Þjóðviljinn - 13.01.1963, Blaðsíða 7

Sunnudagur 13. janúar 1963
ÞJÓÐVILJINN
SlÐA J
Rroby-Johansen: steína er ekki „rétt“ eða ».röng‘' — hún
er tilraun til að túlka okkar tíma.
Breytingar
E>að hefur á ýmsu gengið
í sovézkum listum að undan-
förnu.
„Hlákan“ eftir daiaða Stai-
íns, andrúmsloft 20. flokks-
þingsins sögðu til sín á flest-
sviðum menningarlífs — þó
líklega hvergi eins litíð og
í myndlist. Samt breytti hún
nokkuð um svip. Efnisvat
breyttist: í stað yfirþyrmandi
hetjuskapar í vinnu eða bar-
áttu komu rólegri og hvers-
dagslegri augnablik úr dag-
legu lífi. Handbragðið var ekki
eins flatt og leiðinlegt; me>'n
urðu litaglaðari, ákveðnari og
sparsamari í teikningu, „lakó-
ískari", að því er blaðamenn
sögðu. Beztum árangri náðu
ýmsir svartlistarmenn, eink-
um baltneskir og grúsískir.
En þessar breytingar gengu
hægt og skammt: enn var
næsta lítil fjölbreyni, mynd-
irnar ofhlaðnar af gruinnim
„hita“ og þröngu uppeldis-
sjónarmiði; frávik frá „raun-
særri hefð“ voru harðlega
fordæmd bæði á flokksráö-
stefnum og í blöðum.
25 ára bið
Um leið gerðust ýmis tið-
indi önnur. Andrúmsloft
„hlákunnar" kom af stað a-
köfum kappræðum, einkum
meðal stúdenta og annarra
unglinga. Ýmsir menn af
eldri kynslóðinni sem höfðu
haft náin kynni af rússneskri
og vesturevrópskri framálist
fyrstu áratugi aldarinnar
miðluðu æskunni í greinum
og bókum af reynslu og list-
skilningi sem fór langt út
yfir þann sem boðaður var í
opinberum ávörpum og
kennslubókum í fagurfræöi.
Athafnasamastur var Eren-
búrg — bæði sem rithöfund-
ur og formaður Sovézk-
franska menningarfélagsins.
Endurminningar hans höfðu
gífurleg áhrif, en þar
er að finna margan ágætan
fróðleik um franska og rúss-
neska listamenn fyrstu ára-
tugi' aldarinnar. Það var
einnig hann sem fékk því
framgengt að haldin var stór
Picassosýning í Moskvu og
Leningrad; þegar hún var
opnuð þyrptist að miki'i
múgur og lét ófriðlega —
Erenbúrg kom að hljóðnem-
anum og sagði: „25 ár hafið
þið beðið eftir þessari sýn-
ingu, þið ættuð að geta beð-
ið 25 mínútur í viðbót“. Og
það barst meira af erlendn
list til landsins. Á stórri sýn-
ingu listaverka frá sósíalis;-
ísku ríkjunum var stöðugur
kappræðufundur fyrir fram-
an pólsku deildina, og ástrið-
ur risu hátt.
Abstraktmenn efna
til sýningar
Nú hafði skapazt svofeilt
ástand: Listmálafulltrúar
flokksins og embættismenn
menntamálaráðuneytisins, svo
og hinir akademísku forvíg-
ismenn listasamtakanna höfðu
títið breytzt. Hvert spor sem
stigið var til frjálslyndis
kostaði mikil átök. Fengizt
hafði nokkurskonar hálfvið-
urkenning á ýmsum forvíg-
ismönnum nútímalistar
Reykurinn
Litla húsið undir runnanum við vatnið,
— reykur stígur frá þaki.
Hversu ömurleg væru
vatnið, runninn og húsið
án hans.
Róður, mas.
Það er kvöld. Tvær kænur
renna fram hjá og í þeim
tvö nakin ungmenni. Róandi hlið við hlið
masa þau. Masandi
róa þau hlið við hlið.
