Þjóðviljinn - 13.03.1963, Side 5
Miðvikudagur 13. roa n 1963
ÞIÖÐVIUINN
SlÐA g
Einn sérstæðasti og sterkasti þáttur í menningarsögu Vestur-íslendinga er
útgáfa stjórnarlaga þeirra fáum árum eftir að fyrs'ti íslenzki innflytj-
endahópurinn settist að á vesturströnd Winnipegvatns. Hinn 14. janúar
s.l. voru liðin rétt 85 ár síðan „Stjórnarlög Nýja-íslands“ öðluðust laga-
gildi, er þau komu 14. janúar 1878 á prent í Framfara, einu af fyrstu
vestur-íslenzku blöðunum sem út voru gefin. Valdimar J. Lindal dómari,
hinn kunni Vestur-íslendingur, hefur ritað ýtarlega grein um stjórnarlög-
in frá 1878 í Lögberg-Heimskringlu, vikublaðið vestur-íslenzka.
STJÓRNARLÖG
NÝJA-ÍSLANDS
UM; /} 'y '/i y y I
• 'r' // / 7 ‘ -
^ ^ , r-
__— - . y
/? " // 1 4 L,/? ^
/af, JLoC'
r / y/ / J/ ’ ' 'v> / , A
^n, ¥ •*?—«—Zf Æ-—$
'0\ 0 * .y.y <. •£
tjy / V. te- £.-2.
‘/jLjéur /'tjf /C+d tJ OjOCalJ
j/Ár
/cujit I Cj/ /c/i-ccc**) /r^u jj/s/
&<j // J//PJ~L) / //
$nj J “J ;<JVL<rtk, I• j/c<-T- f
o/lÁ$/*////>' /j /viJr juaJJzS
Fyrsta blaðsíðan af síðasta uppkastinu að Stjórnarlögum Nýja.íslands.
Fyrsti íslenzki hópurinn, sem
kom til Winnipeg. fluttist til
Willow Point á vesturströnd
Winnipegvatns í októbermán-
uði 1875. Hinn 8. sama mánað-
ar hafði sambandsstjórnin í
Ottawa veitt íslenzkum inn-
flytjendum viss sérréttindi: í
stjórnartilskipuninni er land-
svæðið nákvæmlega tiltekið,
útmælt samkvæmt barlendum
venjum og nefnt á ensku
„Icelandic Resenve“.
Sérréttindi
Nauðsynlegt er að gera sér
fulla grein fyri því, hvaða
merking felst í orðinu „Re-
serve“. segir Valdimar J. Lín-
dal í grein sinni í Lögbergi—
Heimskringlu. Þegar það orð er
rétt skilið, þá er einnig unnt
að skilja sambandið milli „Ice-
landic Reserve" og Stjórnlaga
Nýja-íslands, segir hann enn-
fremur og heldur síðan áfram:
(Millifyrirsagnir flestar Þjóð-
viljans).
Orðið „reserve" eða „reser-
vation“ var algengt í Kanada
á þeim árum, sem hér um
ræðir. Það var notað um
byggðir, sem verið var að
koma á fót og landsvæði, sem
sambandsstjórnin hafði tekið
frá handa íbúum eða innflytj-
endum sem allir voru af sama
stofni. Slíkir hópar fengu ekki
einungis eignarrétt, heldur og
heimilisrétt, sem hver einstak-
lingur hópsins gat notið. Hópar
þessir fengu stjórnarvald yfir
sjálfum sér, en það vald var
langt frá því að vera takmark-
að eða tilgreint í löggjöfinni.
Sambandsstjórnin hafði i huga
að afhenda áður gremdum
hópum bæði fasteignarétt og
sjálfstjórnarheimildir. Stjórn-
arvaldið var takmarkað aðeins
að því leyti, að ekkert yrði
gert, sem væri í ósamræmi við
kanadisk lög og reglur.
AAennónítar
Það er ekki einungis fróðlegt
að athuga í sambandi við þessi
sérréttindi, hve mikið frelsi
eða löggjafarvald fólkið fékk,
heldur einnig hitt. hversu það
fór með það vald, sem því
hafði verið veitt. í því sam-
bandi ber að athuga bað,
hvaða mál það voru, sem hver
þjóðflokkur taldi brýnust. A
þann hátt er hsegt að skyggn-
ast nokkuð inn í hugskot ein-
stakra þjóðarbrota. Til þess að
sjá sem bezt, hvernig athafnir
lýsa hugsunarhætti og sérein-
kennum, er nauðsynlegt að
gefa gaum að bví. hvað aðrir
þjóðflokkar hafa gert. og hafa
það til hliðsjónar. þegar a Is-
lendinga , er litið. Hér skulu
nefnd aðeins tvö þjóðarbrot.
Mennónitar og Indíánar '
sléttufylkj unum.
Árið 1873 var Mennóndtum
afhent landsvæði í suður-Mani-
tóba, sem hefur verið kallað
„Th-e East Mennonite Reserve
Nokkru síðar var þeim eefið
annað landsvæði. dálítið vest-
ar, sem nefnt var „The Western
Mennonite Resérve".
