Þjóðviljinn - 05.03.1960, Page 7

imiiiiiiiiiiiimiiiiiMiiiiiiiiiiiiimiimimmiiimimiiiiiiiMiiiiiiMiiMMimiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
Laugárdagur 5. marz 1960 — ÞJÓÐVILJINN (7
hver örmur svin“„ Þetta hef-
ur sennilega verið ljótur
draumur frá sjúkri undirmeð-
vitund. En mcrg hryllingssag.
an frá útrýminearstríði naz-
ista stendur óvéfengd, og þó
litlu ótrúlegri. Til er bók er
heitir: Eymd og stórfengi
aldar vorrar, rituð af C. F.
Weisskopf. sendiherra Tékka
í Peking um skeið og frægum
rithöfundi, og þar segir svo
m.a. að sarm daginn sem
Kaltenbnmner lýsti yfir því
fyrir stríðsglæpadómstólnum
í Niir-'berg að útrýming á
Gvðingum, Pólverjum og
Úk r r í nuro ö n n " m hefði verið
framkvæmd af hugsjónaástæð.
um einum saroan^voru jarð-
settar með viðhöfn í Gyðinga-
grafreit einum 20 kistur af
sápu úr hreirmi Júðafeiti,
mer'kt SS-stöðinni sem fjallaði
um hagnvtingu á verðmætum
sem til féllu í hinum ýmsu
fangabúðum.
Síðan kalda stríðið skall þýði sem verður að útrýma“. E
á hefur auðvaldspressan ver- Þetta sneri að löndunum, en 5
ið hljóð um afrek þýzku naz- um Rússa var það að segja, 5
istánna, sem voru þó fyrsti að þar var hungrið og þræik- E
þrosjíaði ávöxtur alræðis auö- unin, menningin núll, vísindin 5
Anna
hringanna, en eins og hendi
væri veifað tók auðvaldið í öll-
um hinum vestræna heimi upp
gömlu kjörorðin hans Hitlers
,,iBaráttan gegn kommúnist-
um“. Bandaríkjastjórn steytti
atómbombuna og hótaði gjör-
eyðingu Sovétþjóðanna, og
þetta þótti liið bezta húsráð,
líka hér á íslandi, Jarðveaur-
inn var undirbúinn til hins
ýtrasta og aðferðir til að
ganga milli bols og höfuðs á.
öllu róttæku samræmdar og
skipulagðar! Ófræeringarher-
fals, listin kúgað afskræmi, k
tæknin hljóm. Allstaðar kvað E
við: kommúnistar eru helm- E Einn hinna kunnustu borg-
ingi verri en nazistarnir. Og E ara Reyltjavíkur, frú Anna
það var á blómaskeiði kalda | Friðriksson, verður til moldar
stríðsins sem Morgunblaðs- | borin 1 da&- en hún andað:st
roenn fóru að smjatta á prenti E hinn 27. febrúar eftir langa
á lifur og innmat úr rússnesk. E °S erfiáa legu.
um þrælabúðarföngum. = Nafn hennar og starf var
Þegar þessir ,,menningar“- = um dangt skeið nátengt ís-
forkólfar stofnuðu bókmennta = lenzkri verkalýðshreyfingu —
félag til höfuðs M.M. og gáfu | er af .þeim sökum ijúft og
út mannætusögu frá ,,þræla- E skylt að minnast hennar í
búðum Rússa“ þá glúpnaði E bla®i verkalýðsins.
ungt skáld, sem miklar von- 1 Anna EIlen Friðriksson var
ferðin átti að undirbúa stærri ir voru tengdar við, og and- 5 fædd 1 Kaupmannahöfn, kom-
hluti. Morgunblaðið sagði: varpaði, minnugur rúgbrauðs- E in ad langfeðgatali af göml-
sagna Benjamíns: „Þvíhungr- = um Íozkum bændaættum. Fað-
ið er skerandj sárt, þeir éta = ir hennar var Niels Christen-
hver annan“ (ef ég man rétt). | fen- sem lonSÍ rak skóverzlun
Síðan settust brúnstakkar = 1 EaliPmannahöfn, en móð-.r
Framhald á 10. síðu. = hennar, Ane, hafði hlotið
= kennaramenntun. Hún sá um
In memoriam
,,Við verðum að gera orð-ð
kommúnisti skammaryrði eins
og það er í nágranna'öudum
o'kkar“. 1 snepli Hriflujónasar
stóð: „Kommúnistar eru ill-
miiiiiiimimmiiiimiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiimmiiiiiiiiiuiiiiiiiimuiiiiiiiiiiiimiiiiiiimiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiE , ,
— bækur fynrtæk’sins, auk þess
= að hún jórnr.ði s óru heim-
'* :|; E i11, tólf barna hópi. Anna
'.. " ■ = hbrut góða menntun í æsku,
" = gekk í æðri skóla, en stund-
= aði auk þess píanónám hjá
E kunnum kennara Tónlistahá-
E skólans,
E Árið 1912 giftist Anna Ól-
E afi Friðrikssyni, sem þá var
= búsettur í Kaupmannahöfn.