I
I
(Picasso, Léger, Modigliani
o.fl.) en þó var talið fráleitt
að fylgja í neinu fordæmi
þeirra. Hinvegar hafði skap-
azt mikill og lifandi áhulgi á
myndlist, myndazt hafði dil-
stór hópur manna, sæmilega
vígbúinn að rökum og þekk-
ingu; málarar lumuðu á
ýmsu heima hjá sér sem ekki
fékk náð fyrir augum sýning-
arnefnda — þ.á.m. abstrakt-
list. Hún var annars alltaf
harðlega fordæmd í blöðum
og tímaritum — nema ei'n-
staka sinnum heyrðust hóg-
værari raddir (þ.á.m. Kíbríks,
þekkts svartlistarmanns) sem
bentu á þýðingu abstraktlist-
ar fyrir listiðnað, húsbúnað,
híbýlaprýði o.s.frv. — og leit
helzt út fyrir að hún yrði
húsuð þar; listamenn sem
störfuðu í listiðnaði náðu
sumir allgóðum árangri
En í vetur dró til óvenju-
legra tíðinda: abstraktmenn
efndu til sýningar og á
stórri sýningu Moskvulista-
manna, sem kusu sér all-
frjálslynda forystu í fyrra-
vor, komu fram verk eftir
Sterenberg, Falk (sem báðir eru
látnir) og fleiri listamenn sem
sama og ekkert hafa verið
sýndir svo áratugum skiptir.
Boðuð var sýning á æsku-
verku:m Chagalls, Malevítsj
og Kandinskís.
Viðbrögð ráðamanna
Flokksleiðtogar brugðust
mjög reiðir við þessum at-
burðum; allir þekkja orðið
ummæli Krústjoffs um asn-
ann og hala hans. 17. desem-
ber hélt ílítsjof, einn af ní-
urum flokksins, ræðu á funcli
flokksforystunnar með lista-
mönnum og rithöfundum.
llítsjof var afskaplega harð-
orður. Hann kvað verið að
draga inn í landið „annar-
lega hugmyndafræði", að ver-
ið væri „að apa eftir spilltn
og formalistískri list Vestuirs-
ins“, verið væri að „slíta list-
ina úr tengslum við fólkið“ —
og fleira sagði hann fallegt.
Hann sagði að miðstjóm
flokksins hefði borizt fjöidi
bréfa þar sem þess væri far-
ið á leit að þessi ófögnuður
yrði stöðvaður. Hann sagði
einnig að frá ýmsum mennta-
mönnum hefði borizt bréf til
Krústjoffs og rakti efni þess:
Þeir gátu um það hve jákvæð
áhrif afstalínun hefði haft i
menningarmálum og sögðu að
þá þróun mætti ekki stöðva.
Þeir sögðust nú sjá hvermg
þeir listamenn sem einir gátu
dafnað undir Stalín og gáfu
öðrum þá ekki möguleika til sð
starfa — eða jafnvel lifa, —
hvernig þeir túlkuðui nú orð
Krústjoffs sér í vil. Því bæðu
þeir Krústjoff „að stöðva ð
sviði myndlistar upptöku
gamalla aðferða sem væ.u
andstæður anda okkar tíma“
„Við“, sögðu þeir ennfremur,
„viljum lýsa því yfir af allri
einlægni, að ef ólíkar lisc-
stefnur hafa ekki tilveru-
möguleika þá er listin dauða-
dæmd“.
ílítsjof sagði að þessum
mönnum hefði gengið gott til,
en ásakaði þá að öðru leyti
um hugtakaru,gling og fleiri
villur. Hann kvað slíka boð-
un á friðsamlegri sambíð
allra listastefna jafngilda i
raun friðsamlegri sambúð
allra hugmyndakerfa — gegn
slíku hlyti flokkurinn aðberj-
ast því þar með væri hann
sviptur forystuhlutverki sínu
í menningarmálum og boðið
heim stjórnleysi, yfirgangi
huglægra óra o.s.frv. o.s.frv
Afstaða róttækra
Þessir atburðir eru vel falln-
ir til að skemmta borgaia-
pressu heimsins sem hefur
lengi útbreitt þá falskenningu
að kommúnistar væru svaimir
óvinir nútímalistar
Allir vita að menningar-
málastefnur í ýmsum sósíal-
istískum rxkjum eru næsta ó-
líkar. Nútímalist hefur staðið
með miklum blóma í Pól-
landi, einnig í Júgósla\íu, og
ýmislegt fróðlegt gerzt i
öðrum austurevrópuríkjuxn.