Mennónítar höfðu serstaka
kristna trú, sem þeir fluttu
með sér frá Mið-Evrópu, og
hafa þeir að miklu leyti haldið
henni við. Þeir voru Anabapt-
istar, hinir ströngu mótmælend-
ur, sem mótmæltu ekki aðeins
stefnuskrá kaþólsku kirkjunn-
ar heldur og öllum þjóðkirkjum
og trúarsamböndum.
Ef undan er skilin nauðsyn
in á því að eignast lönd og sjá
fyrir sér og sihum, þá var það
aðeins eitt, sem Mennónítar
skipuðu í öndvegi, en það var
viðhald hinnar sérstöku trúar
og viðleitni að sjá svo til, að
afkomendurnir glötuðu ekki
þessari trú.
í bók, sem E. K. Francis
ritaði árið 1955 og nefnist „In
Search of Utopia" og sem D.
W. Friesen & Sons í Altona
gáfu út. farast höfundi orð á
þessa leið:
„Mennónítar litu svo á, að
frelsi einstaklingsins í lýðræðis-
Valdiniar J- Lindal
kenningunni megi sín lítils og
létu sig það frelsi litlu skipta,
en var mjög annt um að hóp-
urinn sem heild hefði ótak-
markaðan rétt til þess að
útheimta stranga trúarhlýðni
af hverjum einstaklingi. Þeir
vildu vera óháðir öllu æðra
valdi til þess að geta því bet-
ur varðveitt það, sem heildin
áleit nauðsynlegast og var sam-
kvæmt þeirra trúar- og vel-
ferðarstefnu“ (lauslega þýtt).
Indíánar
Indíána Reserves hafa verið
mynduð víða í Kanada, og þarf
lítið um þau að ræða. Aðal-
lögin um sérréttindi Indíána er
að finna í Indíána-lögunum.
sem Kanadaþing samdi árið
1876. „Enginn, jafnvel ekki
Indíáni, sem tilheyrir öðrum
flokki (band). má setjast að
eða veiða á einka-landsvæði
Indíána. jafnvel ekki á braut-
arsvæðum innan hins takmark-
aða svæðis." (lauslega þýtt).
Það. sem Indíánum var þa
og er enn einkar annt um, var
að mega veiða og halda áfram
trinum sömu lifnaðarháttum
sem hafa viðgengizt meðal
beirra frá alda öðli í sléttu-
fylkjunum hafa Indíánar yfir-
leitt sýnt lítinn vilja til sjálf-
stjórnar. Auðvitað áttu þeir
sér enga reynslu að baki og
lítið hafi verið ýtt undir með
þeim af stjómarvöldunum, en
framfarir hefðu orðið méiri
hefði hugarfar þeirra sjálfra
leyft það.
Hvað var
þeim veitt?
Nú skal vikið að þeirri nýju
löggjöf, sem íslenzka hópnum
var veitt 8. október árið 1875.
Hvað var þeim veitt? mætti
spyrja. Ef aðeins er litið á
bókstafinn, þá er ekki erfitt að
svara þeirri spurningu, því að
íslendingar fengu sömu fast-
eignaréttindi og svipað lög-
gjafarvald og aðrir hópar. sem
sambandsstjórnin veitti einka-
réttindi.
Eitt verða menn að hafa í
huga. Landsvæði það, sem
Mennónítar fengu var í Mani-
tóba fylki. Réttur þeirra og
vald var því hvort tveggja háð
bæði sambands- og fylkislög-
um. Landið, sem íslendingar
fengu, var hluti hins mikla
landflæmis í Yestur-Kanda,
sem kallað er North-West
Territories, og var bæði ó-
skipulagt og laut ekki sams-
konar stjórn og tíðkaðist innan
■fylkjanna. Áður en lengra er
þó haldið, er nauðsynlegt að
víkja frá aðalefninu um stund
Suðurlandamæri áður nefnds
„Icelandic Reserve“ voru þau
sömu og norðurlandamæli
Manitóba eins og þau voru í
október árið 1875. í apríl-mán-
uði næsta ár var austurpartur-
inn af North-West Territories
aðskilinn og það landsvæði
nefnt District of Keewatin. I
daglegu líifi gætti þessarar
breytingar þó ekki, þar sem
engu hafði verið breytt nema
nafninu. Árið 1881 var Mani-
tóbafylki stækkað og landa-
mærin færð norður að „town-
ship“ 44, sem er langt fyrir
norðan Mikley. (Landamærin
voru færð alla leið norður að
Hudson-flóa áið 1912).
Almenn sveitalög voru samin
fyrir Manitóba fylkið árið 1883,
en þá var íslenzka umdæmið
partur af fylkinu. Ein sveitin
var kölluð Gimli og náði yfir
landsvæði það í Manitóba, sem
er vestan Winnipegvatns og
austur af hádegisbauginum.
