Þjóðviljinn - 03.03.1963, Blaðsíða 7

Sunnudagur 3. marz 1963
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 1
Matthías skrásetur
Líklega er enginn maður á
íslandi duglegri að skrifa en
MaVthías Jóhannessen. Hann
er ritstjóri Morgunblaðsins
og hefur ekki verið ásakað-
ur fyrir hyskni í starfi — og
á um það bil mánaðartima
hafa komið út eftir hann
þrjár baekur. Leikrit ljóða-
bók, ritgerðasafn.
Það bendir margt til þess
að ritum Matthíasar er ætl-
að mikið hlutverk. Þess er
skemmst að minnast að á ný-
afstöðnum stúdentafélags-
fundi tjlnefndi Sigurður A.
Magnússon Matthías í flokk
þeirra ungra manna sem af
mestum árangri hefði „gengið
á hólm við sam’,ímann“ i
Ijóði Ritgerðasafnið ..Hug-
’.eiðingar og viðtöl“. 263 blað-
siðna bók. gefin út af Helga-
felli, er einnig nokkurs kon-
ar .,hólmganga“ við samtím-
ann.
Viðfangsefni Matthiasar _1
þessari bók eru ekkert smá-
'eg: kommúnismi, trúarbrögð.
hlutverk skáldskapar og g;ldi.
velferðarríkið — þar að auki
er miklum sæg frægra
manna lýst nokkuð og þeim
gefin einkunn.
Borgararnir hafa um hrið
haft nokkur umsvif í menn-
ingarmálum. Þeir hafa allof'.
látið í ljós miklar mætur
sínar á margbreytHeik heims-
ins, boðað viðurkenningu á
honum og aðdáun. Og hafa
þeir reynt. að striða róttækum
á þessu, enda eru róttækir
grunaðir um að vilja ná
tökum á þessum margbreyti-
leik og beina honum í ákveð-
inn farveg En ýmislegt
bendir til þess að borgara-
legum menningarfrömuðum
finnist ekki lengur unnt að
búa við margbreytileikann
einan, og gerir vart við sig
meða: þeirra þörf fyr;r eitt-
hvað „jákvæðara" fyrir
einhverskonar uppbyggilega
hugmyndafræði. „Hugleiðing-
ar og viðtöl“ er eitt and-
svarið við þessari þörf Það
er því að sjálfoögðu full
ástæða til að ræða efni henn
ar og efnismeðferð,
En það er rétt að geta þess
strax að það er ekki auð-
velt að ræða þessa bók. Os
veldur þar miklu hvernig
hún er upp byggð Matthías
Johannessen hefur 'int sam-
an viðtöl og pistla úr Morg-
unblaðinu og tengir þetta
efni saman með „hugleiðing-
um“ sem eru einskonar t:l-
raun til að gefa hinum tilvilj-
unarkenndu blaðaskrifum al-
mennara gildi. fyHingu. Þetta
ber vott um mikla nýtni höf-
undar — en lýtir bókina. ger-
ir hana losaralega; sjálft
formið verður til þess, að við-
fangsefnunum eru gerð jafn-
vel enn verrj skil en efni
stóðu máske til Það getur
að vísu stundum verið
skemmtilegt að fylgjasf með
krákustigum matthíasískrar
hugsunar. en agaleysið verð-
Ur mjög þreytandj þegar til
lengdar lætur. Einhver f.vrsta
hugsun Iesarans verður sú.
að höfundur komi viða við —
hér um bil allsstaðar — en
nemi hvergi staðar.
Andkommúnismi
Þessi bók hefur ýmsa
„rauða“ þræði og andkomm-
únisminn er einna mest áber-
qndi. Þetta kemur fram á
vmsan hátt. Mikið veður er
gert út af trúleysi Gagarins
og Fúrtséyu og heitjð á ís-
lenzku kirkjuna að gera sér
grein fyrir þessum voða. Úr
skyndilegu blaðaviðtalj við
kínverska lækna eru smíðað-
ar alhæfingar um að „undir-
gefni og sálardrepandi ótti sé
orðinn eðlileg viðbrögð heill-
ar þjóðar“. En einkum er
Pasternak teflt fram á víg-
völlinn. Ekki fer að vísu
mikið fvrir skilgrejningu á
Pasternak eða tilraun til
slíkrar skilgreiningar. en
beim mun meira er um hátíð-
legar staðhæfingar tengdar
tilfinningalífi: Pasternak —
.huggar þá sem eiga í erfið-
lejkum opnar augu annarra.
