Þjóðviljinn - 25.01.1963, Blaðsíða 7

Föstudagur 25. janúar 1963
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 1
Forstöðumaður efna-
fræðideildar Carlsberg-
rannsóknarstofunnar,
Martin Ottesen prófess-
or, hefur í viðtali við
Frit Danmark látið í
Ijós hugmyndir sínar
um nútímastyrjöld í
framkvæmd. t fram-
baldi af því lagði
danska vikublaðið SF
fyrir hann nokkrar
spurningar til frekari
glöggvunar á sjónar-
miðum hans. Birtist það
samtal hér.
TÆKNIFRAMFARIR
HAFA AUKID
STYRJADARHÆTLUNA

Martin Ottesen
— Hvenaer hófust þér fyrst
handa vegna hættunnar af
kjarnorkunni?
— Vandamál þetta hefur
höfðað til mín allt frá því
ég heyrði fyrst um árásina á
Hiroshima. Eftir það fylgdist
ég af vaxandi kvíða, en af
miklum áhuga, með umræðum
erlendis, en tók ekki neinn
virkan þátt í þeim, fyrr en
Mogens Fog átti frumkvæðið að
því að stefna saman hópi á-
hugamanna til umræðna um
þetta vandamál. Mig minnir
það hafi verið 1955. Úr þeim
hópi var síðan valinn lítill hóp-
ur vísindamanna til að vinna
nánar úr því, sem fyrir lá.
og þannig öfluðum við okkur
umfangsmikilla heimilda um
kjarnorkuna og þann vanda,
sem hún skapaði. Gögnum þess-
um var dreift manna á með-
al, en voru víst heldur snemma
á ferðinni, því að undirtekt-
imar voru sama sem engar.
Eigi að síður hafði þetta sína
þýðingu, því að það hvatti
til áframhaldandi starfs, auk
þess sem maður komst í sam-
band við nýja skoðanabræður.
— En hvemig standa málin
nú? Miðað við yfirlýsingar yð-
ar í Frit Danmark, eruð þér
ekkert sérlega bjartsýnn á
heimsástandið.
— Nei, því miður er heldur
engin ástæða til að vera það.
Við verðum að gera okkur á-
nægða með það, að við höí-
um hingað til komizt hjá kjarn-
orkustyrjöld, en hversu lengi
við getum forðazt hana er ann-
að mál.
— Álítið þér styrjöld óhjá-
kvæmilega?
— Nei. En ég er sömu skoð-
unar og Szilard: styrjöld er
óhjákvæmileg, ef við höldum
áfram eins og svefngenglar
úr einum vandanum í annan.
Fyrr eða síðar mun slysið ske.
sem steypir heiminum út í
kjarnorkustríð.
— Þér talið eins og ástand-
ið hafi versnað?
— Já, enda álít ég, að svo sé.
— Þér hafið sagt, að umskipt-
in frá fljótandi brennsluefni i
eldflaugunum hafi gert ástand-
ið alvarlegra. En hvers vegna
það?
— Vegna þess, að eldflaugar,
sem fylltar eru með fljótandi
brennsluefni geta ekki staðið
reiðubúnar til notkunar lang-
tímum saman. Það verður að
fylla ' þær, þegar senda skal
þær af stað. og til þess þarf
viðamikinn 'útbúnað, þar sem
hið fljótandi brennsluefni er
geymt í nánd við eldflauga-
stöðina. Umskiptin til hins þétta
brennsluefnis hafa valdið
tvennu: I fyrsta lagi þarf ekki
lengur þann verksmiðjuútbún-
að, sem áður er minnzt á, og
þess vegna er auðveldara að
leyna eldflaugastöðvunum fyrir
könnunum úr lofti, sömuleiðis
fyrir því fólki, sem býr i
grennd við þær. I öðru lagi
veitir hið þétta brennsluefni
möguleika á því að láta eld-
flaugarnar standa reiðubúnar ár-
um saman. Fræðilega er ekkert
því til fyrirstöðu, að slíkar eld-
flaugar séu reiðubúnar undir
yfirborði jarðar. Það þýðir, að
hægt er að taka þær í notkun
með örfárra mínútna fyrirvara,
eo slíkt veldur aukinni tauga-
spennu meðal stórveldanna, því
að báðum 'aðilum er ljóst, að
árás getur átt sér stað leiftur-
snöggt og næstum enginn tími
til viðvörunar. Taugaspennan
og óttinn við árás eykur á hætt-
una af styrjöld, sem stofnað
yrði til fyrir mistök.
