Þjóðviljinn - 08.06.1958, Qupperneq 7
Sunnudagnr 8. júní 1958
ÞJÖÐVILJINN
(7
I.
Hiftn 12. nóvember síðastlið-
inn ýoru 100 ár liðin frá fæð-
inguf séra Magnúsar Helgason-
ar skólastjóra, en skammt er
síðan hann var enn á meðal
vor, — það eru aðeins 17 ár.
Hann fæddist í Birtingaholti í
Árnessýslu 12. nóvember 1857
og' lézt í Reykjavík hinn 21.
október 1940.
Milli þessara tveggja ártala
liggur æviþráður og ævistarf
merks andlegs leiðtoga og
fræðara, sem lengi mun verða
minnzt í landinu. Hann vár
19. aldar maður að menntun
og menningu, en entist þó vel
fram á 20. öídina, svo að segja
má, að eftir miðjan aldur hafi
hann innt það af höndum, sem
lengst mun halda minningu
hans á' lofti, en það var starf
hans sem forstöðumanns Kenn-
araskólans í 21 ár.
Svo er talið, að séra Magnús
Helgason hafi stundað kennslu
að meira eða minna leyti í
53 ár. En þegar minnst er á
kennslu í sambandi við Magn-
ús Helgason, eru tvö önnur
orð nærtæk: fræðsla og upp-
eldi.
Almennt er orðið kennsla
notað um fræðslustarf, jafnt
x skólum sem öðrum stofnun-
um, en það er kunnara en frá
þurfi að segja, að kennsla er
og hefur oft verið hin grimmi-
legasta misþyrming í uppeldinu.
Kennarar í skólum hafa tíðum
notað tölustafavald sitt í eink- ‘
annagjöfum eins og reiðfantur-
inn svipuna og böðullinn ólina,
og rekið kennslustarfið eins og
hegningarvinnu yfir bljúgum
og ómótuðum nemendum. Þjóð-
félagið, skólalöggjöf þess og
fræðslulög hafa sýkzt hættulega
af þessari tölustafaáráttu, og
fjölmargir skólaflokkar hafa
fyrir þær sakir ganað með
nemendur sína langan veg út í
óræktarmóa andleysisins.
Þar sem slíku fer fram rík-
ir ekki andi Magnúsar Helga-
sonar.
í upphafi kennslustarfs síns
við Kennaraskólann snerist
Magnús Helgason öndverður
gegn einkunnúm, þótt hann
ætti þess ekki kost að þurrka
þær út. Hann kvaðst þá óská
þess, að skóli sinn ,,yrði aldrei
gróðrarstía þess ógöfuga met-
ings, að una því að vera sjálf-
ur lélegur, ef aðeins aðrir eru
lakari, og una eigi því að
standa framarlega, ef aðrir eru
þó fremri. Að metast þannig
við aðra er ógöíugmannlegt,
það er skortitr á sannri mennt-
un, þetta, að byggja upphefð
sína á iægingu annarra". Hann
kvað einkunnagjafirnar „æsa
metnað námsmanna, til þess að
þeir kepptust því meir við nám-
ið, kepptust hver við annan um
efstu sætin“, og taldi „slíkan
metnaðaræsing illan og óholl-
an“, og „auvjrðilegar hvatir“
lægju að baki slíku kapphlaupi,
gagnstætt „þroska .og sannri
menntun11.
Ég hef minnzt á þetta í upp-
haí’i þessara hugleiðinga við
aldarafmæli Magnúsar Helga-
sonar til þess að benda á heil-
brigðan hugsunarhátt hans og
viðvörun hans til kennaranna
í laridinu. Hann benti víðar
fram á veginn til þeirrar ný-
skólastefnu, sem hófst hér
kringum 1930 og gætti nokk-
uð næsta áratug, en hefur aft-
ur koðnað fyrir hinu myrkva
ofurvaldi, sem Magnús sner-
ist gegn. En svo sem hann tal-
aði viturlega í þessu máli, fór
flest annað eftir.
II.
Magnús Helgason var hinn 5.
í röðinni af 14 börnum þeirra
Birtingaholtshjóna, Guðrúnar
annað til skiptis eftii' því sem
ástæður leyfðu. Undir handar-
jaðri hennar leitaði hann til
auðæfa íslenzkra sagna og æv-
intýra og drakk í sig göfgi
málsins.
„Fðair minn kenndi okkur
hinum eldri að stafa og kveða
að“, segir Magnús, „setti okk-
ur á kné sér og benti okkur
með bandprjóni á stafima í
stafrófskverinu, sem hann hélt
á. Þegar við höfðum lært að
kveða að, tók móðir okkar við.
Hún sat þá við rokkinn sinn
og spann, en við sátum á rúm-
inu hjá henni eða á kistu við
fætur hennar og héldum á bók-
inni. Meðan við vorum lítt
sjálfbjarga, valdi hún okkur
bækur, sem hún kimnj, svo að
hún gæti leiðrétt okkur og
hjálpað án þess að þurfa að
tefja sig á að lita á bókina.
