Þjóðviljinn - 10.10.1958, Blaðsíða 7

Föstudagur 10. október 1958 — ÞJÓÐVILJINN
(7
Rit Þorsteins Erungssonar
„Heildarútgáfa“ ísafoldai'-
prentsmiðju á ritum Þorsteins
Erlingssonar er í þremur vaen-
um bindum, samtals 965 blað-
siður. í fyrsta bindi er ritgerð
Sigurðar Nordals um Þyrna,
sú er birtist framan við 4. út-
gáfu kvaeðanna; en Þá taka við
Þymar „eins og Þorsteinn gekk
frá þeim í 2. útgáfu, 1905“. í
2. bindi eru öll þau kvæði sem
bætt var við Þyrna í 3. og 4.
útgáfu þeirra, auk fimm kvæða
sem ekki hafa áður verið sett
á bók. Bindinu lýkur með Eiðn-
um. Þriðja bindi hefst á Mál-
leysingjum. Þá koma þjóðsög-
ur þær sem Þorsteinn skráði
sjálfur, síðan sex ritgerðir eft-
ir hann — og að lokum Eftir-
máli við minningarútgáfu, eft-
ir Tómas Guðmundsson skáld,
umsjármann útgáfunnar. Mynd
af Þorsteini fylgir hverju bindi;
ein þeirra mun flestum mönn-
um ný og ókunn.
Ljóðmæli Þorsteins Erlings-
sonar, Þyrnar og Eiðurinn, eru
víst til á flestum íslenzkum
heimilum; en ný og svipfalleg
útgáfa þeirra mætti þó verða
ýmsum hvöt til að blaða í þeim
einu sinni enn — eða stofna til
fyrstu kynna við þau. Fyrir þá
sök er þessi útgáfa fagnaðar-
efni. Þeir se-m nú lesa Þyrna
í fimmta eða tíunda sinn munu
enn líta þar fegurð og nema
þar sannleik, sem þeim hefur
sézt yfir til þessa; og þeim,
sem ekki hafa opnað þá fyrr,
skín þar nýr töfraheimur í
skæru ljósi. Þyrnar eru með-
al þeirra kvæðabóka, sem ís-
lendingar eiga allrabeztar; og
þeir sýndu sálarheill sinni að-
eins hóflega ræktarsemi, þó
þeir gætu ævinlega gengið að
sæmilegri útgáfu þeirra í hverri
bóksölu. ísafoldarprentsmiðja
hefur gert hreint fyrir sínum
dyrum í haust, og þess skal
getið, sem gert er.
Tómas Guðmundsson segir í
íormála lyrra bindis að vel
hefði farið á því, að gerð hefði
verið fræðileg heildarútgáfa á
verkum Þorsteins í tilefni ald-
arafmælis hans; og er það
hverju orði sannara. Það verð-
tir eitt viðfangsefni slíkrar út-
gáfu, er til hennar verður
stofnað, að ganga þannig frá
texta Þyrna.og greinargerð um
önnur kvæði skáldsins að sið-
ari útgefendur teldu sér ekki
skylt að bæta af handahófi
„nýjum“ kvæðum við hverja
útgáfu — eins og raunin hef-
ur orðið á til þessa. Þau kvæði,
sem nú koma fyrsta smn i
Þymum, eru að sönnu fram-
bærilegur skáldskapur. En
Þorsteinn orti enn allmikið af
óbókfærðum kvæðum sem ekki
ættu minna erindi í ljóðasafn
hans, ef mönnum þykir á ann-
að borð nauðsyn til bera að
stækka það í hverri nýrri út-
gáfu. Það eru í rauninni eng-
in vinnubrögð að hrifsa svona
kvæði og kvæði úr syrpurn
látinS skálds. Hitt færi okkur
vel að-göca kvæðum Þorsteins
einu sinni rækileg fræðaskil,
hefja dauðaleit að óprentuðum
og óbókfestum ljóðum hans —
og skilja síðan milli sauða og
hafra: prenta ríflegt úrval
þeirra, en skýra sem nákvæm-
ast frá öllum hinum og segja
mönnum hvar þeir geti gengið
að þeim.