— En úr því að ekki er hægt
að treysta á viðvörun, hvað þá
um almannavarnir?
— Já, þær koma að mestu
gagni, ef maður er ekki í styrj-<t>
öld, en jafnvel þá hafa þær
sína vankanta og erfiðleika.
— Hvemig ber að skilja
þetta?
— Við búum í litlu landi.
Hugsi maður sér styrjöld á tak-
mörkuðu svæði, stríð, sem við
stæðum utan við, þörfnumst
við e.t.v. þess að geta varið
fólkið fyrir geislavirku ryki.
En slík vernd er haldlaus, ef
fólkið hefur ekki komizt til
skilnings um, hvernig það á
að haga sér undir slíkum
kringumstæðum, og það hefur
það ekki gert enn þá. Reisi
maður varnarbyrgi, á maður
það einnig á hættu að fólk
venjist þeirri tilhugsun, að
styrjöld sé óhjákvæmileg. En
verðum við aðilar að styrj-
öld, þá verðum við um leið
skotmark, og þá geta varnar-
byrgi ekki vemdað alþjóð. Ég
vil ekki halda því fram, að
ekki sé hægt að bjarga örfáum
einstaklingum í sérlega djúp-
um og öruggum vamarbyrgj-
um, en slíkt gæti e.t.v. ein-
ungis aukið á hættuna fyrir all-
an þorra fólks.
— Hvernig þá?
— Segjum sem svo, að her-
foringjaráðið og aðrir hernað-
arleiðtogar hafi komið sér fyrir
í öruggustu byrgjum sem hugs-
anleg eru, þá má vera, að hugs-
aniegur óvinur grípi til öflug-
ustu sprengjanna til að beina
að þessum miðstöðvum her-
stjórnarinnar.
— Maður heyrir alltaf sagt, að
hér séu engin skotmörk það
mikilvæg, að mjög stórum
sprengjum yrði beint gegn
þeim. Því er haldið fram, að
svo dýrmætum sprengjum yrði
aldrei „sóað“ á okkur.
— Það er því miður mjög
útbreiddur misskilningur, að
kjarnorkusprengjur séu mjög
dýrar. í hlutfalli við áhrifa-
mátt þeirra eru þær einmitt
mjög ódýrar. Þær eru ódýrustu
vopn, sem menn hafa nokkru
sinni fengið í hendur, og það
er ein ástæðan fyrir því, að á
styrjaldarárum myndu stríðsað-
ilar varla stilla sig um að beita
þeim. Stærstu vetnissprengjurn-
ar eru þar að auki tiltölulega
langtum ódýrari en venjulegar
kjarnorkusprengjur.
— Hvaðan er þá upprunnin
sú saga, að sprengjurnar séu
svo dýrar?
— Sennilega stafar hún af
því, hversu mikið var talað
um kostnaðinn við framleiðslu
fyrstu sprengjanna. Rannsókn
sú og tilraunir, sem gerðar voru
þeim til undirbúnings, voru ó-
hemju kostnaðarsamar. En nú,
þegar hægt er að halda uppi
fjöldaframleiðslu á slíkum
sprengjum, eru þær mjög kostn-
aðarlitlar í hlutfalli við eyði-
leggingarmátt sinn. Því miður.
— Ef við lítum nú á málin
nánar út frá þjóðlegu sjónar-
miði, þá gæti hugsazt, að óvina-
þjóð myndi vilja hertaka okk-
ur og ekki kæra sig um, að
allt væri fyrirfram eyðilagt i
landinu. Væri þá ekki hægt
að hugsa sér árás með venju-
legum sprengjum eða litlum
k j arnorkuspreng j um ?
— Má vera. Ég er enginn
hernaðarsérfræðingur, en hugsi
maður sér að hcrtaka landið
ósnert af styrjaldarvöldum og
æski þess einungis að halda
þjóðinni, er að líkindum auð-
veldast að gera það með efna-
fræðilegri styrjaldartækni og í
bakteríuhernaði; og á þeim
sviðum ráða menn yfir því.
sem Bandaríkjamenn nefna því
fallega nafni „superinsect-með-
ölum“, sem hægt er að beita
til að drepa með heilar þjóðir
Maður getur hugsað sér eld-
flaugar, sem í staðinn fyrir að
vera hlaðnar vetnisssprengjum
MINNINGARORÐ

Einar Asmunds-
son, hæstaréttar-
lögnaður
1 dag er Einar Ásmundsson
hæstaréttarlögmaður kvaddur
hinztu kveðju. Hann andaðist
úr hjartabilun í Heilsuverndar-
stöðinni hinn 20. þessa mánað-
ar, og hafði þá um sinn átt við
vanheilsu að stríða.
