Þjóðviljinn - 14.10.1958, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 14. október 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Þjóðleikhúsið:
Horföu reiður um öxl
eftir JOHN OSBORNE
Leikstjóri: Baldvin Halldórsson
Æskiuuaðurinn reiði: Gunnar Eyjólfsson
Þjóðleikhúsið á mörgum
skyldum að gegna og ein er
sú að sýna ný leikrit erlend,
góð skáldverk og nýstárleg
sem athygli, umtal og deilur
vekja úti í heimi. „Horfðu
reiður um öxl“ er eitt þeirra
samtíðarverka sem sjálfsagð-
ast er að flytja, það vakti
undrun, gleði og gremju þeg-
ar það var frumsýnt í Lon-
don fyrir tveimur árum, gerði
skáldið að frægum manni á
samri stundu. Sjónleikir Johns
Osborne eru komnir í tízku,
sýndir og ræddir um allar
jarðir ásamt bókum landa
hans og lagsbræðra sem kall-
ast „reiðu mennirnir ungu“
einu nafni, og eru af sumum
taldir spámenn hins síðasta
tíma. Andlega stórmennsku
þeirra má víst draga í efa,
en John Osborne er gott skáld
og meistari hins talaða orðs,
djarfur og lireinskilinn og
skyggn og næmur á vand-
kvæði og bresti samtímans. í
leikriti þessu gerist harla fátt
i ytra skilningi og oft bók-
staflega ekki neitt, en þó
tekst honum að vekjá og hrífa
áheyrendur sína allt frá upp-
hafi, og má þar kenna aðal
hins sanna leikskálds.
í lítilli þakíbúð í einni af
iðnaðarborgum Miðenglands
býr söguhetjan Jimmy Porter
ásamt Alison konu sinni og
Ciiff starfsbróður sinum, þeir
reka litla sælgætisbúð þegar
sagan gerist. Jimmy er gáfað-
ur maður og vel menntaður
en vægast sagt óþolandi, reíði
lians, barlómur og ósvífni
ganga án afláts j’fir konuna
hans ungu, ættingja og vini.
Alison verður barnshafandi
eftir fjögurra ára rysjótta
sambúð og flýr þá á náðir of-
urstans föður síns, en Helena
vinkona hennar gerist ástmey
Jimmy á meðan. Barnið fæð-
ist andvana, Alison snýr aft-
ur til manns síns og ástar-
hatur hinna ólánssömu ungu
hjóna hefst að nýju; og öllu
meira gerist í raun og veru
ekki í leiknum.
Jimmy Porter er sítalandi
og allra æskumanna reiðast-
ur, hellir úr skálum bræði
sinnar yfir allt og alla: þjóð-
félag, ríki og trú, níðir og
hæðir oddborgarahátt og
hræsni enskra menntamanna
og blaða, ræðst á flest fyrir-
bæri hins brezka þjóðlífs;
oft er torvelt að skilja hvað
hann er að fara. Hann er í
senn óskammfeilinn og harð-
brjósta og ofsalega viðkvæm*-
ur, vígreifur, raupsamur,
taugaveiklaður og barmafull-
ur af sjálfsaumkun. Hann er
hugsjónasnauður með öllu,
heldur því fram að göfug
málefni séu ekki lengur til,
getur í raun og veru ekki þrif-
izt í mannlegu félagi. Öll hans
hugsun snýst um hann sjálf-
an og eigin hag, hann hat-
ast við yfirstéttina gömlu
vegna þess eins að hann girn-
ist sjálfur forréttindi hennar;
í stað þess að berjast gegn
átumeinum þjóðfélagsins kvel-
ur hann lifið úr þeim er sízt
skyldi, konu sinni og nánustu
vinum. Reiði hans er eflaust
einlæg og sönn, en hún virð-
ist tilgangslaus og máttvana.
Svo illhryssingslegur og ó-
þplandi er Jimmy Porter oft
og tíðum að sumum kann að
þykja hann vart með öllum
mjalla, en brjálaður er hann
ekki. Um skapgerð hans og
sálarástand mætti rita langt
mál, en til þess ekkert rúm
og ekki í mínu valdi. Skáldið
dregur enga dul á galla hans,
en skýrir um leið frá sárri
reynslu hans í bemsku, segir
frá ýmsu sem afsakað getur
framkomu lians og breytni.
Jimmy Porter, æskumaðurinn
reiði, er þrátt fyrir allt tals-
maður höfundar síns — að
dómi Johns Osbome er allt á-
kjósanlegra en tilfinningaleysi
og tómlæti og ánægja með
ríkjandi ástand, hann vill
vekja þá af svefni sem fljóta
sljóir að feigðarósi. Að sumra
dómi er hin síóánægða hams-
lausa söguhetja sannur full-
trúi brezkra æskumanna, í
annarra augum aðeins tauga-
sjúkur einstaklingur; framtið-
in verður að skera úr því
máli. Eitt er mest um vert:
Jimmy Porter er ferskur og
lifandi, liann er til þess kjör-
inn að ýta við áheyrendum
sínum. Vandkvæði hans eru
að sjálfsögðu bundin Englandi
og sérstæð í mörgu, en sumt í
fari hans algilt víða um lönd
að mínu viti: einstaklings-
hyggja. hugsjónafátækt, eirð-
arleysi og einmanakennd eru
tæpast sérensk fyrirbrigði. —
Æskulýð nútímans vantreysti
ég ekki og ætla hann sízt að
lasta, en það er skylda hinna '
eldri rnalnna að reyna að
þekkja hann og skilja.