= Þau fluttust út til íslands
~ þrem árum síðar, fyrst til
E Akureyrar, en þegar verka-
E lýðsfélög í Reykjavík stofn-
= uðu til útgáfu vikublaðsins
= Dagsbrúnar, fluttust þau til
= Reykjavíkur. Ólafur hafði
= verið ráðinn ritstjóri blaðsins.
= Um leið og þetta gerðist, var
E hafizt handa um stofnun Al-
5 þýðusambandsins (og Alþýðu-
E flokksins, sem var eitt og hið
E sama í senn). Fyrstu árin
= voru erfiðari en menn geta
= nú gert sér hugmynd um. Fé-
= lögin voru í öndverðú treg á
= að láta fé af hendi til útgáfu
= blaðs, sem hlaut að verða
5 mikill baggi á sjóðum þeirra.
Við íslendingar megum bíða vorkomunnar enn góða stund, E ^^yr*r- ad ekki
, , . , .. . , , . = var hægt að greiða Olafi
en „ Kma eru vorverkin hafm, eins og sja ma a myndnu^ m4naðarkaupiðj sem var 125
sem tekin var fyrir skönnnu á hrísekrum Pai-machiao-kommúnunnar í Hunanfylki. Mennirn-= krðnur j>4 var 0f(_ þrongf j
ir eru að dreifa áburði. - búi hjá þeim hjónum með
iillllllllliililiiililiiiiiiiiu euci:11111111111111111eii111111111111111111111i1111111;itn111111111 m1111111:1111111m1111í11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111m[11111111111111
Sögnin að mjala er enn til í
Skaftafellssýslum, t.d. „fjaran
mjalar öll af. fitu“, þ.e. gljáir.
Vorverkin t Kína
Og meistari Þórbergur segir á
einum stað í íslenzkum aðli:
„Hver spjör á líkamanum varð
gljámjalandi inn að skinni“.
Undanfarið hef ég ekki nema
lítið rætt einstök orð hér í
þættinum: umræðuefni hafa
verið önnur og úr ýmsum átt-
um.
En í fyrra þegar ég spurði hér
um einstök orð, varð árangur-
inn mjög góður. Margir skrif-
uðu eða höfðu samband við
mig á annan hátt, og komu
heimildir úr ýmsum áttum. Var
það furðu mikið safn þegar
al.lt kom saman. Sumt voru að
sjálfsögðu heimildir til um áð-
ur, en fyrsta vitneskja um
mörg orð kom .þó fram í bréf-
um frá lesendum þáttarins.
Ekki voru tök á að birta nema
hluta þess alls, en efnið hefur
allt gengið til Orðabókar Há-
skólans, bæði það sem hér
heíur verið birt í þættinum
og annað, svo að það á að
koma að fullu gagni við rann-
sóknir á íslenzku máli.
Ég hef hug á að taka aftur
til við þessa hlið íslenzkrar
tungu nú á næstunni og
vænti góðra undirtekta lesenda,
því að‘ án samvinnu við þá
getur slíkur þáttur ekki dafn-
að. í fyrra voru margir sem
skrifuðu þættinum að stað-
aidri um þau orð sem fyrir
komu í honum, og sögðu hvort
þeir könnuðust við þau eöa
ekki, eða hvort merking þeirra
var frábrugðin því sem hér. var
tilgreint. Mér tókst að ná
persónuiega til sumra þessara
manna, annarra ekki, og færði
þeim þakkir aðeins hér í þætt-
inum, bæði nefndum og ónefnd-
um.
Þá eru hér nokkur orð:
Lörpar (karlkyn fleirt.) eru
lélegir vettlingar. Um þetta orð
hefur Orðabók Háskólans heim-
ild úr Rangárvallasýslu, en
ekki þekki ég það, og það er
ekki til í orðabók Sigíúsar
Biöndals.
Annað rangæskt orð sem
ekki er hjá Sigfúsi er sögnin
að mismynna í sambandi eins
og: „Það mismynnir, hvort
borgaðar eru tuttugu krónur
eða hundrað“, b.e. á þessu
tvennu er óþarflega mikill mun-
ur. Þetta orð þekki ég vel og
mun það vera nokkuð algengt
í Rangárvallasýslu, að minnsta
kosti. Um það hefur Orðabók
Háskólans eina heimild — frá
Árnesingnum Magnúsi Helga-
syni skólastjóra.
Ég minntist einhvern tíma
hér á Jón Mýrdal og skáld-
sögur hans, en hann var tré-
smiður og uppalinn í Mýrdaln-
um af mýrdælsku foreldri (dá-
inn 73ja ára árið 1899). Hann
var alla ævi sískrifandi og út
hafa komið eftir hann nokkrar
sögur; þekktust er Mannamun-
ur, sem hefur birzt nokkrum
sinnum. Aðrar sögur hans
þykja lélegri bókmenntir, en í
þeim er mikið um orð sem
ekki er annars staðar að hafa.
