Þjóðviljinn - 15.11.1958, Blaðsíða 7

Laugardagur 15. nóvember 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Árni Böðvarsson:
ÍSLENZK TUNGA
27. páttur — 15. nóv. 1958
Ýmsir hafa hugleitt það
hvernig bezt mundi vera að
ganga frá orðalistum sem
seniir eru íslenzkuþáttum
blaða eða útvarps, eða Orða-
bók Háskólans beinlínis. En
sannleikurinn er sá að fjöldi
fólk-s lumir á ótrúlegum orða-
•fjölda sem aldrei hefur kom-
izt á bækur og þá ekki held-
ur neinar orðabækur, nema þá
ef til vill í annarri merkingu,
og sum alls ekki. Það er mál
fyrir sig hversu mikill hluti
orða í íslenzku liefur aldrei
komizt á bækur, þrátt fyrir
allt sem ritað hefur og varð-
veitzt á íslenzku. En það hef-
ur verið mikil trú málfræð-
inga að í málum eins og ís-
lenzku kæmi tæpast til greina
að til væru önnur orð en þau
sem skráð hafa verið og not-
uð í ritmáH. Nú vita allir sem
fengizt hafa við orðabókar-
starf í íslenzku að þetta er
engan veginn þannig, og hefur
þó tiltölulega miklu meira af
íslenzku alþýðumáli verið not-
að sem ritmál en í flestum
öðrum nálægum tungum.
Þeir 'sem fengizt hafa við
orðabókarstarf, vita að það er
seinunnið og ótrúlega erfitt.
Slíkt verk verður aldrei unnið
til fulls, þegar í hlut á lifandi
tunga, en híns vegar er vitan-
lega framkvæmanlegt að gera
fullkomna orðabók eða orða-
safn yfir allan þann orða-
forða sem kemur fyrir í á-
kveðnum ritum, og eru orða-
söfn málakennsiubóka nærtæk-
ust dæmi um það. Þá eru
einnig til sérstakar orðabækur
um rit höfuðskálda; til dæmis
eiga Englendingar sér orða-
bækur um öll rit Shakespear-
es, á mörgum málum eru til
biblíuorðabækur, meðal annars
orðalykill Nýja tesetamentis-
ins á íslenzku (eftir Björn
Magnússon prófes-sor). Við
höfpm þó enn ekki sérstakar
orðabækur um rit neinna af
okkar höfuðsnillingum.
Orðabók Sigfúsar Blöndals
er fullkomnasta og bezta
orðabók íslenzks máls sem enn
er til, og'mun verða það lengi
enn um sinn. Ýmsar ísJenzkar
orðabækur aðrar eru þó til.
En orðabók Sigfúsar er fyrst
og fremst íslenzk-d"nsk, það
er að segja: þýðingarnar eru
á dönsku, þó að oft séu skýr-
ingar einnig á íslenzku. Sig-
fús safnaði meginþorra orða-
safnsins sjálfur, orðtók fjölda
rita, það er fór yfir ritin,
skrifaði orðin á seðla og rað-
aði þeim síðan í stafrófsröð.
Einnig fékk hann verulegt
safn úr talmáli. Árangurinn
Varð mesta og bezta íslenzka
orðabókin sem enn er til. En
þrátt fvrir allt er fjö'di orða
í nútímamáli íslenzku eem
vantár í hana.
