Þjóðviljinn - 28.06.1958, Qupperneq 4

S) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 28. júní 1958
i---------------------------------------
ISLENZK TUNGA
17. þáttur 28. júní 1958
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
—____________________________;
1 síðasta þætti hefur ein-
hver ruglingur orðið á hand-
ritinu í setningu því að það
sem átti að verða niðurlag
þáttarins hom inni í honum
miðjum. — Hér verður nokk-
uð rakið til viðbótar í orða-
belginn:
ambindrylla er til víðar en
látið var í veðri vaka í síð-
asta þætti. Halldór Pétursson
þekkir það austan af Fljóts-
dalshéraði; auk þess hefur
Orðabók Háskólans heimildir
um það af Reyðarfirði og víð-
ar af Austurlandi. Þar er
merkingin „ómyndarlegur,
verklítill kvenmaður", jafnvel
„vesalingur til sálar og ík-
ama“. Af Skagaströnd er
merkingin „sóðalegur kven-
maður“, og annað dæmi úr
AusturjHúnavatnssýslu sýnir
merkinguna bjáni; „óttaleg
ambindrylla geturðu verið“.
Auk þess er það til í orða-
bókarhandriti i Landsbóka-
safni, en í öðru siíku handriti
er til ambinbirna í merking-
unni „manneskja klunnaleg í
verkum og hegðun“. Þekkir
nokkur lesandi þáttarins þetta
orð ?
Hér hefur áður verið spurt
um orðið ambirna (klaufskur
kvenmaður), en það virðist
enginn lesandi þáttarins kann-
ast við. Halldór Halldórsson
prófessor hefur eftir móður
sinni austfirzkri orðið» rass-
ambirna (borið fram -bidna)
í merkingunni „kona ómynd-
arleg til verka“.
Halldóra Magnúsdóttir frá
Snjallsteinshöfða á Landi,
Rangárvallasýslu, hefur sagt
mér mörg orð sem mikill feng.
ur var að, og verður spurt
um sum þeirra hér síðar. Ekki
kannast hún við orðið „am-
bindrylla'* og því síður „am-
birna“, en þekkir hins vegar
orðið drylla sem skammar-
yrði um kvenfólk, enda mun
það vera. allvíða til. Halldóra
kom með samsetninguna
drembildrylla sem merkir
„lata kvensu, helzt dálítið
þreklega". Þetta er lík merk-
ing og Kristín Ólafsdóttir frá
Sumarliðabæ hefur í „ambin-
drylla“ og sagt var frá í síð-
asta þætti. — Halldóra sagði
mér einnig frá orðinu leti-
drylla, sem merkir latan kven-
mann. Hvorugt þessara orða
er til í orðabókum.
Eitt þeirra orða sem Hall-
dóra sagði mér frá og ekki
eru heldur til í orðabókum er
högglabrölt, en það merkir
„umbrot, bjástur, þýðingar-
litlar hreyfingar, umsvifa-
semi“, t. d. í setningu eins og
„bölvað kögglabrölt er á þér, |
krakki“. Samsetning orðsins
er Ijós, en í sambandi við það
dettur mér helzt í hug lýs-
ingarorðið köggulltvikur sem
Orðabók Háskólans hefur
dæmi um af Rauðasandi. Það
merkir „hress, líflegur, vel
•framgenginn að vori til“, og
í orðabók Sigfúsar Blöndals
ihefur þetta orð í merkingunni
„kvikur, röskur“, austan úr
Breiðdal, en talið sjaldgæft.
Halldór Pétursson segir mér
að orðið sóttarskafa hafi ver-
ið til austur á Fljótsdalshér-
aði í merkingunni „mjög ié-
legur hnífur“. Ekki er mér
kunnugt um aðrar heimildir
um þetta orð.
Hér hefur áður verið minnzt
á orðið grip eða dauðsmanns-
grip um bletti sem koma á
líkamann án sýnilegra orsaka.
Nú hefur mér borizt í hendur
enn ein mynd orðsins, dauðs-
mannságrip, og er sú saga um
það að 'kona ein úr Arnarfirði
RIGNING. Loksins kom ærleg
rigning eftir margra vikna
þurrka. Þeir, sem einhvern á-
huga hafa á grassprettu og því
um líku, voru farnir að ákalla
regnguðinn ákaft og biðja þess
að gróðurinn skrælnaði ekki af
þurrki. Og svo kom rigning og
þá byrjuðu strax hrakspámar:
svona ætlar hann að rigna það
sem eftir er i sumar; það er
ekki efnilegt að fá nú langvar-
andi rigningatíð, einmitt þegar
slátturinn er að byrja í sveit-
unum og aðal sumarleyfatím-
inn fer í hönd hjá bæjarbúum.