Eins og vera ber er flutn-
ingur verksins falinn ungum
listamönnum og þeir bregðast
ekki skyldu sinni. Baldvin
Halldórsson sýnir enn að hann
er gáfaður og glöggsýnn leik-
húsmaður, sönn vandvirkni,
einbeitni og listræn hófsemi
einkenna starf hans. Hann
sér um að hvergi' raskist hin
réttu hlutföll í leiknum, forð-
ast óþarfan hávaða og óhóf
af fremsta megni, leitar þess
sem mannlegast er í hugstæðu
en nokkuð torskildu verki
hins unga skálds. Áhrifamik-
il er oftlega skipan hans á
sviðinu og mjög í anda skálds-
ins: meðan Jimmy lætur dæl-
una ganga sitja hinir leikend-
urnir stundum grafkyrrir og
þögulir eins og líkneski. Um-
gerð leiksins er ágætlega snið-
in af listfengum höndum
Magnúsar Pálssonar, þar er
þröngri og óyndislegri íbúð
undir súð lýst með skýrum og
minnisverðum hætti, en hús-
búnaður Portershjónanna þó
ennþá fátæklegri en ætlázt er
til. Hljómlist er nokkur í
leiknum og jafnan beitt af
smekkvísi.
Það kemur í hlut Gunnars
Eyjólfssonar að túlka taum-
lausa reiði liins málefna-
snauða uppreisnarmanns, en
Jimmy Porter er oftlega ein-
ráður á eviðinu og talar
stundum heila þætti á enda
að heita má. Gunnar hefur
lengi dvalizt fjarri ættjörð
sinni og við jafnan saknað
hans. Röddin er sem fyrr ó-
venjulega hljómmikil, sveigj-
anleg og skýr og hreyfingarn-
ar öruggar og mjúkar, og
hann leikur af einlægni og
lifandi þrótti. Svo ríkar and-
stæður eru í fari Jimmy og
maðurinn í ýmsu torræður að
um rétta túlkun má lengi
deila. Þótt reiðiköst Gunnars
séu flest með ágætum leggur
hann . ríkari áherzlu á við-
kvæmni Jimmy og taugaveikl-
un, og getur jafnvel orðið
svo hjálparvana að við kenn-
um í brjósti um hann; víga-
móðs hans og stærilætis gæt-
ir minna, hann er tæpast sá
riddari sem rænir dótturinni
úr kastala hins háættaða her-
foringja. Jimmy er eftirlæti
kvenna þrátt fyrir allt og get-
ur eignast trygga vini, og þeir
eiginleikar verða Ijósir og
skýrir í meðförum hins unga
og gervilega leikara. Túlkun
Gunnars er jafnan mannleg
og hófsöm í öllu, hann gerir
hlut hins reiðiþrungna æsku-
manns sizt verri en efni
standa til, skilar hinu marg-
orða og kröfuharða hlutverki
með ærnum sóma.
Með látleysi sínu, einlægni
og innlifun vann Kristbjörg
Kjeld hugi leikgesta, en hún
fer með hiutverk hinnar
hrjáðu eiginkonu. Alison er
af höfðingjum komin og sú
staðreynd mætti koma skýrar
í ljós, en sár þreyta hennar,
uppgjöf og vonlaus og heit
ást varð mj"g sannfærandi í
höndum hinnar geðfeldu og
gáfuðu leikkonu; svipbrigðin
töluðu sínu máli. Átakanlegir
eru kveinstafir hennar og
sorg í síðasta þætti, en eftir-
minnilegust þau augnablik er
Alison nýtur skammvinnrar
ástarsælu í örmum manns
síns. Það er ekki sízt Krist-
björgu að þakka að dýraleik-
urinn í lokin varð eitthvert
fegursta og hugnæmasta at-
riði sem ég hef lengi séð á
leiksviði.
Bessi Bjarnason lj'sir heim-
ilisvininum Cliff hárrétt að
mínum dómi — mjög geðfelld-
ur piltur, góðmannlegur,
hæglátur og tryggðatröll' hið
mesta. Þótt Cliff sé næsta
tómlátur og fyrirferðarlítill
að jafnaði á hann það til að
bregða á leik, og þeim fjör-
sþrettum lýsir Bessi af ó-
svikinni kímni sem vænta má.
Með snjallri og raunsannri
túllcun þessa alvarlega hlut-
verks hefur Bessi brotið nýtt
land, við höfum reyndar lengi
vitað að hann væri traustur
og fjölhæfur leikari.
Helena er virðuleg í fram-
göngu, vel upp alin og stefnu-
föst að eigin dómi, en sá
virðuleiki verður lítt sann-
færandi í meðförum Þóru
Friðriksdóttur í öðrum þætti,
framsögn og hreyfinga r- (ru
of þvingaðar og tilbreytingar-
lausar til þess að rstum
blandinn fjandskapur þe:rra
Jimmy öðlist liti og líf. S'ð-
ar eru góð tilþrif í leik Þóru :—
þegar Helena er orðin hjá-
kona hins reiða manns skín
einlæg ást og von af svip og
orðum liinnar laglegu og
myndarlegu stúlku. OfursMnn
faðir Alison er alger and-
stæða tengdasonar síns, full-
trúi liðins tíma, gp^~”’llar
stéttar. Leikur Jóns Aðils er
blátt áfram, sennilegur og
viðfeldinn, en hinn sanngjarni
og hægláti herfóringi mætti
þó vera öllu fíngerðari og
góðmannlegri á svip.
Það er mikið vandaverk að
snúa leikriti þessu á góða
íslenzku. Þýðing hins unga
skálds Thors Vilhjálmssonar
Framhald af 7. síðu.
Jimmy Porter og Alison: Gunnar Eyjólfsson
og Kristbjörg Kjeld.
Bessi Bjarnason, Þóra Friðriksdóttir, Gunriar Eyjólfsson,
og Kristbjörg Kjeld.