Með það fyrir augum renndi
1 ég í fyrra augum yfir Kvenna-
mun og fann nokkuð af merki-
legum orðum við lauslega at-
hugun. Sumt af því er þekkt
annars staðar að, annað síður.
Tveir menn eru oft nefndir
nafnar í sögunni, Hallvarður
og Þorvarður, t.d. á 27. og 28.
bls. Ég er ekki vanur því aðE
menn með svo frábrugðin nöfnE
séu kallaðir nafnar, en þettaE
hefur verið málvenja Jóns. E
Orðið leiðangur er hvorug-E
kyns í bókinni. „Þá þótti honumE
hæfilegur tími til að halda iE
leiðangrið“. (86. bls.). Þetta er=
til samræmis við mörg önnurE
orð sem enda á -ur og eru=
hvorugkyns, svo sem berangur,=
einnig orð eins og hreiður,=
mastur. E
Vonda konan i sögunni heit-=
ir Vigdís (sbr. nafngiftina Vig-=
fús í Mannamun), en maður=
hennar hét Sigurður. Um sam-=
líf þeirra segir á einum stað=
m.a.: „Sigurði þótti þá samt=
hagur sinn talsvert batna, því =
þó Vigdís gjörði smáskurrur=
heima, lét hann það ekki á=
sór festa“. (193. bls.). Þetta=
orð, skurra, þekki ég ekki, en =
merking þess hér virðist nánastE
vera „skammarstrik, illt at-E
hæfi“.
Nú heiti ég á þá lesendurE
er þekkja þessi orð sem hérE
hafa verið tilgreind, að sendaE
mér linu eða láta mig vita meðS
öðrum hætti
ungan son. Kom sér þú vel
bjartsýni og áhugL Ólafú og
hagsýni konu hans. Þegar
leið á styrjöldina miklu, i og
vöruverð fór síhækkandi,
hvarf frú Anna að því raði,
að fara til Kaupmannahafnar
og afla sér varnings til þess
að geta stofnað verzlun, svo
að Ólafur gæti haldið áfram
baráttu sinni. Það var árið
1917, að Hjóðfærahúsið var
opnað. Erfiðleikarnir voru1
miklir. Þeir, sem hötuðu
Ólaf fyrir brautryðjandastarf
hans, lögðu fæð á konu hans
og fyrirtæki hennar. Þau áriní
voru oft erfið, er gre:ða átti
erlenda vöruvíxla cg aðrar
skuldir, en dugnaður frú
Önnu var með fádæmum.
Þrátt fyrir hatrammar of-
sóknir og róg þeirra, sem
vildu feiga verkalýðshreyf-
inguna, tókst henni að
styrkja svo verziun sína, að
hún gat jafnvel hlaupið iind-
ir bagga með b’aðrnu þegar
til vandræða kom. Þe'r, sem
elztir eru í verkalýðshreyf-
ingunni hér, muna þessa, hluti
enn og gleyma aldrei. — I
nóvember 1921 gerðist at-
burður hér í bæ, sem mark-
aði ólifuð ár þsirra, sem hann,
snerti, en þar á ég við „hvíta
stríðið“ eða ,,drengsmálið“
svonefnda. Skal ekki farið út
í það mál hér, nema að skýra
frá því, að þá var af ríkis-
stjórninni boðið út 400 manna
liði, 200 vfipnuðum kylfum og
200 búnum hlöðnum skot-
vopnum, Remingtonrifflum.
Um 30 menn voru teknir
höndum ásamt Ó'afi, meðal
þeirra kona hans. Hún var
flutt í varðhald í sjúkrahúsi,
en hinir allir i fangelsi.
Stjórnarskráin, þessi „hélgi-
dómur“ borgarastéttarinnar,
var þverbrotin og lítilsvirt af
stjórnarvöldum landsins. Æst-
ur trantaralýður óð um
heimili þeirra hjóna, þraut
eða stal eignum þeirra. Lok
þessa mál urðu þau, að yfir-
völdin biðu ósigur í aúgum
almennings, en hinir sigruöu
urðu sigurvegarar. Svo hart
brást fclkið j Reykjavík við
þessum ósóma -— kom þar
ekki til pólitísk greining.
1 öllu þessu stóð frú Anna
óbifanleg eins og bjarg, bað
aldrei um miskunn fyrir sig
eða sína. *
Frú Anna tók annars
aldrei þátt í stjórnmálum, en
samúð hennar og fylgi Við
verkalýðshreyfinguna liélzt
alla tíð. Hún stundaði verzl-
un sína af frábærum dugnaði
og jók hana. Árið 1926 stofn-
aði hún tónleikamiðlun í
sambandi við hana, og nær
allir þeir tónlistarmenn, sem
hingað til lands komu fram
að síðári heimsstyrjöld, yoru
á vegum frú Önnu. Var það
oft erfitt verk og erilsamt-að
fást við; til dæm-s þisgar
margir listamenn voru í éinu
allt að sex óskyldum flytjend-
um. —
Hljóðfærahúsið var: fyrata
sérverzlun landsins í siimi
= grein, en auk þess rak frú
Anna verzlunina Ninon, sem
Framhald á 10. SIÖú.'