Hún var fluggáfuð, kunni utan-
bókar ógrynni sálma og kvæða.
messusöngsbókina að mikiu
leyti og Passíusálmana, og
kvæðasafn, er Snót hét, og
miklu fleira".
Þannig liðu bernskuárin við
fræðslu og störf.
Fjórtán ára að aldri kom
hann í Latínuskólann, og
stundaði þar nám í sex vetur
og tók stúdentspróf vorið 1877.
Einar Hjörleifsson Kvaran,
sem var skólafélagi Magnúsar
í Latínuskólanum, segir um
hann á þessum árum:
„I raun og veru finnst mér
endurminningar minar um
Magnús Helgason frá skólaár-
unum nokkuð furðulegar. Hann
er tveimur árum eldri en ég,
og hann var fjórum árum á
undan mér í Latínuskólanum.
En í þekking og sálarþroska
var hann svo langtum lengra
á undan mér, en sem þessum
árum svaraði, að ekki varð
saman borið“..
Það var á þessum misserum,
er Magnús var 17 ára gamall.
að hann, ásamt tveimur bekkj-
arfélögum sínum, Þórhalli
Bjamasyni, síðar biskupi, og
Jóni Þórarinssyni, síðar
fræðslumálastjóra, lagði grund-
völl að sérstæðu og merkilegu
ritsafni, sem vafalaust á eftir
að hafa mikla sogulega þýðingu.
Það er „Árbók hins lærða
skóla á íslandi".
Er þeir félagar voru í 4.
fararpróf, Magnús og félagar
hans héldu þessu fram i þrjá
vetur, en er þeir hurfu úr
skóla, létu þeir Árbókina í
hendur þremur piltum í fjórða
bekk. Skyldu þejr halda ritinu
áfram í sama anda og skila
af sér við stúdentspróf.
Af Árbókarriturum á næstu
árum má nefna Hannes Haf-
stein, Einar Hjörleifsson, Þor-
stein Erlingsson, Árna Jónsson
og Sigurð Hjörleifsson.
Þannig gekk Árbókin að
erfðum til nýrra skólapilta á
þriggja ára fresti og var rituð
í rúmlega 40 ár. Hún hefst vet-
urinn 1874—75, en lýkur á ára-
tugnum milli 1910—’20. Nú var
það árið 1920, að margir Ár-
bókaritarar, sem þá voru á lífi,
komu saman, og ákváðu, að
Árbækurnar skyldu vera lok-
aðar í næstu 40 ár, og engum
heimilt að notfæra sér efni
þeirra. Þær hafa síðan verið
geymdar innsiglaðar í Þjóð-
skjalasafni. En árið 1960 má
opna þær til lesturs og nota
þær sem heimildir. Þetta eru
margar bækur útskrifaðar, og
renna má grun í, að þar sé ger-
semanáma mikil.
III.
Magnús Heigason gekk í
Prestaskólann og lauk þaðan
prófi árið 1882. Var hann í
hvívetna hinn bezti námsmað-
ur, og fór sérstaklega orð af
þekkingu hans í sögu og ís-
lenzkri tungu. Á skólaárunum
hafði hann kennt tveimur yngri
bræðrum sínum undir skóla,
Guðmundi, er síðar varð prest-
ur i Reykholtí, og' Kjar’tani,
er varð prestur í Hruna.
Árið 1883 vígðist Magnús
Helgason prestur að Breiða-
bólstað á Skógarströnd, en árið.
1885 varð hann prestur að
Torfastöðum í Biskupstungúm.
Þar hófst hann handa um
margskonar verklegar fram-
kýæmdir, sléttaði túnið og kom
þýí í góða rækt, jók töðufall
þess um helming, reisti öll hús
að nýju, gerði nýja kirkju á
s'taðnum, en til hennar var efnt
með samskotum.
Hann hafðj eignazt konu við
sitt hæfi, er hariri árið 1882
kvéeritist Steinunnh Skúladótt-
ur ‘Thorarénseh frá Ivíóéiðar-
hvöli.. Leit út' fyrir áð hér
væri risinn héraðshöfðingi á
veraldlega vísu og búforkur
mikill. Og það var svo. Séra
Magnús gekk sjálfur að verki
með fólki sínu, én jafnframt
umsvifum í búskapnum gerðist
hann nú sem árin liðu æ meiri
og virðulegri andlegur höfð-
ingi.
Það átti við um séra Magnús
„að hann prédikaði á stéttun-
um“. Hann gerði fóikj sínu
vel og var hinn alúðlegasti
húsbóndi. „Hann ætlaðist til
þess að vel væri unnið og vask-
lega, og lét ekki verkeíni
skorta, en hann skildi jafn-
framt, að góðum hjúum er
seint fullþakkað, og að þau
verða iað eiga sínar hvíldar- og'
gleðistundir, Hjúin elskuðu
hann og vir.tu, og var vistin að
Torfastöðum þeim góður skóli.
Um vökuna á vetrum las hann
þeim. stundum fornsögur og
aðrar góðar bókmenntir, þegar
honum gafst næði til. En er
dag lengdi og hætt var að
kvej^ja, sagði hann þeim merk-
ar sögur, lærdómsríkar og
skemmtilegar. Var frásagnar-
list hans með þeim hætti að
vísast verður að leita fornaldar
íslendinga til þess að finna
aðra eins“, segir Ásmundur
biskup bróðursonur hans.