Mér virðist Tómas Guð-
mundsson hafa tekið rétta
stefnu, er hann birti einungis
þær af „þjóðsögum Þorsteins“
sem hann hefur sjálfur skráð;
það verður t.d. ekki séð að
sögur, sem Ólafur Davíðsson
ritaði upp eftir munnlegri frá-
sögn hans, eigi sérstakt erindi
í útgáfur af verkum hans. Á
hinn bóginn er val Tómasar á
ritgerðum og greinum Þorsteins
ekki stórmannlegt. Þó grein-
arnar séu allar góðar og sum-
ar merkilegar, kemur ekki til
mála að kalla þær „úrval" úr t.
grejnum skáldsins; og þegar
Tómas kveðst hafa valið þær
með hliðsjón af því að þær
mættu varpa ljósi á „skoðan-
ir“ Þorsteins, þá er það stór-
lega misheppnað orðalag. Þær
skoðanir, sem hann er frægast-
ur fyrir, liggja nær alveg í
þagnargildi í þessum greinum.
En vera má að Tómas hafi átt
við ramman reip að draga um
ritgerðavalið, þó honum endist
riddaramennska til að taka á-
byrgðina á sig einan.
Nú langar mig að fara nokkr-
um orðum um það efni ritanna,
sem ekki er eftir Þorstein
sjálfan: greinar og ritgerðir
þeirra Sigurðar Nordals og um-
sjónarmanns útgáfunnar. Eg
hef lesið ritgerð Nordals um
Þyma margsinnis, pg mér þætti
ekki kvíðvænlegt að lesa ýmsa
kafla hennar nokkrum sinnum
í viðbót. Ritgerðin fjallar í
þeim mæli um meginatriði, að
enginn sem ritar um Þorstein
í framtiðinni fær sniðgengið
hana — hvort sem hann legg-
ur blessun sína yfir hana eða
andmælir henni í einstökum
greinum. Hinsvegar voru ýms-
ar minniháttar staðreyndavillur
í ritgerðinni er hún birtist
fyrst; og ég held þeim sé öll-
um haldið til skila í þessari
prentun, nema þeirri að Þor-
steinn hafi verið hóti el’dri en
Finnur Jónsáon. Einnig var
höfundur nokkru djarfari í
ýmsum ályktunum en heimild-
ir hans um ævi og kveðskap
Þorsteins leyfðu. Eg vil gera
athugasemd við eitt atriði —
þar sem Nordal ræðir um á-
hrif Byrons á kveðskap Þor-
steins; hann gerir meira úr
þeim.en ég hygg réttmætt.
