Þjóðviljinn - 17.02.1963, Blaðsíða 7

Sunhudagur 17. febrúar 1363
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA <J|
1
*
\

\
I
!
!
!
k
Pétur Gautur og
Jón bóndi
*

Hans líf hafði
tilgang
Þúsundi'r manna hafa séð
Pétur Gaut á síðustu vikum
og það er vel.
Það er skrifað m.iög mikið
um þetta ágæta verk Ibsens;
Pétur Gautur, segja menn. er
saga þess manns sem sveik
eðli sitt. Það bezta sem í hon-
um bjó — „hans líf hafði til-
gang, þar lifði hann á móti"
segir hnappasmiðurinn. Pétur
Gautur er, segja menn. maður
sjálfsblekkingarinnar, lífslyg-
innar, sem alltaf skýtur sér
undan þeim kröfum sem gerð-
ar eru til hans. Hann er i
senn sammannleg og „eilíf“
ádeila, og tímabundin og bein.
Slíkt verk er vissulega nauð-
synlegt hverjum manni og
ekki sízt nú.
í senn þursi og
alheimsbarn
Pétur Gautur kom út 1867.
Svo merkilega vildi til að
á seinni áratugum nítjándu
aldar er allt í einu hafin mik-
il gullöld norskra bókmennta.
Þessi staðreynd olli mörgum
góðum mönnum heilabrotum.
Einn þeirra sem reyndi að
skýra þetta fyrirbæri var
Friedrich Engels. f bréfi til
Paul Ernst skrifuðu 1890 talar
hann um þá reisn sem sé yfir
Norðmönnum um þær mundir
og ber þá saman við afskap-
legan aumingjaskap hins
þýzka smáborgaraskapar. —
Hann gerir grein fyrír þeim
skilyrðum sem til bessa urðu.
og leggur mesta áherzlu á bað.
að hinn norski bóndi hafi
aldrei verið ánauðugur. aldrei
persónuleg eign yfirstéttarinn-
ar. „Hinn norski smáborgari
er sonur frjáls bónda, og er
bannig maður í samanburði
við hinn fullkomna þýzka
broddborgara .... Og hverjir
sem gallar leikrita Ibsens
kunna að vera þá endurspegla
þejr ekki smáa meðalmennsku-
veröld, heldur heim sem er
fimalangt frá hinum þýzka
heimi. veröld þar sem menn
hafa enn skapgerð og framtak
og taka sjálfstæðar ákvarðan-
ir....“
Vissulega er Pétur Gautur
„eilíft“ verk, en um leið end-
urspeglar hann á sinn hátt
ýmsan vanda hins norska
bændaþjóðfélags sem smám
saman gerðist æ borgaralegra.
Þessir áratugir þegar sköpun-
arsaga hins mikla norska
skipastóls gerðist. voru við-
burðaríkir og arðbærir — en
ekki voru allir atburðir jafn-
aðlaðandi. Auðhyggja nýrra
bjóðfélagshátta sækir á og
gerir sitt til að bynna hið á-
2æta blóð Norðmanna. Og
gengur á vmsu: vmsum finnst
rétt og eðlilegt að binda á sis
bjóðlegan hala. marséra í
sjálfsánægju um höll Dofrans
og gefa djöfulinn f allt sem
fyrir utan gerist. f annan stað
dragast menn vegna viðskipta
inn í hnattræna hugsun —
selja skurðgoð til Kína og
svertingja til Karolína. ons oe
Pétur Gautur segir við vini
sína í Afríku. Og bar kemur
á daginn. að ætt hans er
norsk. iá. „en alheimsbam
er ég þó sjálfur“, Það virðist
töluverður munur á þessum
tveim viðhorfum — að freist-
Já, æsið stríðsins bál og brand
þess betur gengur mér — þið skiljið.
Með frelsi og rétti. Hefjið hjör.
Lát Hundtyrkjann það finna og sanna.
Og endið ykkar frægðarför
á fleinaoddum Nýherjanna.
En þar telst frá sem förunautur
mitt fé og ég, Sir Pétur Gautur.
ast inn til Dofrans og að
verzla með negra og búast til
að veita Tyrkjum lið gegn
Grikkjum af þvi þeir eru
sterkari — en svo er reyndar
ekki. Hér er fyrst og fremst
um að ræða tvær hliðar upp-
gjafar Péturs — mannsins
Norðmannsins, borgarans, upp-
sjafar við að vera hann sjálf-
ir vera maður
Og þá stendur sá sögulegi
hnappasmiður á vegamótum
og skekur hnappasteypu sína
og býður Pétri að hoppa uppi
bað leiðinlega og ópersónulega
.kerald:
„Þér sjálfum varstu ólíkur
síðan þú skapaðist
svo þó þú dæir til fulls,
hvað tapaðist?"