hann er mesta póesía sem
bessi öld þekkir" Ennfremur
segist Matthías trúa því „að
Ijóð hans verði upprisa þess
’ands sem horfið er í þok-
una“ Þá er ialað um að Ijóð
Pasternaks sé stórhættulegt
kenningum marxismans sem
kallaðar eru bæði „tízku-
bundnar" og „rígskorðaðar"
ri einni setningu) og ..ómann-
úðlegar“ enda vilji kommar
al’t til vinna til að ganga af
minningu skáld^jns dauðri.
Það væri ef til vi’l freist.
Höfundurinn
Bókin
andi að ræða þennan undar-
'ega misskilning að ljóð Past-
ernaks sé hætiulegt marx-
isma, en það sem meira máli
skiptir hér er aðferð Matt-
hiasar: hann spilar með
nokkrum tilbrigðum á tvo
strengi — einræði. ofbeldi,
skilgreinir ekki. gagnrj'nir
ekki heldur hrópar (..bylting
kommúnismans hefur farið
ránshendi um akurlendi póes-
iunnar“) — og í þessu nafni
boðar hann krossferð: Komm-
úni=tar hygg; á jnnbrot i
.helgustu hof lýðræðjsins"
og furðar Matthías sig á þvi
að til skult vera „stór hópur
manna“ sem krefst þes= að
þeim sé trvggður starfsfrið-
ur til þessarar þokkalegu
iðju. Og verða þ*r hugleið-
og hugleiðir
ingar ekki skildar öðruvisi en
svo að frelsið eigi að tak-
marka frelsi þeirra sem grun-
aðir eru um að sitja á svik-
ráðum við frelsið
í þessu spjallj skýtur upp
kollinum mjög merkilegur
söguskilningur: „Byltingar
eru ekki annað en afsökun
þeirra sem vilja fjötra þjóð-
irnar í sitt frelsi Og allt út
af jafn frumstæðu atriði og
þvi, hvemig skipta eigi pen-
ingum fólksins". Það er sann-
arlega skemmtilegt að sjá
innilega hneykslun ritstjóra
Morgunblaðsins yfir því, að
svo jarðbundnir hlutir os
skipting lífsgæða skuli shjpta
máli. Ritstjórinn er alltof
póetískur persónuleiki til að
hugsa um slíkt.
Það er í eðlilegu framhaldi
af slíkum hugsanagangi að á
einum stað er rætt um menn
sem halda ..að rússneska
heimsveldjð hafj breytt um
hjartalag". Menn vita ekki til
þess að heimsveldi hafi
hjartalag illt eða goft —
heimsveldi hafa hagkerfi
stjórnarkerfi, í þeim fara
fram breytingar, þróun, Höf-
undur „Hugleiðinga og við-
tala“ gerir enga t;lraun til
að gera sér grein fvrir slík-
um hlutum — aðferð hans er
að einangra ákveðna þætti í
fari andstæðinsa og draga há
bannig unp að sá sem ekki
bekkir t.jl heldur sie stande
frammj fvrir ófrericju
Bandaríska le'kskáldið Art-
hur Miller hefur lýst bessar-’
aðferð ágæflega á bls. 197 (
umræddri bók. en þar ræðir
bann vinnuhröo-fl MeCarthys
Trú
Guð og annað lif ber mjöp
á góma í þessari bók. Og eru
bessi mál ekki hvað sizt rædd
i sambandj vjð guð’.eys;
kommúnismans Það er mjö"
einkennilegt tal. Þegar Matf.
hías ræð:r geimferð Gaaarím
og orð hans; kommúnisti bið
ur ekki til guðs, er m.a. kom
izt svo að orði: ..Þejr (Rúss-
ar) kalla Gagarin „Kólumb-
us geimsins". Kólumbus ætl-
aði að finna Indland. Hann
fann Ameríku i staðjnn
Gagarin átti að finna fjör-
egg kqmmúnismans. Hann
kom aftur með skurnið eitt.
Frjóvgað egg hefur kommún-
isminn ekki í sinni hendi.
Takmarkalaus trú á efnis-
hyggjuna eina er álika geð-
felld fæða og stropað kriu-
egg, Það er ekki nóg að eiga
snöl i landi materialismans."