Nordal segir að Þorsteinn
hafi lært „ljóðasnið" af Byr-
on; einkum séu Jörundur og
Eden „náskyldir Don Juan“,
því verki Byrons sem Þor-
steinn hafi metið Tnest. „En
Don Juan er einkennilegt sögu-
ljóð að því leyti, segir Nordal,
að sagan er þar aukaatriði, en
aðalatriðið ýmiskonar innskot
og útúrdúrar, þar sem skáldið
sendir samtið sinni slípuð og
bitur skeyti með storkandi
brosi" - eins og Þorsteinn gerir
í Jörundi og Eden; stíll þessara
kvæða er sem sé runninn und-
an rifjum Byrons. Nú hefur
fundjzt heimild unr það, hvern-
ig Þorsteinn varði síðustu jól-
um sínum í Kaupmannahöfn,
jólunum 1895. Hann varði þeim
til að lesa Don Juan í fyrsta
skipti; og ástæðan var sú að
maður nokkur sagði honum
vorið áðrr, ér inngangskvæði
Eiðsins var nýprentað i 1. ár-
gangi Eimreiðarinnar, að það
væri sem bergmál af Don Ju-
an. Kenningin um Don Juan
í kvæðum Þorsteins er þann-
ig ekki ný af nálinni. En um
mánaðamótin október-nóvem-
ber 1894, rösku ári áður, hafði
Þorsteinn nær lokið eða full-
lokið Jörundi. Líkindin með
,,ljóðasniði“ Don Juans og Jör-
undar eru þannig hrein tilvilj-
un. I annan stað byrjaði Þor-
steinn að yrkja Eden þegar
haustið 1887 — átta árum áður
en hann las Don Juan; og seg-
ir hann sjálfur frá því á ein-
um stað. Hann getur þess að
vísu ekki, hve mikið hann hafi
ort af kvæðinu í þann svip-
inn; en hann teldi sig vart hafa
byrjað það nema hann hefði
ort þónokkur erindi. Þá hefði
stefna þess og stíll verið hon-
um þegar sæmilega Ijós: að
vega í ýmsar áttir að brestum
samtímans, ,fcað vinum guðs og
stólpum móðurlands“. Einnig
eru til eldri kvæði, sem sýna
að Þorsteinn þurfti ekki að
ganga í skóla hjá Byron til að
beita háði og spéi. Þegar haust-
ið 1883 kunni Þorsteinn það
„ljóðasnið“, þann dárlega
kvæðastíl, sem Byron hefði að
visu getað kennt honum ef
nauðsyn hefði borið til, Einnig
gengur Nordal út fi'á, því að
hið þunghenta kvæði Arfurinn
sé ort áður en Þorsteinn las
Don Juan, sem hafi glætt hon-
um skilning á biti léttra sverða.
En Arfurinn er ortur árið 1896,
árið eftir að Þorsteinn kynnt-
ist ljóðsögu Byrons. Hann
hreifst ekki svo af fimleik
lávarðsins, að hann gæ;i ekki
sjálfur brugðið þungum vopn-
um eftir sem áður.
Tómas Guðmundsson ritar
stuttan formála fyrir hverju
bindi ritsafnsins — og allra
siðast faguryrta grein um Þor-
stein. Þetta er mjög eðlileg að-
ferð; en þó þessi skrif Tómas-
ar samanlögð séu ekki mikil
að vöxtum, hallar hann stað-
reyndum sorglega oft: maður-
inn er því miður helzti ókunn-
ur skáldinu, ævi hans og verki.
Eg rökstyð mál mitt.
Tómas segir að Málleysingj-
ar hafi fyrst komið út árið
1929. Þeir komu út 1928. Þá
segir hann að íslenzkar sögur
og sagnir hafi komið út 1905.
Þær komu út 1906. Báðar töl-
urnar eru skakkar hjá Tómasi;
en þáð er bót í máli að hann
fær rétt meðaltal, þar sem
hann bætir því ári við á öðrum
staðnum sem hann dregur frá
á hinum. Þá segir Tómas að
„ekki var höfundamafns get-
ið við aðrar en tvær þær síð-
ustu“ hinna -sex sagna í Mál-
leysingjum, er þær komu fyrst
á prent í Dýravininum. Þetta'
er að láta staðreyndirnar
standa á haus. Höfundarnafns
var ekki getið við tvær liinar
fyrstu, en hinar fjórar voru
prentaðar með fullu höfundar-
nafni Þorsteins. Tómas tvítek-
ur fræðslu sína um þetta at-
riði; en ranghermið verður ekki
sannleikur þó það sé endurtek-
ið. Þá sýna þau ummæli Tóm-
asar einstakt þekkingarleysi á
ritstörfum Þorsteins, að „rit-
gerðasafn hans (myndi) aldrei
verða stórt að vöxtum, þó að
flestu eða öllu yrði haldið til
haga“. Þorsteinn var eínmitt
drjúgur greina- og ritgerða-
höfundur, auk þess sem hann
skrifaði blöð sín að mestu
leyti aleinn um árabil. Veit
Tómas Guðmundsson t.d. um 70
blaðsíðna ritgerð, sem Þor-
steinn skrifaði í Tímarit Bók-
menntafélagsins 1894? Og þann-
ig mætti lengi spyrja. Ummæli
skáldsins tákna önnur enda-
skipti á staðreyndum.