Er þar vitanlega fyrst að
gæta þess að bókin var full-
þrentuð fyrir meira en þremur
áratugum (prentunin fór fram
á árunum 1920—’24), og á
þ’eim timá hefur málinu bætzt
grúi orða. Eg lít t.d. á dag-
blöðin frá því síðastliðinn
fimmtudag. Þar rekst ég á
þessi orð sem vantar í orða-
bókina: veiðiþjófur (um fiski-
skip, en hins vegar hefur Sig-
fús það i merkingunni „veiði-
þjófur á landi"), liernaðarof-
beldi, stjórnmálasamband,
millifyrirsögn, landhelgisbrjót-
ur, stöðvunarmerki, herseta,
sovézkur, stjórnarfulltrúi,
bráðabirgðalausn, kommún-
istaforingi (og ekki heldur
stofnorðið kommúnisti), vam-
armálaráðlierra, lögregluvörð-
ur, fungnakrabbi, og þannig
mætti lengi telja. Flest þess-
ara orða eru komin fram í
málinu eftir að Sigfús safn-
aði til orðabókar sinnar, og
því engin von til þess að
þau kæmust með í hana. í
öðrum flokki mætti telja þau
orð sem voru til í málinu þeg-
ar Sigfús var að safna orðum,
en hafa farið fram hjá hon-
um, — og ber sízt að lasta
hann fyrir það, því að miðað
við allar aðstæður er það ekki
mikið, auk þess sem orðabók
hans er frumsmíð. — Meðal
gamalla orða sem þannig
hafa sloppið undán skyggnu
auga Sigfúsar eru bókamaður,
borghlaðinn ufli fjárhús,
brjálæði, buxnaldauf, brún-
rcndóttur, fressköttur, fislétt-
ur, fjallpeli, fjörulalli, frum-
atrði, fræðaskjálfti, geðofsi,
gaska af e-u, hrokagikkur,
hrossadilla, skáldverk, söng-
pípa (um mann), vangadans,
þurhey (t. d. vera í þurheyi,
þ. e. vera við að þurrka hey),
þverbrýna, öldurót, og þar
fram eftir götunum. Flest
þessara orða snerta daglegt
líf að meira að minna leyti,
og ef að er gáð, kemur í Ijós
að erfitt er að finna þau í
bókum sem prentaðar voru
fyrir 1920, þó að allt muni
þetta hafa tíðkazt fyrir þann
tíma. Og að ætla sér að tæma
orðaforða málsins í eina orða-
Framhald á 10. síðu.
7 Hm/PmW í MncL-l/ll Fyrra föstlu1ag’ 7- nóvcmber> var þess minnst með veg-
t* liU VCÍIIixol I iTiUbfiiVla legum hátíðahöldum um gervöll Sovétríkin, að liðið
var 41 ár frá hinni miklu októberbyltingu verkalýðsins í Rússlandi. Aðalhátíðahöldin fóru að
venju fram í Moskvu og sést hér 4 myndinni nokkur hluti af hinni geysistóru hópgöngu
sem lagði leið sína um Rauða torgið þann dag. Myndin er tekin úr einum (af turniun Iireml-
múranna. Til vinstri sést grafhýsi Leníns og Stalíns og Sögusafnshúsið, en langa byggingin til
hægri er ein af stærstu verzlunum Moskvuborgar, Gúm-magasín.
B uííi ð
Vín 1. nóvember.
Það er glatt á hjalla í há-
skólabuffinu. Niður af tugum
radda berst út í súlnagöngin
og napran bláma morgunsins.
Það er fjandi kalt. Kuldinn
kom skyndilega eina nótt öll-
um að óvörum. Aumingja ná-
ungarnir á mópedunum hafa
misst kærusturnar. Þær halda
ekki út aftan á, þegar næðing-
samur kuldinn kemur. Þær
reyna þá að ná sér i stráka
með bíla, líka gamla bíla. Ást
er þá komin undir veðri eins
og flugsamgöngur. Það fer
hrollur um mig. Eg verð að
fá mér mokka, hugsa ég. Geng
á niðinn. Þessi fallandi og
aðra stundina stígandi radd-
niður töfrar og dregur. I
þjóðsögum gengu menn á nið
Eldur í mosa
Eru þeir nú aftur
í eldiviðarhraki,
Varnarliðsmenn, westan
úr veldi risaskóga?
— Þjóð sem þoldi eigi
þrúgan, ok og kúgun,
hjó sig fyrrum frjálsa
úr Bretans böndum,
kveikir eigin orðstír
eld í fjörrum löndum.
Ennþá svíður ísland
undan brunasári
og íslendinga undir
amerískri herstöð.
— Má ég mildilegast
í mosans nafni biðja
þá, sem fara að Fróni
með báli og brandi,
að kveikja eld að iljum
í eigin föðurlandi.
Kristinn Pétursson.
og söng og töpuðust eða hurfu
aftur sturlaðir.
Það er hver stóll setinn. Eg
kannast við flest fólkið í sjón,
sumum er ég rabbkunnur.
Þetta er alls konar fólk og
af öllum þjóðum. Meðal þess
eru einnig króniskir buffsetu-
menn með löng andlit. Efni-
legir menn, sem gengu.í hól-
inn en komu ekki út aftur.