Einar var fæddur að Hálsi
í Fnjóskadal 10. apríl 1912 og
var því aðeins liðlega fimmtug-
ur, er hann lézt. Foreldrar hans
voru þau Ásmundur Gíslason,
prófastur, og kona hans Anna
Pétursdóttir, stóðu að Einari
sterkir stofnar í báðar ættir.
Hann fór ungur til náms og
lauk stúdentsprófi frá mennta-
skólanum á Akureyri vorið
1931, en um haustið innritaðist
hann í lagadeild háskólans og
lauk lögfræðiprófi 1935. Flutt-
ist hann þá til Akureyrar og
gerðist ritstjóri íslendings, en
rak um leið málafærslustörf.
Haustíð 1936 hvarf hann aftur
til Reykjavíkur og átti þar
væru fylltar lífshættulegum
taugagas-tegundum eða mann-
skæðum sýklum.
— Er þetta samkvæmt raun-
veruleikanum?
— Samkvæmt bók Normans
Cousins, „In Place of Folly“,
er hér um að ræða miskunn-
arlausa staðreynd. Hann vitnar
í það, hvernig hernaðarleið-
togar óski eftir því, að úr gildi
verði numið hið gamala bann
Rpqgeyelts við, w efnafræðilegum
hernaði og sýklavopnum, því að
nú sé hægt að sanna með svörtu
á hvítu að slík tæki séu „mann-
úðlegri“ en kjarnorkusprengj-
urnar. Því er haldið fram, að
taugagas drepi á skömmum
tíma næstum þjáningarlaust.
þar sem hörmungar kjarnorku-
stríðs haldist árum saman.
— En sýklahernaðurinn, þora
menn að beita honum? Yrði
hann verri en kjarnorkustyrj-
öld, og myndi ekki slíkt vopn
snúast gegn þeim, sem beitir
því?
heima æ síðan og fékkst jöfn-
um höndum við málafærslu,
blaðamennsku og ritstörf.
Hæstaréttarlögmaður varð hann
árið 1941, en var blaðamaður
við Vísi 1936—38, ritstjóri
Frjálsrar verzlunar 1939—43 og
Morgunblaðsins 1956—59.
Þessi voru aðalstörf Einars,
en auk þess' fékkst hann all-
mikið við þýðingar og sjálf-
stæð ritstörf. Hann ritaði VIII.
bindið af Lönd og lýðir, sem
Menningarsjóður gefur út og
fjallar það um Þýzkaland,
Austurríki og Sviss. Kom sú
bók út árið 1960. Ári síðar birt-
ust eftir Einar þrettán ferða-
þættir frá ýmsum löndum, sem
hann nefndi Frá Grænlandi til
Rómar. Þættirnir eru laus-
tengdar svipmyndir, en bera
glöggan vott um næma sjón
höfundarins á það, sem fyrir
augun bar, og að hann hugði
að mörgu.
— Erfitt er að segja, hvort
sýklahernaður yrði verri en
kjarnorkustyrjöld. Hugsi mað-
ur sér umfangsmikið kjam-
orkustríð eru áhrif þess að
mörgu leyti hin sömu og sýkla^-
hernaðar. Þar er drepið með
geislaverkun í stað sýkla, og
hinar seinvirku afleiðingar af
kjarnorkustyrjöldinni. þar sem
fólk yrði hvítblæði eða öðrum
tegundum krabbameins að bráð.
eru síður en svo geðslegri en
sýklahernaðurinn. Hvort mað-
urinn deyr úr þessum sjúkdóm-
inum eða hinum skiptir ekki
svo ýkjamiklu máli fyrir þann.
sem fyrir sjúkdóminum verður.
Verndun heillar þjóðar hlýtur
að vera mikið undir því kom-
in, hvort tekizt hefur að koma
við almennri bólusetningu.
Flestir vita, að um leið og bólu-
setning fer fram gegn barna-
veiki, er bólusett gegn stíf-
krampa. Fræðilega fer ekkert
því til mótstöðu. að heil þjóð
sé bólusett gegn sýklahemaði
um leið og almenn bólusetning
gegn öðm fer fram.
