg
s,, bað „ug ag hjálpa okkur báð-
um.
Þetta vilí hvarfla í hugann
nú þegar glókollurinn er allur.
heimskir sem þussar í viðræðu
við hann; það var ótrúlegt hvað
þessi maður gat fundið á sér.
Kröfuharðar gáfur hans leit-
uðu persónulegrar lausnar á
ráðgátum tímans og báru hann
burt af troðnum brautum. Forn-
ar niðurstöður, hefð og geymd
í efni og formi, urðu honum æ
minni fullnægja. Hann barst
með náttúrlegum hætti, sam-
kvæmt gáfum sínum, á brattar
leiðir sem almenníngi þóttu
ekki auðkleifar né fýsilegar. En
þær útsýnir sem hann lauk
mönnum upp í skáldskap sín-
um urðu mörgum gáfuðum full-
hugum að fordæmi og uppörvun
og fyrirheiti stórra hluta.
Heimur Steins Steinars er býr
í ljóði hans mun verða síðari
mönnum umhugsunarefni.
Heimspeki hans er sérstök og á
rætur sínar í lyndiseinkunn
hans og örlögum, þó eru sumir
drættir hennar nær tímanum
sem við lifum á en flest sem
hugsað hefur verið á íslensku
þessi árin. Það var vel til fund-
ið af prestinum sem mælti yfir
moldum Steins í gær í Fossvogi,
er hann kaus sér texta úr Jobs-
bók til að auka mönnum skiln-
íng á þessu skáldi. Einnig hefði
mátt benda á Hallgrím Péturs-
son og þau önnur skáld íslensk
sem af hvað mestri snild útmál-
uðu fallvaltleik heimsins og
kunnað hafa að yrkja andláts-
sálma rétt.
í kulda og myrkri ég kvað og
ég baðst ekki vægðar,
og kvæðið var gjöf mín til
lífsins, sem vera ber.
Eg veit hún er lítil, og þó var
hún aldrei til þægðar
þeim sem með völdin fóru á
landi hér.
Karlmennskuhug, þrjóslru, ó-
sáttfýsi við heiminn, óbilgirni
eins og presturinn sagði í gær,
þessa eiginleika átti Steinn
2
Að loknúm „léstrartímunum"
í Saurbænum skildu léíðir okk-
ar í heilan áratug eða þangað
til ég flutti til Réykjavíkur. Þá
var hann þar fyrir fuiltíða
maður, blásnauðúr og búinn
iað mæðast í mörgu, orðinn
blóðrauður bolsi — og skáld.
Urðu nú miklir fagnaðarfundir
og héldust eftir það stöðug
Steinn
teinarr
Steinarr í ríkara mæli en flestír
menn, auk snildarinnar. Af
hans dæmi munu úng skáld
læra að standa sig í lífinu; óg
sömuleiðis að deya.
Hann hafði það af að verða
á móti öllum heimsveldunum
og dó glaður.
H. K. L.
Þegar klukkan stanzaði
1
Bærinn hans hét Mikligarð-
ur. Hann stóð sunnan í Staðar-
hólsdal miðjúm, fallegum dal
og veðursælum — og þó vana-
lega afspyrna þegar hvessti.
Fóstran Kristín var völva
heimilisins, trölltrygg fornkona.
Annars var þarna bergmál í
mannanöfnum: hjónin hétu
Steinunn og Steingrímur og
sjálfur hét pilturinn Aðal-
steinn. Er hann síðar á ævi
lagði í ljóðavíkingu þótti hon-
um vissast að herða enn hljóm-
inn — og þannig kom Steinn
Steinarr til sögunnar.
Hann var nær fermingaraldri
þegar ég kom kennari á þennan
ágæta bæ og gerðist lærifaðir
hans. Hann var níu árum yngri
en ég, bjartur mjög yfirlitum,
hárið sem glóandi silki. Nokk-
urs andófs kenndi í svipnum
meðan hann var að þreifa fyrir
sér um tilverurök þessa ókunna
manns — stundum skutust grá-
glettnir demónar um augu og
nef. En strax að kvöldi fyrsta,
dags vorum við orðnir mátar.
Hann var smár vexti og ekki
falinn til líkamlegra stórræða,
en því meiri virtist andlegur
þroski , hans. Því enda þótt
hann bæri ekki nema hæfilega
virðingu fyrir barnaskólastagli
og bókakostur væri annars af
skornum skammti var skynjun
hans undarlega fersk og forvit-
in, maður gat strax talað við
hann um. alla heima og geima,
það var eins og hann hefði ver-
...samskipti, oft daglega, alía þá
stund sem é’g hélz.t. YÍð í, h.öf-
uðstaðnum. Er þar skemmst.af
að segja að báðir gerðust. nú
kreppuskáld, öreigaskáld, bylt-
ingarskáld, um sinn. En þessir
tveir dalamenn.. voru harla ó-
líkir um flest, enda vildi þró-
unin ganga nokkuð á misvixl.