Menn, sem setið hafa hér heil-
an tug ára og prófessorarnir
eru löngu hættir að vilja tala
við. Menn, sem sögur hafa
spunnizt um. Sumir eru
smeykir og órólegir, þeim
finnst þeir vera að svíkjast
um að koma hingað. Þeir
gleypa í sig mokkann og
hverfa út strax aftur.
Eg svipast um eftir l”nd-
um. Enginn. Áður fyrr vor-
um við uppáhaldsgestir herra
Meistero. En nú er Meister
farinn og einhver annar búinn
að taka við buffinu. Þarna
situr Ottó, ótrúlega hetjuleg-
ur ásýndum, þrátt fyrir tóta’a
blönku. En hann er samt eitt-
hvað mæðulegri en venjulega.
Sennilega ekki búinn að fá
neitt jobb. Hann situr yfir
þvi ódýrasta, % lítra af epla-
safa. Ottó er einn af snap-
stúiientunum. 75 prósent af
austurrískum stúdentum eru
snapstúdentar. Menn, sem
verða að vinna með námi.
Ekki einn og einn tíma á dag,
heldur fulla vinnu. Tilvera
þessara manna er ótrúlega
erfíð, oft eiginlega vonlaus.
Þeir geta varla nokkurntíma
sótt fyrirlestra eða lesið að
gagni. Þá er skilningur há-
skólans á högum þeirra eng-
inn. Eg hef upplifað það, að
prófessor hefur vísað slíkum
stúdent frá prófi. Manntetrið
glopraði því nefnilega út úr
sér, að hann yrði að vinna
með námi og hefði af þeim
ástæðum ekki getað sótt fyrir-
lestra. Frelsi til að stunda
nám í þessu landi er því í
raun og veru ansi takmarkað
og þó verður frelsi til að stúd-
era varla skilið frá því, sem
menn almennt kalla andlegt
frelsi og þeir hrósa sér af,
að sé svo ríkt hér.
„Sæll“ sagði Ott.ó og ýtti
til mín stóli. „Sjáðu hvað
hún er falleg þessi ini-
verska.“. — Hann sagðist
hafa verið að stara á þetta
hlýbrúna and’it siðustu tvær
stundirnar. Ottó var ógiftur
og gat leyft sér pð stara á
fagurt kvennandlit í tvo tíma.
Það var ekki laust við
að ég öfundaði hann í bili.
„Þessir tveir þarna em Rúss-
ar“ sagði Ottó og hætt.i að
glápa „á háum stvrkjnm“. ,.Á
própagandastvrkium frá Kön-
unum", spurði ég. „Nei. Nei!
Ekta. Rússar með ist'mk frá
sovétstjórninni til að læra
þýzku“. Að minn'"ta kosti
drukku þe'r f'ottan sérbjór.
Og benti það til hárra styrkja.
Þarna voru líka nokkrir Ung-
verjar. Rekaviður, sem öldu-
rót byltingar hafði sko’að á
austurrískar fiörur. 83 Ung-
verjar stunda nám í Vin. All-
ir á bandarískum áróðurs-
styrkjum. Rokkefeller eða ein-
hver slík stofnun veitti féð þ.
e. a. s. hefur veitt það fram
að þessu. En Rokkefeller hef-
ur ekki lengur áhuga á mál-
inu og nú standa þess'r 83
ungversku stúdentar uppi alls-
lausir í Vín. „Hvernig he’d-
urðu þeir reddi isér út úr
þessu?“ spurði ég Ottó. En
hann var farinn að stara á
einhvern annan kvenmann
og anzaði ekki spurningunni.
Það var skemmtilegt and-
rúms'oft hérna inni. Menn
ræddust við, spiluðu á spil,
tefldu og drukku vín, bjór og
kaffi. Sorgir hins daglega
strits glevmast í bili. Konur
auka gleymskuna. Hér eru
kvöldin og næturnar undir-
búnar og margt prófið. Ottó
drakk sinn áttunda hluta úr
lítra og ég mokkann og siðan
löbbuðum við út með reykn-
um e'ns og Kári forðum úr
brennunni en í mun betra
skapi. Skyldi nokkur annar
Framhald á 10. síðu