Ritgerð Tóitiasar um Þorstein
er fjarska yfirborðsleg, þó hún
sé fagurlega ' samin'. Eg nefni
tvö atriði. Það htfur verið sett
á prent áð Þorsteinn hafi ekki
viljað gangast við fyrstu dýra-
sögúm sínum, af því hann hafi
óttazt að dýrin gy’du sin frem-
ur en nytu ef hann færi að
verja þau í eigin nafni. Tómas
trúir sögunni eins og nýju neti;
en þó nautamir að hemii séu
góðir, er hún bersýnilega úr
lausu lofti gripin. í heftum
þeim af Dýravininum, sem
fluttu fyrstu sögur Þorsteins,
birti hann einmitt mjög mikið
annað eíni um dýr — undir
fullu höfundarnaíni. Hvers
vegna heíðu dýrin ekki átt að
gjalda þess efnis eins og ævin-
týranna, ef höfundur hefði á
annað borð óttazt slíkt? Þá
getur Tómas þess til að árás-
irnar á Þorstein vegna vantrú-
arkvæða hans hafi verið yfir-
varp yfir hitt, sem mönnum
hafi fallið ennþá þyngra: ádeil-
Ur skáldsins á veraldleg yfir-
völd. Tilgátan er hundrað pró-
sent vitleysa. ÞjóðféLagshug-
myndir Þorsteins, eins og þær
birtust í kvæðum hans, fóru
fyrir ofan garð og neðan hjá
hérumbil öllum íslendingum
langt fram yfir aldamót; en
sá guð, sem hann afhrópaði,
var nákominn hverjum manni
í landinu. Menn létu sér í léttu
rúmi liggja, þó einhverjum ó-
nafngreindum keisurum væri
hótað hörðu; en hitt var óhæfa
að vera með derring við guð,
algóðan föður vor allra. Þetta
liggur í augum uppi hverjum
manni, sem hugsar málið af
skynsemi.
Þannig ber að taka með var-
úð ýmsu því, sem birtist um
Þorstein Erlingsson i þessari
útgáfu á ritum hans. Það er
vitaskuld ekki einhlítt að fá
vinsæl nöfn til að vinna út-
gáfustörf; hitt myndi affara-
sælla að fela þau mönnum,
sem hafa dug til að afla sér
þekkingar á verkefni sínu. En
verk Þorsteins sjálfs þarf ekki
að lesa með varúð; menn þurfa
ekki annað en opna hug sinn
og leyfa fegurð Ijóðanna og
sannleiksást skáldsins að ganga
inn. Eg vænti þess að hin nýja
útgáfa á verkum Þorsteins
Erlingssonar valdi enn þvílík-
um gestagangi í íslenzkum
hjörtum,
B. B.
Bókamaikaður Máls og
menningar
Síðustu eintökin
Þjóðviljinn sagði í gær, að
farið væri mjög að ganga á sum-
ar bækur nýju skáldanna á
bókamarkaði Máls og msnnj ng-
ar.
í gær komu margir og tóku
það, sem þá vantaði af nýju
skáldunum, og' það svo mjög,
að aðeins fá eintök eru enn eft-
ir af Sverð þitt er stiutt eftir
Agnar Þórðarson og Dagar
mannsins eftir Thor Vilhjálms-
son. Einnig þurfa menn að at-
huga, að mjög hefur nú gengið
á upplagið af Teiknibókinni í
Árnasafni eftir Björn. Th. Björns-
son listfræðing.