Þ ' er ekki auðvelt að
skilja þessa eggjatínslu
Matthíasar. en gera má ráð
fyrir þvi að hún túlki fyrst
og fremst reiði hans yfir þvi
að hægt sé að fremia vis-
indaleg afrek án aðstoðar
guðs. Þar að aukj er hún
merkilegt dæmi um það aga-
leysj sem penni höfundar
gerir sig sekan um gagnvart
viðfangsefnum.
í þessu sambandi er vert
að benda á vantrú Matthias-
ar á skynsemi — oftar en
einu sinni talar hann með
andúð um ummæli Descartes:
ég hugsa þess vegna er ég.
Hins vegar segir hann:
„Við mundum lifa í betri pg
■ skemmtilegri b r»i v-r»i ef til-
fjnningarnar f"" ' - *ð njót'a
sin en það gerjsr ekki með-
an við dýrkum skynsemina.
Skynsemin er oft haldreipi
lágkúrunnar nauðvörn þeirra
sem þola ekki ejnlægni frek-
ar en fröll morgunsólina". —
Má vera að þessi vantrú á
skynsemi sei.ij mark sitt á
kafla sem þann er vjtnað var
týl hér að ofan — svo mik-
ið er vist. að þar fá tilfinn-
ingar höfundar fullkomlega
að njótg sín án allra hindr
ana af hálfu hugsunarjnnar
Matthias vill hafa guð oa
annað líf með i heimsmynd
s’nni. á því er engjnn vafi
en hjtt er ó’.jóst með hverl
im hætti það skuli vrerð?
Hann brosir ti1 kirkna krist
mdómsins, til þeirrar lú'-
°rsku (..eitf he’zta vandamá1
okkar kynslóðar hvernig
kirkjan á ísland; hefur mjss*
ökin á fólkj sinu“) og þe’rr-
ar kaþólsku — en það má
einnig finna nokkur gagn-
rýnin ummæ’i um sömu
kirkjur; ennfremur er brosað
til spiritismans og er það
bros líklega brejðast.
Það er ekki ósannajarnt að
kalla afstöðu Matthíasar
bros - það verður ekki sagt
að hánn taki viðfangsefnin á-
kveðnum. traustum tökum
Hann tilfærir viðtöl við spír-
itista. sem eru ekkj annað
en enn nokkrar lækjarspræn-
ur í þann hafsjó af „dular-
fullum fyrirbærum" sem um-
lykur íslendinga. Siðan bæti’-
hann v:ð almennum hugleið-
jngum um „nauð'yn rann-
sóknar" eim " ~“nn segja
— allt í p- 'sr gamla
klassíska er nú til
i þessu“
Skoðanit thíasar virð-
ast í stuttu máli bessar: efn-
ishyggju er hafnað sakir
..lágkúru" hennar og óskáld-
legheit a, lýst er vantrú á
mannlegrj skynsemi: aftur á
mótl er vegur tilfinninganna
sem nefndar eru „summan af
reynslu mannsins á jörðinni"
gerður mikill. enda gefi þær
okkur „grun“ um fram-
baldslíf: ,.Eins og fuglarnir
hafa hugboð um fyrirheitna
landið. þannig hefur tilfinn-
ingin ákveðinn grun um eijift
'íf“. Sömuleiðis er tilfinning-
in uppspretfa „póesiunn-
ar“ - sem i hugleið'ngum
Matthíasar er nátengd ejlífð-
armálum.
Andkommúnismi. frú á ei-
lift líf sem treystir mest á
„grun“ tilfinninganna, and-
rasjónalismí — slikir eru
nokkrjr hinna rauðu þráða !
bók Matthíasar Þó ekki all-
ir. og má vera aðrir verði
ræddir síðar.
f „Hugleiðingar og viðtöl"
^egir meðal annars að við
getum ekki verið án trúar.
trú sé eitt af þvi sem skilur
okkur frá dýrum. Það er
ekkj m’nnzt á skynsemi í
bessu sambandi, nauðsvn
hennar mátt hennar. Þó voru
heir tímar að borgarastélt
etraði hana á skjöld sinn-
begar hún áleit sér fært að
breyta heiminum sér í hag.
oæta heiminn — að sínum
-'kilningi.
Þeir tímar vjrðast liðnir.