Jón bóndi og ætt-
ingjar hans
Um svipað leyti og Pétur
Gautur var framsýndur f
Þjóðleikhúsinu var rifjað upp
í útvarpinu leikrit eftir Davíð
Stefánsson, Gullna hliðið. Hins
og allir muna er það samið
upp úr þjóðsögunni um sálina
hans Jóns míns. sem nin
elskulega kerling hans vildi
koma inn í Himnaríki hvað
sem tautaði og rauláði. Leik-
ritið hefur ýmsa galla. en Jón
bóndi sjálfur hefur varðveizt
nokkuð vel.
Okkar íslenzka bændaþjóð-
félag var. ejns og það norska,
svo heppið að sleppa við kross
bændaánauðarinnar. sem með
svo miklum árangri pressaði
persónulegan kraft út úr fólki
í flestum hinum fjölmennari
og þéttbýlli sveitum Evrópu.
Hins vegar slapp þetta sam-
félag ekki við margar aðrar
píslir eins og allir muna, fá-
tækt, nýlendukúgun og margt
þessháttar. Við þessar aðstæð-
ur býr þjóðin sér til ýmsar
minnisverðar persónur — og
ekki er Jón bóndi bjóðsög-
unnar þeirra síztur. Þessar
oersónur eru ekki beinlínis
kristilegar fyrirmyndir. Þær
hafa ekki ástæðu til að mæta
lífskjöram sínum með kristi-
iegum dygðum, þeir beita
margvíslegum prettum í við-
skiptum sínum við herra
heimsins, ekki eru þeir held-
ur fríir við brennivín og önn-
ur vandræði — og nægir í
þessu sambandi að vísa til
náins frænda Jóns bónda —
Jóns Hreggviðssonar, snæris-
þjófs á Rein. Verðleikar þeirra
eru einkum fólgnir í dirfsku
þeirra og þrjózku. Þeir láta
sér ekki nægja að vera með
uppsteit gegn jarðneskum
máttarvöldum, heldur skegg-
ræða þeir við dýrðarfólK
himnanna á fullkomnum jafn-
réttisgrundvelli og hlífa eng-
um — postulamir Pétur og
Páll eru heldur en ekki
minntir ó fomar syndir sínar
og jafnvel er orðstír Mariu
dreginn í efa.
Það má margt misjafnt
segja um okkar ágætu Jóna
og forfeður þeima, Skarphéð-
in Njálsson og aðra kaldrana-
lega og þrjózka menn. En þeir
eru þeir sjálfir. „Maður ver
sjálfur þér líkur“, segir f
Pétri Gaut.
Skal hann einnier
renna í heildina?
Nú er önnur öld eins og
flesta mun grana. Það er ekki
þægilegt að sýna þrjózku og
vera maður, enda eru menn
á hlaupum undan þvl verk*
efni eins og Pétur Gautur
forðum. Okkar bændaþjóðfé-
lag verður æ borgaralegra, nú
er öld hinna miklu fjármuna,
Borgaramir ganga á undan.
þeirra er valdið, þeir eru for-
ystusauðurinn, og margir
draga dám af þeim. Menn láta
binda á sig hala: það fer að
vísu fremur lítið fyrir þeim
innlenda hala, því allavega
komum við síðar inn f heim-
inn en frændi okkar Pétur.
Þó má minnast á það, hvemig
„ábyrgir aðilar“ sem hafa
staðið sig heldur illa gegn
könum á vígstöðvum mann-
dómsins reyna gjaman að
sýna Dönum einhverskonar
derring, enda eru Danir löngu
hættulausir. Um þann útlend3
hala þarf víst heldur ekki
mikið að tala að þessu sinni
— ekki af því að svo lítið
fasi fyrir honum, heldur af
því að honum hefur verið
veifað framan í okkur í lang-
an tíma og af miklum glanna-
skap, og hafa verið bundnar á
hann margar fagrar og glæsi-
legar slaufur.
Við eram að sjálfsögðu yfir-
leitt ekki jafn spennandi per-
sónur og Pétur Gautur og Jón
bóndi. Engu að síður skulum
við halda okkur við bessi
nöfn: nú fara fram f okkur
mikil og söguleg átök milli
þessarra tveggja manna. Það
er mjkið í húfi. Jón á Rein
— eða Jóni í Grindavlk dugir
ekki meiningarlaust nöldur.
augnabliksuppsteitur: hann
verður að vera najög klár i
kolljnum. Það skiptir miklu að
hann kunni að svara fyrir sig
þegar hann á vegamótum
mætir þeim sögulega hnappa-
smið, sem mun átelja hann •
svofelldum orðum:
Þú áttir að skína skært 02
mikið
á skrúða vors heims — hefðl
ei fóturinn svikið
því áttu að fara í úrtínings-
deildina.
eins og menn segja. renna 1
heildina.
A. B.
bókmenntir
sTværkviðurfornar
I
!
!
!
!
I
Tvær kviður t’ornar.
Völundarkviða og Atla-
kviða með skýringum.
Jón Helgason tók sam-
an, „Uejmskringla, Rvik
1962.