Og hér er þá komið svipmót
það, er hann bar í . kennara-
stóli i Kennaraskólanum.
IV.
Það var haustið 1908, sem
Magnús vígði hinn nýstofnaða
kennaraskóla og tók við for-
ustu hans. Hann hafði þá næstu
fjögur árin á undan gegnt-
kennslustörfum í Flensborgar-
skóla og búið þar að nemend-
um í kennaradeildinni. Og
prestsstörf hafði hann stimdað
i 22 ár. Hann var því enginn
nýgræðingur. er hann tók að
sér að móta hina nýju fram-
tíðarstofnun.
Séra Magnúsi var vel Ijóst,
að þótt preststarfið vær’ mik-
ilvægt og áhrifaríkt, þá var
skólastjórastarfið, er hann tók
að sér, í engu minna vert,
nema siður væri. Hann var
rúmlega fimmtugur að a'dri,
o« settist í kennarastólinn með »
sömu hógyærd' og þá .e’- hann
tyliti sér í Torfástaðabaðstof-
unni meoal htimiiisfólks’ns og
sagði þvi sogur Hann mótaði
stofnunina í þjóðlegum anda,.’
jafnvel helzt hinnar 19. a’dar,
og veitti inn í hana a? jöfriu
straumum frá hinum heiðria
fornaldarheimi og kr:?':;mi
kirkjumenningu. Hann stóð á
geysitraustum si.ðgæSisg-.únd-
velli og sá ví'.í um. í k?:;"-:lu-
stundum og á samkOTium m-
enda eða' öðrum marmfundrm,
þar sem hann • kom fram. dró
hann jafnan úr hafi sag”a og
minninga dæmin um fyrir-
myndir manndóms og göfgi, og
lá létt á tungu að bregða þeim
upp, svo að minnisvert yrði.
Mai-gir mikilhæfir menn
völdust að skólanum sem sam-
starfsmenn Magnúsar, en aldrei
mun hafa verið dregið í efa,
að hann væri þar svipmesti
maðurinn í allri sinni hógværð.
Hann stjórnaði Kennaraskól-
anum frá 1908 til 1929, í 21
ár, en þá hafði eitt skólaár
fallið úr. harðinda- og styrj-
aldarveturinn 1917—T8. Á
þessu tímabili brautskráði hann
350 kennara.
V.
Eg var nemandi Magnúsar
Helgasonar á hinum síðustu
missirum, sem hann stjórnaði
skólanum. Hann kenndi skóla-
sögu og upneldisfræði. Þessar
námsgreinar gáfu honum svig-
rúm til þess að víkja jafnan
að hugðarefnum sínum, sögu
lands og þjóðar, móðurmálinu
og kristindóminum. Þess varð
fljótlega vart, að þótt hann
væri kirkjunnar maður og bæri
kristnar kenningar mjög fyrir
brjósti, þá var hann trúmaður
í þeztu mei'kingu þess orðs,
umburðarlyndur og frjá’.s í
hugsun.
í sambandi við kristindóms-
fræðsluna hafði hann sagt í
erindi: „ég er sannfærður um,
að kristindómurinn er hir.n
tryggasti grundvöllur undir sið-
gæði manna. Ég vil ekki segja,
hinn eini. Ég vil engum gera
rangt til og ég kannast við
það, að sumir trúlausir menn
komast mjög hátt í siðgæði;
^en þ.að eru þó aldrei nema ein-
stöku menn; hjá öl!um almenn-
ingi, hjá heilum þjóðum, er
úti um siðgæðið, þegar trúin
er dauð ....
Markmið kristindómskennsl-
unnar má ekki vera það, að
kenna börnunum að vita svo
og svo mikið um g'uð og' frels-
arann og lærdóm hans, nei,
það er aðeins meðalið, vegur-
inn, en markmiðið er að fá
þau til að trúa á guð, elska
hann sem föður sinn, gefa hon-
um hjarta sitt, lúta vilja hans
af fúsum og frjálsúm viíja;
þ. e. a. s. markmiðið er ekki
Framhald á 10. siðu.
Guðmundardóttur og Helga . békk, hófu þeir aðj rfta um
Magnússonar. Áttá þeSsará flest það, er til fíðiriciá mátti
systkyna náðu fullorðinsaldri teljast í skólalífinu, og einnig
og báru Birtingaholtsheimil- um' atvik og viðburði ’ú’ti’ í
inu ágætan og þjóðffægan vítri- bænum, sém Sriértu skólann
isburð. Foreldrarriir voru af að einhverju leýti. Segir þar
dugmiklum ættum, merk og vel frá ýmsurri atburðum, sem
gefin. Ástríki var mikið með bregða nýju ljósi yfit menn og
Magnúsi og móður haris. Þegar málefni. Þá skrifuðu þeir lýs-
Magnús var enn frijög úngur, ingar á ’ stúdentúm við burt-