En hver er kominn til að segja
að það stytti ekki upp í bráð
aftur? Hefur Veðurstofan eða
einhver annar aðili bréf upp á
þrotlausa rigningatíð næstu
vikurnar? Varla; ég held meira
að segja að það hljóti að verða
sólskin á morsun, út um glugg-
ann minn sé ég nefnilega í dá-
lítinn heiðríkjublett á annars
skýjuðum himni, og bletturinn
hefur greinilega stækkað síðan
fyrir kvöldmatinn. — Já, mikil
lifandis ósköp var annars gott
að fá rigninguna, því þótt mér
leiðist rigning í sjálfu sér, af
því að hún gerir mann eitthvað
svo drungalegan í skapinu,
gerir tilveruna eitthvað svo
gráa og vonleysislega, þá hlýt-
ur maður að viðurkenna nauð-
syn þess að annað slagið rigni
dálítið. Það er dálítið gaman
að heyra og sjá hvemig fólkið
bregst við rigningunni, Gamla
fólkið segir undantekningalítið
fyrsta rigningardaginn eftir
langvarandi þurrka-: Mikil
blessuð rekja er þetta; það ætl-
ar þá loksins að vökna í rót.
Þetta er sem sé fólkið, sem ólst
upp við þann hugsunarhátt að
blessa grassprettuna á túnskik-
anum, enda átti það kannski
sumt allt sitt undir því að
sprettan brygðist ekki og
nægra heyja tækist að afla fyr-
ir veturinn. Unga fólkið aftur
á móti segir sem svo: Andsk ...
var að bera bolla á borð, og
þóttist sjá einhvern blett á
einum þeirra og segir þá í
skopi: „Guð almáttugur, er
þetta dauðsmannságrip?"
Þarna virðist einhver þjóðtrú
vera að baki, að dauðir menn
ættu það til að grípa á fólki
eða dauðum hlutum og skilja
eftir fingraför sín, en alkunna
er að sú var trú manna fyrr-
um um huldufólk.
Þá skal hér svarað fyrir-
spurn um rétt mál og rangt.
Spurt er kyn orðsins saft,
hvort réttara sé: Viltu rétta
mér saftið, — eða: Viltu rétta
mér saftina. — Hér verður
fyrst á það að líta að þetta
orð er tökuorð úr dönsku
„saft“, þar sem það er sam-
kyns, en það samsvarar karl-
kyní eða kvenkyni í íslenzku;
orðið er skylt íslenzka orðinu
„safi“. íslendingar tóku orð-
ið „saft“ upp ekki síðar en á
17. öld og höfðu það í kven-
kyni til samræmis við dönsku.
En þau innlend kvenkynsorð
rigning er þetta; það er ekki
verandi úti í svona veðri. Og
svo sér maður unga menn
bretta upp jakkakragann og
hlaupa í var með álíka hraða
eins og þeir væru að bjarga
lífi sínu í loftárás og bæru
aðeins takmarkað traust til
varnaraðgerða loftvarnanefnd-
ar. Og ungar stúlkur hefja
regnhlífarnar á loft um leið og
dropi kemur úr lofti og gleyma
gjarnan að draga þær niður
þegar styttir upp. Einu sinni
var ég á leiðinni innan af
Hverfisgötu og vestur í bæ og
fékk hellidembu á mig, en rétt
á undan mér var stúlka sem
tjaldaði yfir sig með Stórri
regnhlíf. Ég greikkaði sporið
og komst á hlið við hana, en
þorði þegar til kom ekki að
koma svo nálægt henni að ég
nyti góðs af regnhlífinni. í
gremju minni strunsaði ég fram
hjá stúlkunni, svona eins og
til að sýna henni hvernig sann-
ir íslendiýigar brygðust við
smá rigningardembu, þótt þeir
væru bæði berhausaðir og
frakkalausir. En eftir þetta
bar ég lengi allmikinn kala til
regnhlífa, hvernig sem á því
stendur, og svei mér ef það
eimir ekki eftir af honum enn
þá. Strákurinn, sem vinnur með
mér, sagðist ekki fá betri
skemmtun en að rúnta um í
bíl í rigningu; það væri svo
gaman að sjá gæjana hlaupa í
keng í næsta skjól og hóa
þannig í fýsumar, að þær
héldu að maður ætlaði að taka
þær uppí og þær drægju niður
regnhlífamar, €n þá segir mað-
ur bless og heldur áfram. —
Já, unga fólkið skilur ekki
þann hugsunarhátt, sem liggur
að baki því að eldra fólkið
blessar vætuna, og því miður
hefur það heid ég sáralítmn á-
huga fyrir því að skilja hugs-
unarhátt eldra fólksins, jafnvel
þótt um sé að ræða skemmti-
legri fyrirbrigði en rigningu.
Piigningarþankar — Blessuð rekjan — Andsk.
rigningin — Hugsunarháttur gamla íólksins og
yngri kynslóðarinnar
sem hafa a í stofni, hafa
breytt því í ö við u-hljóðvarp
eftir norrænum hljóðlögmál-
um sem eru eldri en Islands-
byggð. Nægir þar að minna
á orð eins og liönd (sbr. eign-
arfallið handar), fönn (eign-
arf. fannar). Þau nafnorð sem
eftir þessar hljóðvarpsbreyt-
ingar héldu a-inu í nefnifallí
voru ekki kvenkyns, heldur
karlkyns (t. d. maður, karl)
eða hvorugkyns (t. d. haft,
land), en í hvorugkvTii varð
þetta hljóðvarp í fleirtölu
(höft, lönd). Þetta er ástæðan
til þess að kvenkyn eintölu
og hvorugkyn fleirtölu af lýs*
ingarorðum eru eins (hún er
glöð, þau eru glöð; hún er
sönn, þau eru sönn). — Þeg-
ar þetta er athugað virðist
eðlilegt að orðið „saft“ sé
hvorugkyns í íslenzku til að
vera í samræmi við önnur orð
málsins, en kvenkynsmyndia
verður líka að teljast eðlileg,
enda mun hún almennari.