Fjölmargir foi’vígismenn nú-
tímalistar á vesturlöndum
hafa verið mjög róttækir í
skoðunum á þjóðfélagsmái-
um — það nægir að minna á
Picasso og Léger. Það ástand
sem skapazt hefu.r í Sovát-
ríkjunum á sér sögulegar
forsendur: afleiðingar menn-
ingarpólitíkur Stalírís segja
til sxn (en í ofangreindum
atburðum hafa mjög látið til
sín taka listamenn af hans
uppeldi) — en sú pólitík gat
orðið til meðal annars vegna
þess að í hinni sundurleitu
forystusveit byltingarinnar
reyndust of fáir glöggir list-
þekkjarar — allur þorri rót-
tækra manna studdi þann
þjóðfélagslega realisma
sem mest hafði borið
á í Rússlandi frá því um
aðferðir í þessu starfi, sem
reyndar verður ekki kallað
annað en uppeldisstarf, en
hér er mikið í húfi: aðeins
með virkri almennri þátt-
töku í menningarlífi hafa
menn fengið vopn sem duga
gegn neikvæðum afleiðingum
tækniþróunar sem getu:r ge-t
líf okkar að keðju vélrænna
hreyfinga. Og það verður
miklu byggilegra í hverjj
landi, einnig — þegar til
lengdar lætur — fyrir for-
ystusveit í hverri listgrein.
Þessi mál eru miklu þýð-
ingarmeiri en tímanlegar
kappræður um skapandi list.
Tökum sósíalistískt ríki: við
vitum að fræðslukerfi þeirra
og margvísleg áhugamanna-
starfsemi veitir geysimörgum
nokkurn lykil að listum, eink-
um klassískum og þjóðlegum
arfi. Við vitum að ekki er öll
þessi starfsemi hafin yfir
gagnrýni, síður en svo: það er
banalísérað, sitthvað verður út-
undan. En einmitt þessi þró-
un greiðir að sínu leyti fyrir
lausn vandamála skapandi list-
ar í þessum löndum: listin er
bæði mörg og ein — og sá
sem náð hefur tökum á einu
skeiði hennar getur sjálfur
fært út sjóndeildarhring sinn.
Aukin menntuln plús bætt
lífskjör greiða nýjum hug-
Þegar blaðmenn komu á sýningu sovézkra abstrcktmálara
undruðust þeir hve vel þær voru gerðar. Myndhöggvarinn
Néizvéstni varð fyrir svörum og benti á að ýmsir forvígis-
menn núrimamyndíistar hefðu starfað í Rússlandi — hann
nefndi Kandínski, Malévítsj og Chagal. Um sama leyti var
boðuð opnun á sýningu æskuverka þesssarra manna — en
af henni hefur enn ekki orðið. Myndin er eftir Kandínskí.
1860 (Pérof, Kramskoj, Répín).
Róttækir menn geta auðvit-
að haft ólíka afstöðu til
þeirra átaka sem verða urm
skapandi list í Sovétríkjun-
um. En einna viðfelldnust
verður sú afstaða sem mest
ber á meðal ítalski'a komm-
únista. Þeir hafa í blöðuxn
sínum og tímaritum gert sér
far um að kynna þá rithöf-
unda og listamenn sovézka
sem helzt verða fyrir barð-
inu á hörðum réttlínumöm-
um heima fyrir, þýtt veric
þeirra, eftirprentað myndir
þeirx-a. Einn af atkvæðamestu
rithöfundum Sovétríkjanna
hefur sagt mér þá skoðun
sína að með þessu1 móti hefðu
ítalskir kommúnistar gert
sovézku menningax'lífi dýx-
mætan greiða.
Sameiginlegt
En þrátt fyrir allan ágrein-
er þó eitt sem sameinar allia
þjóða rauðliða: þeir álíta það
bi'ýnt og þýðingarmikið verk-
efni að útbreiða list, gera
sem flesta þátttakendur í
fegurð hennar, rjúfa þann
peningamúr, sem stéttajijóð-
félag hefur reist um hana
og leiða hana til sætis i
hverju húsi. Það má deila um
myndum veg — bæði að syni
flokksritara og vélsmiðs.
Stefna er ekki „rétt“
eða „röng“
Maður er nefndur Brouy-
Johanscji. danskur listfræð-
ingur og hvítglóandi marx-
isti. Hann hefur gert mikið
til að fræða almenning um
listir, skrifað vinsælar bækur
á aðgengilegu máli, haldið
sérkennileg námskeið í list-
sögu sem sótt hafa verið nf
mörgum mönnum úr ýmsum
löndum. Nýlega kom út ný
bók eftir hann, sem nefnist
„List okkar“; x því sambandi
gerði hann blaðamanni ft'á
Land og Folk grein fyrir
skoðunuim sínum á hst-
fræðslu.