Eddukvæði eru upphaf ís-
lenzkra bókmennta og einn
dýrastur kjörgfiþur. Hvort sém
Islendingar hafa haft mörg
þeirra eða fó í veganesti á
landnámsöld, þó hafa þau lif-
að og varðveitzt með þessari
þjóð, og enda þótt varðveizla
sumra þeirra hafi verið slitr-
óttari en okkur mó gott þykja,
eru þau enn furðulega lifandi
skáldskapur hverjum þeim ís-
lenzkum lesanda sem nennir að
lesa þau með nokkurri kost-
gæfni. íslendingar geta enn ein-
ir allar þjóða lesið þessi kvæði
á tungu sjálfra sín, ón meðal-
göngu þýðanda, ón lærdóms i
framandi tungumáli.
Enginn skyldi þó halda að
Eddukvæði verði lesin að fullu
gagni án skýringa. enda sízt
að furða að þúsund ára gamall
skáldskapur sem styðst við
sagnir langt aftan úr öldum
verði stundum torráðinn, Um
langan aldur hafa Eddukvæði
verið fræðimönnum rannsókn-
arefni; um þau hafa verið skrif-
uð kynstur af bókum og rit-
gerðum; fjöldi lærðra manna
hefur beitt allri sinni skarp-
skyggni, hugviti og lærdómi tii
að skilja þau og skýra. En lang-
mest af þessu hefur verið skrif-
að á erlendum málum og fæst
af því við hæfi almennra ís-
lenzkra lesenda, þótt læsir séu
ó framandi tungur. Jón Helga-
son víkur að þessu í fonnála
bókar sinnar og lýsir um leið
tilgangi hennar að nokkra: „En
undarlega lítið hefur verið að
því gert að kynna þessar rann-
sóknir almenningi af þeirri
þjóð sem ein er þess megnug
að skilja kvæðin. að vísu ekki
skýringalaust, eins og þau
vora skráð á 13du öld. Mér sem
þetita rita stendur enn lifandj
fyrir hugskotssjónum hvílíkir
heimar opnuðust er ég las á
18da ári Die deutsche Helden-
sage eftir Jiriczek og skildi að
hetjurnar í Eddu voru ekki ain-
hverjir útnesjakarlar úr norðr-
inu, heldur sýndi hver heimild-
in eftir aðra að sömu kapp-
ar höfðu verið rómaðir í kveð-
skap og frásögn miklu viðai.
um England og Þýzkaland, öld
eftir öld. Ef einhverjum þætti
sér vaxa skilningur eitthvað í
sömu átt af lestri þeysa kvers,
er samantekt þess ekki unnin
fyrir gýg.“
Á því er enginn vafi að þessi
bók mun " ljúka upp nýjum
heimum fyrir íslenzkum les-
endum, og það ekki aðeins um
frægð þeirra kappa sem um
er kveðið, heldur engu síð
ur með þeirri mynd sem bókin
bregður upp af viðfangsefh-
um og vandamálum Eddurann-
sókna. Hér fer tvennt samam
djúptæls og yfirgripsmikil þekk-
ing á efninu og óvenjulega
skýr og alþýðleg framsetning;
í hnitmiðuðum og gagnorðum
setningum er komið fyrir furðu-
lega miklum lærdómi, en með
þeim hætti að lesandinn verður
þess aldrei var að verið sé að
troða í hann fróðleik; ekkert er
höfundi fjær en lærdómsremb-
ingur eða tyrini í framsetningu.
Lesandanum opnast eins og í
uppljómun eða leiftri sýn inn
í vlnnustofu fræðimannsins,
hver svipmyndin rekur aðra úr
flóknu rannsóknarstarii á sögu
Eddukvæða og íslenzkrar tungu.
Þó að hér sé aðeins rætt um
tvær kviður hefur Jónl Helga-
syni tekizt að koma að býsna
miklu efni sem varðar Eddu-
kvæðin almennt; benda má á t.
d. kaflana 1 inngangi um varð-
veizlu kvæðanna, réttritun
þeirra, framburð og bragar-
hætti, svo og athugasemdir um
atriöi úr málfari Eddukvæða í
eftirmála. Af þessu og mörgu
öðru getur athugull lesandi
dregið mikinn lærdóm sem
verða mætti hvatning til að
afla sér frekari fræðslu um
þessi efni og til að skilja margt
í öðrum Eddukvæðum nýjum
skilningi.
Annar þáttur innganga og
skýringa snýr að efni kvæð-
anna. Sjálft sagnaefnið, hetju-
sögur sem eiga rætur sínar suð-
ur í heimi, hefur löngum verið
fræðimönnum hugleikið, ekki
sizt Þjóðverjum; um það hafa
verið uppi margar kenningarj
og ekki allar góðar. Þetta er
rakið í inngangsköflum Jóns
með mikilli hófsemi og var-
kárni i því að fylla í eyður
þess sem vitað er, en þær eru
margar og enginn skortur á
djörfum tilgátum um þá hluti
sem aldrei verða sannaðir. En
Jón gerir þess skýra grein
hvað menn vita og hvað á hefur
verið gizkað, og lætur sér fátt
um finnast hugvitsamlegar get-
gátur: „er þá bezt að tala í hófi
um þau vandamál sem heim-
Framhald á 10. síðu.
i