Nú setia menn traust sitt á
grun tjlfinningarinnar Um
annan heim. Á.B.
Andrei Vozncsénskí
Júrí Kazakof
Ung sovézk skáld
spurð um verk sín
Fáir menn eru meir á
dagskrá um þessar mundir
en ungir sovézkir rithöf-
undar. Það er því ekki ó-
forvitniegt að lesa svör
sem nokkrir þeirra gefa
við spurningum tímarits-
ins „Sovézkar bókmenntir“.
Spurningar þessar eru all
nærgöngular, ef svo mætti
segja. Þaö er spurt um það
hvaða lífsreynslu höfund-
urinn hafi haft, áður en
hann tók að skrifa, hvern-
ig hann safni efni í bækur
sínar, hvernig hann kynm
sér mannlífið, ennfremur
hver sé ábyrgð rithöfund-
arins gagnvart sköpun
nýrra og kommúnistískra
eigínleika þjóðfélagsins.
Þá er og forvitnazt um
það, hvaða fulltrúa klass-
ískra og nýrra bókmennta
höfundurinn virði mest, og
hvort nokkur rithöfundur
af eldrí kynslóðinni hafi
veitt honum aðstoð, leið-
beint honum. Svör birtust
í síðasta desemberhefti
tímaritsins.
Lærði meira af mynd-
listarmönnum
en skáldum
Einna skemmtilegust eru svör
Andrei Voznésénskís, 29 ára
gamals skálds. sem er mikið
átrúnaðargoð ljóðaunnenda ’
Sovétríkjunum — og binda
reyndar margir meiri vonir við
hann en þann fræga Evtús-
jénko. Hann segir meðal ann-
ars:
Ég lærði í arkitektaskóla. Éa
mála töluvert. Bezta leiðin ti'
að öðlast lífsreynslu er að lifa.
Aðalvandamél samtiðarbók-
mennta er að sjá djúpt í sál
mannanna.
Leið kommúnismans er um
hjörtu vor. Og hjartað er ríki
skáldskapar.
Ég álít ekki að höfundur hati
gott af þvi að finna til frænd-
semi við bókmenntalega fyrir-
rennara sína „Sifjaspell" lejða
til hnignunar. Andrei Rúbljóf
Joan Miró og Le Corbusiei
gáfu mér meira en Byron.
Tæknin er komin á hátt sti
í skáldskapnum engu síður e>
i byggingarlist.
Þú getur byggt hús á nálar
oddi. Menn hafa fengið nóa
af rími. Allir sextán ára skóla-
strákar geta rímað glæsilega.
Framtíð skáldskapar okkar er
bundin líkingum og myndhvörf-
Vasili Aksjonof
um .... Samt er formið ekki
bað sem skiptir mestu. Formið
á að vera klárt, óstýrilátt. og
hlaðið djúpri meiningu .......
Boris Pastemak var eini
maðurinn sem ég sýndi kvæði
mín.
Lífið verður ekki
„stúdérað“
Vasilí Aksjonof er þrítugur
sagnahöfundur, sem varð mjög
vinsæll fyrir sögu sína „Kolleg-
ar“ og mjög umdeildur fyrir
sögu sína „Farmiði til st.iam-
anna“ þar sem hann lýsir hinni
„gullnu æsku“ — en íhalds-
sömum mönnum bótti hann
sína þessari æsku of mikið um-
burðarlyndi.
Ég er læknir, segir Aksjonof,
og vann læknisstörf fjögur ár
að loknu námi. Svo ég get sagt.
að leið mín til bókmenntanna
hafi verið all eðlileg. þar eð
'æknirinn er hefðbundin fígúra
’• rússneskum bókmenntum....
Ég lít ekki á lifið sem eitt-
hvað sem harf að „stúdera".
Menn kynnast lífinu ósjélfrátt.
Menn sem þú ætlar að skrifa
um síðar setjast á varðberg <*f
beir fjnna. að þú ert að
„kynna“ þér þá. Ég reyni að
verða einn af þeim. Það er ekki
^lltaf auðvelt af því að bað er
°kki með öllu heiðarlegt að
'eraa því að bú ert rithöfund-
’r. Auðvitað er miög gagnlegt
"ð heímsækia ýmsa hluta
r „nd okkar er stórt,
có lr»f
Framhald á 10. síðu
i
i
i
í