Blindravmafélag
Framhald af 12. síðu.
á sl. ári tii þess að það yrði
rekið eins og áður en þó reynt
að nota vinnukraft blindra sem
mest. Með hinu aukna hús-
næði félag'sins er fært að veita
Körfugerðinni góð starfsskil-
yrði, og væntir Blindravinafé-
lagið sér því sérstaks stuðnings
og góðvilja almennings við fyr-
irtæki þetta vegna hagsmuna
blindra, sögðu þeir nafnamir
Helgi Elíasson og Helgi
Tryggvason í gær.
Félagið hefur að undanförnu
óskað þess að geta veitt þeim
fyrirgreiðslu, sem sendir eru til
Reykjavíkur til sjónrannsókn-
ar, m.a. með þvi að hýsa þá,
sem þess kunna að þurfa með-
an þeir dveljast í bænum. Hið
nýja húsnæðj greiðir úr þess-
um vanda. Félagið hyggst og
leggja enn meiri áherzlu en áð-
ur á þá hlið starfsemi sinnar,
sem snýr að því að 'koma í veg
fyrir sjónleysi, svo sem með
því að gangast fyrir fræðsluer-
indum um orsakir sjónleysis og
um sjónvernd. Einnig vill
Blindravinafélagið gangast fyr-
ir því að stofnuð verði fullkom-
in sjónrannsóknarstöð hér á
landi með beztu fáanlegum
tækjum.
En margt kallar nú að í sam.
bandi við hið nýkeypta hús.
Breytingar þarf að gera og
kaupa húsgögn. Starfsemi fé-
lagsins verður því nú yfirgrips-
meiri og fjárfrekari en áður.
en félagsstjórnin kveðst ékkt
hika við að færast meira í fang
og nú sem fyrr treysta á
stuðning almennings.
Formaður og framkvæmda-
stjóri Blindravinafélags ís-
lands er Þórsteinn Bjarnason,
en aðrir í stjórn Þórey Þor-
leifsdóttir, Þóra Björnsdóttir,
Helgi Elíasson og Helgi
Tryggvásön.
Framhald af 3. síðu.
anistar hafi lært á vegum Söng-
skóla Þjóðkirkjunnar, átta
organistar verið á námskeiði
fyrir söngkennara barnaskóí-
anna og kirkjuorganleikara.
Þjóðkirkjunnar, ellefu orgau*
istar stunduðu orgelnám á veg-
um Kirkjukórasambands ís
lands, fimm kirkjukórasöngmót
hafa verið haldin, 50 kirkju-
kórar hafa sungið opinberlega
í 122 'skipti auk söngs við all-
ar kirlcjulegar athafnir, og 59
kirkjukórar hafa notið kennslu
sendikennara frá Kirkjukóra-
sambandi Islands í alls 73 vik-
ur.
Stjórn Kirkjulcórasambands
íslánds skipa: Sigurður Birkis,
söngmálastjóri, formaður. Jón
ísleifsson, organleikari, ritari..
Séra Jón Þorvarðarson, prest-
ur, gialdkeri,. Jónas Tómasson,
tónskáld, Isafirði. Eyþór Stef-
ánsson, tónskáld, Sauðárkrókí.
Bergþór Þorsteinsson, organisti,
Revðarfirði. Hanna Karlsdóttir,
frú, Holti.
Tilkynning
iiiíi váliyggmgu vei3ar!æra á síSdvðiðum
Gert hefur verið samkomulag milli ríkisstjórnarinnar
og L. I. Ú. um, að Útflutningssjóður kosti vátrygg-
ingu nótabáta og herpi- eða hringnótar allt að 18S
þúsund króna, allt að tvo mánuði og þó elcki eftir
1. september. Fyrirkomulag þessarar tryggingar verð-
ur með þeim hætti, að Islenzk endurtrygging annast
um vátryggingarnar fyrir hönd Útflutningssjóðs. Þeim
útgerðarmönnum, sem ekki liafa þegar tilkynnt til
einhvers vátryggingarfélags tryggingarupphæðir og
hvenær þeir fóru á veiðar, ber að tilkynna það ls-
lenzkri endurtryggingu, Þeir síldarútvegsmenn, sem
þurfa að tryggja fyrir hærri upphæðir en að fram-
an greinir eða þurfa að tryggja báta í flutninga millt
landshluta verða sjálfir að kaupa þá tryggingu hjá
einhverju vátryggingarfélagi.
IJTFLUTNINGSSJÓÐUR
ISLENZK ENDUBTRYGGING