Broby-Johansen harmar
það djúp sem hefur verið
staðfest milli listar og fólks,
þá þjóðfélagsþróun sem
leiddi til þess að listaver*
urðu mai'kaðsvara og lista-
maðui'inn einangraðist — er
álitinn að hálfu skrítinn
fugl, trúður og að hálfu ör-
yrki sem verður fóm móðg-
andi góðgjörðarstarfsemx.
Hann álítur að á þessu verðí
ráðin bót með fræðslu og með
breyttum þjóðfélagsháttutm.
Það er út af fyrir sig ágæt
forsenda, segir hann, ef menn
segja strax: ég skil ekki list.
Þá- hafa menn ’ekki byrjað
á að loka allan vísdóm úti.
öll list tjáir sig á myndi’ænu
máli, og þetta mál verða
menn að skilja, engu síður
en talmál og ritað mál. Flest-
ir hafa tilhneigingu til að
trúa því, að einmitt það
„myndmál“ sem þeir eru ald-
ir upp við sé það eina rétta,
en á okkar dögum er það
einmitt svo, að listin tjáir
sig á mörgum og mjög ólík-
um myndmálum, og almenn-
ingi finnst því hann sjái fyr-
ir sér babílonskan rugling.
Það er sérkenni okkar tíðar,
að það er ekki lengur til eitt
ákveðið myndmál sem allir
skilja og allir nota.
BrobyJohansen var einnig
spurður að því, hvort honum
fyndist við lifa á tímum þeg-
ar erfiðara væri að greina á
milli listar og sjónhverfinga
en áður. Hann sagði það væri
allsendis óvíst. Hitt gæti
hann fullyrt, að öll sönn list
krefðist þess að áhorfandinn
legði nokkuð á sig. Menn
öðlast ekkert án starfs. Mynd-
ir eru nokkurskonar bréf
sem listamaðurinn hefur
skrifað til að segja frá bví
sem hann heldur að aðr'r
þurfi nauðsynlega að vita.
Og ef við leggjum að okkur,
þá kemur það í ljós, að list-
in er alls ekki svo óskiljan-
leg eins og margir halda.
Grundvöllur allrar listar er:
maðurinn er ekki einangrað-
ur, þú getur öðlazt hlutdeild
í minni reynslu, ég í þinni.
Veröldin breytist, því verð-
ur listin að tala á nýju máli,
nýr sannleiki verður að túlk-
ast á nýjan hátt. I nýrri bók
minni met ég ekki eina stefnn
sem „rétta“ en aðra „ranga“,
en skoða þær allar, hverja
á sinn hátt, scm tilraun t!l
tjá okkar tíma ....
Umræður ekki
ákæruræða
Ekki eru talin hér upp
nokkur af ummælum þessa
danska listfræðings vegna
þess að þau leysi allan vanda,
heldur vegna þess að í þeim
birtist ákveðin afstaða sem er
— í stórum dráttum líklega
sú eina sem róttæk pólitísk
samtök geta leyft sér, vilji
þau láta til sín taka í list-
um
Kommúnistískir og róttækir
sósíalistískir flokkar heimsins
hafa sett sér það markmið
að gjöi'breyta tilveruskilyrð-
um mannsins. Eins og áður
var sagt hljóta þeir að líta
á það sem óhjákvæmilegt
verkefni að þjóðir og listir
mætist. Hinsvegar er það ó-
hjákvæmilegt, að þeir láti
listamenn og rithöfunda sjálfa
um það sem gerist í list
samtíðarinnar. Það er óhiá-
kvæmileg niðurstaða af
reynslu okkar aldarsögu, fyrir
henni hlýtur öll óskhyggja að
víkja. Það er vel skiljanlegt,
að menn sem líta á sig sem
leiðbeinendur í þjóðauppeldi,
hafi áhyggjur af allt að því
„siðlausum" margbreytile’k
heimsmenningarinnar. En
svarið við honum hlýtur að
vera heiðarleg gagnrýni, ekki
undirskrift embættismanns.
umræður, ekki ákæruræða.
Ég ætla mér ekki þá du',
að í þessum línum sé sögð
einhver vizka. Hér er aðeins
um nokkur atriði að ræða
sem rétt er, að minnzt sé á.
4.B.