Útkoman varð sú að meðan
nokkur hljómgrunnur fannst
hélt ég áfram að „bjarga al-
þýðunni“ í gamaldags stíl, en
er kreppu tók að linna sneri
hann sér æ meir að því að
„bjarga ljóðlistinni“ í nýmóð-
ins stíl. Og loks kom þar að
kveðskapur læriföðurins gamla
var orðinn einskonar samnefn-
ari alls þess vanabundna og
tímabundna sem víkja þurfti
úr vegi. Eða var þar kannski
ekki að finna allt það sem hinn
nýi skáldaskóli hans fordæmdi
hvað harðast: sjálfvirka rímið,
þjóðfélagsprédikunjna, hug-
sjónaglamrið, tilfinningasem-
ina, andvaraleysið í hinu heil-
aga musteri listarinnar? Víst
horfðust menn nú i augu yfir
járntjald snöggra tímamóta,
enda þótt aldréi skærist bein-
línis í odda um minn kveðskap
sérstaklega á opinberum vett-
vangi — og gæti ,ég bezt trúað
að ég hefði þar að einhverju
leyti notið foringjans.
En á einkafundum okkar
dalamannanna var annað uppi
á teningnum. Þar var é® fvrr
en varði oríinn ásmundur karl
á bjargi og lét nú grckir son-
ur kambinn gsnga heldur ó-
mjúklsga niður bak:ð og má
vera að kengála hafi stokkið
hrygglengjulaus til húrs. Nú
dugði engin sveitahagmælska
lengur, engin verkalýðsbyltlng,
engin verðlaun: skrýtni spek-
ingurinn minn var orðinn tíma-
tákn hins eina sanna skáld.skap-
r~. E-> •1"e! ’— r1ruy^a á vin-
áttu okka- bversu öndvcrðir
sem við klóuðumst: ég kunni
vel hreinskilninni, þessu óner-
sónulega hugrekki leitandans,
og vissi að á breiðfirzka visu
var hann verstur þegar hann
unni mest.
Það var löngum vanci hans
þegar hann var búinn að út-
lista lengur eða skemur íyrir
mér hvílíkt dauðans vandræða-
skáld ég væri að snúa sér að
konu minni eða börnum af því-
líkri ástúð og ljúímennsku að
þau vissu engan meiri dýrð.ar-
mann, hversu sárt sem heirpil- .
isfaðirinn átti um að binda.
Því þó það sé kannski ekki
fyrst og fremst spurt um
hjartaþel í skáldskap, þá er
stundum spurt um það í dag-
legu lífi. Síðan kvaddi hann
og gekk hljóður að nýju út
á öræfi götunnar.
Og þegar hann var sjálfur
búinn að eignast vndislega
konu og ég gerðist gestur
þeirra brá svo við að nú var
enginn kambur á lofti, beldur
sá sjálfgefni höfðingsskapur
sem m^ður átti að venjást á
hinum fátækustu sveitaheimil-
um í gamla daga. Þá urðum
við aftur ungir fyrir vestan. Og
sama blessuð veðursældin þar
undir fjallinu.
Með Steini Steinarr er í val-
inn hniginn einn sérstæðasti
snillingur íslenzkrar ljóðlistar.
Hann var í eðli sínu persónu-
gervingur þeirrar tragísku lífs-
vitundar sem efast um allt og
reynir að brjóta niður hverja
hömlu í umkomulausum sjálfs-
þótta. Það var ekki einungis
harmleikur hans eigin þjóðar
sem speglaðist í veru hans og
tungutaki, heldur hinn eilífi
harmleikur mannkynsins al's.
Hann var útlaginn á jörðunni,
einstæðingurinn, umrenningur-
inn: grettir og hamlet og sjapl-
ín áttu allir heima í geði hans;
og bjartur með alla þrjózkuna.
Hann gat að vísu hrifizt af
voldugri hugsjón um stund.
en óðar en hugsjónin tók
á sig veruleikaform var hún
orðin að blekkingu. Hann var
skilyrðislaus hatursmaður alls
valds, stjórnleysingi. Meðan
hann orti hlutlægt og „skiljan-
lega“ beindist öll viðleitni hans
að því að afhjúpa og spotta
máttarvöldin — sýna keisarann
allsnakinn. Afstaða hans tii
smælingjans mótaðist ekki af
félagslegri nauðsyn, heldur ör-
lögbundinni samþjáningu.
Sí og æ leitaði hann að kjarna
hlutanna, veruleikanum að
baki þeirra — eða hvað maður
vill nú kalla það. Það var bví
ekki ófyrirsynju að hann í list
sinni reyndi að gera jaínvel
Framhald á 10. síðu.