Loks má hugsa sér, að notað-
ir verði sýklar, sem ekki smita
frá einum til annars. Sýkill
sá, sem veldur t.d. hinni ó-
hugnanlegu eitrun „Botulinus"
getur framleitt mjög hættulegt
eiturefni, toksin. Hægt er að
rækta þessa sýkla og vinna
úr þeim toksinið, dreifa því yfir
óvinasvæði og eitra þannig allt,
sem lífsanda dregur. án þess
að um smithættu verði að ræða.
— Hvað er eiginlega hægt að
gera við þessu öllu saman?
— Frá mínum bæjardyrum
séð er aðeins um eitt að ræða.
Þetta styður það, sem Einstein
sá svo ljóslega fyrir: að styrj-
aldir verður gersamlega að úti-
loka með öllu. Menn ráða nú
orðið yfir slíkum drápstækjum,
að ekki er lengur hægt að leyfa
neinum að stofna til þeirrar
áhættu, að þau leysist úr læð-
ingi. Bann við kjamorkutil-
raunum, eyðilegging kjama-
vopna og almenn afvopnun er
allt saman til einskis, ef mönn-
um skilst ekki, að það er ekki
lengur hægt að leggja út í
venjulega styrjöld, — og draga
ályktanir af þeirri staðreynd.
Þetta er sá beiski sannleikur,
sem við verðum að kyngja í
í dag. Við verðum að gera okk-
ur ljóst. að engar „hálfgild-
ings“ ráðstafanir koma okkur
til hjálpar. Einstakir áfangar á
afvopnunarleiðinni eru engin
takmörk í sjálfu sér; það er
stríðið sjálft, sem verður að úti-
loka. Og það er ekkert minna.
sem getur bjargað veröldinni
úr þeirri hættu, sem hún er
hneppt í í dag.
ímsum var það kunnugt, að
Einar brá því fyrir sig að yrkja
kvæði á yngri árum. Dulur var
hann á skáldskap þennan, en
allir kunnugir vissu, að hann
unni fögrum ljóðum, eins og
raunar öllu, sem fagurt er í
bókmenntum og öðrum list-
um. Þó þykir mér sennilegt
að það hafi komið ýmsum á
óvart sumarið 1961, þegar hann
sendi frá sér kvæðabókina
Fjúkandi lauf. Bókin vakti þó
nokkra athýgli, þótt hún marki
vafalaust engin tímaskil ; ís-
lénzkri ljóðagerð, á hún sér
þann þokka, sem vel mætti
endast henni til nokkurrar
frambúðar.
Einar Ásmundsson kvæntist
árið 1937 Sigurbjörgu Einars-
dóttur, verzlunarstjóra Bjöms-
sonar, ágætri konu. Eignuðust
þau þrjú börn, sem öll eru á
lífi.
Fundum okkar Einars bar
fyrst saman haustið 1926, þeg-
ar við komum báðir til náms
í Akureyrarskóla. Um veturinn
áttum við heima suður í Fjöru
og urðum því oft samferða í
og úr skóla og heimsóttum hvor
annan á kvöldin. Tókst þá með
okkur sá kunningsskapur, sem
varaði æ síðan, þótt ekki ætt-
um við samhug um allt og sitt-
hvað bæri á milli um markmið
og leiðir.
Einar var gáfaður námsmað-
ur. en ekki frábær prófmaður
eða lærdómshestur, og hann
hélt áfram að vera hinn sami
ævilangt. Hugurinn hvarflaði
oft frá námsbókinni og síðar
frá þurrum málarekstri og
stjórnmálaerjum að gleðimóti,
söng eða fögrum bókmenntum,
og um þau efni hygg ég að
honum hafi þótt bezt að ræða
alla ævi. Einar var að eðli
fremur listamaður en stjóm-
mála- og athafna, og voru hon-
um þó stjórnmálin að minnsta
kosti nærstæð. Slík skipting
hugans er hættuleg djörfum
framavonum ungra manna, og
kannski er hér að finna lausn-
ina á því, að Einari varð
minna ágengt en efni og vonir
stóðu til, bæði sem stjórnmála-
manni og listamanni. I hugum
okkar, er þekktum hann lengi,
er Einar Ásmundsson til ævi-
loka sami vammlausi drengur-
inn, sem við kynntumst ungir.
Á minningu hans ber engan
skugga, þegar við komum sam-
an við moldir hans í dag til
þess að kveðja, þakka sam-
fylgdina, og yotta eiginkonu
hans og börnum fátæklega
samúð. Haraldur Sigurðsson.
i
*
*