Samkváemt þessum lögum var
öllum sveitum afhent ákveðið
sveitarvald. En þess ber að
gæta, að tekið var fram í lög-
unum, að orðið „Municipality"
næði yfir þáverandi sveita-
stofnanir. Þess vegna hefir sá
réttur og þau völd, sem ís-
lenzka umdæmið hlaut í fyrstu,
haldizt við. nema að svo miklu
leyti sem íslendingar gerðu
sjálfir breytingar með þvi að
mynda sveitastjórn. en til þess
kom ekki fyrr en árið 1887.
Tíu árum síðar þ. e. árið 1897.,
ákvað sambandsstjórnin að af-
nema umdæmið. sem landnem-
amir fengu 8. október, 1875.
Það má því segja, að „Stjórn-
arlög Nýja-Islands“ hafi bein-
línis eða óbeinlínis verið í gildi
í 22 ár. Hvorki sambandsstjóm-
in (frá upphafi) né fylkisstjórn-
in (frá 1881) skiptu sér af því,
hvémig landnemamir fóru með
völd sín og réttindi. En ein-
mitt þetta, hvemig þeir fóru
með hið nýfengna vald, er einn
hinn merkasti þáttur landnáms-
sögunnar.
Goðorð
Vestur-lslendinga
Þegar athugað er, á hvaða
hátt landnemamir notuðu
frelsið og valdið, sem þeim
hafði verið fengið í hendur.
er rétt að gera sér einnig grein
fyrir baksviðinu, láta hugann
reika aftur í- tímann, um það
bil eitt þúsund ár og rifja upp
það, sem gerðist, þegar hinir
fornu landnámsmenn sigldu til
Islands og námu staðar í ó-
byggðu landi. Sagan sýnir, að
höfðingjamir mynduðu goðorð,
þar sem þeir settust að, og hélt
þetta áfram um allt Island án
verulegrar takmörkunar, þang-
að til Alþingi var stofnað árið
930. Munurinn milli hinna
tveggja landnáma var aðallega
sá, að í fornöld tíðkuðust ekki
nútímalandmælingar. Höfðingj-
arnir mynduðu goðorð. og þeir
voru sjálfir nefndir goðar. 1
goðorðunum var stjórnarvaldið
að engu leyti takmarkað, fyrr
en Alþingi var stofnsett. Á
líkan hátt var landnáminu
vestra farið, þegar hið nýja
Vesturheims-goðorð var stofn-
að.
Islenzkir landnámsmenn í
Vesturheimi lögðu, eins og aðr-
ir þjóðflokkar, einkum alúð við
það sem þeim var kærast. Fyrsi
og fremst varð að sjá fyrir
brýnustu nauðsynjum. Þá var
að kenna ensku, en um leið
var íslenzku blaði hleypt af
stokkunum.
Stjórnarlögin
Eigi leið á löngu, áður en
byrjað var á því sem á sér
dýpstar rætur í íslenzku eðli.
en það var að semja lög og
reglur, sem viðeigandi væru
fyrir hið nýja goðorð eða um-
dæmi. Þegar í upphafi kom *
ljós að það var lýðræðishug-
takið, sem efst var á blaði.
Fyrsti hópurinn kom til Nýja
íslands árið 1875 stærsti hóp-
urinn fluttist norður árið 1876,
en rúmlega ári síðar var búið
að semja og koma á prent
„Stjómarlögum Nýja-íslands“
Það er athyglisvert að hafizt
var handa um samningu þeirra.
jafnvel áður en byggðarlagið
var búið að ná sér eftir bólu-
sýkina.
Hér er ekki hægt né heldur
nauðsynlegt, að ræða áður-
greind lög til nokkurrar hlítar.
En þrir þættir, sem að vísu
eru mjög samtvinnaðir, eru
auðsæilegir: Fólkið hafði flutt
með sér sinn andlega auð; það
horfðist í augu við raunveru-
leikann í kringum sig; það
eygði bláma framtíðarinnar.
Það eru einmitt þessi atriði,
sem gera „Stjórnarlög Nýja-
Islands" svo afar merkileg og
lærdómsrík.
Lýðræðið er hinn sterki þráð-
ur, sem liggur í gegnum öll
lögin. Samið er um kosninga-
rétt, kjörgengi, byggðanefndir
og þingráð. Mörg atriði sýna
það glöggt, að þeir, sem að
lagasamningunni stóðu, voru
mjög vel að sér í íslenzkum
lögum.
Landnámsmenn litu í kring-
um sig líkt og goðamir fomu.
Næstum ótrúlega margt var
skipulagt í hinni nýju byggð.
en það var einmitt skipulagið.
sem gerði að lifandi krafti það
vald, sem landnámsmönnum
hafði verið lagt upp i hendur.
En það var einnig litið til
framtíðarinnar. Jafnvel þótt
landið, sem blasti við fólkinu.
vitorði, að verið væri að byggja
i nýju landi og að hér væri að
skapast ný þjóð og að austur
í Ottawa væri yfirvaldið og
landstjómin. Fyrsta blaðsíðan
í síðasta uppkasti stjómarlag-
anna ber því ótvírætt vitni.
hvað hefur verið aðalumræðu-
efnið og ef til vill aðalþrætu-
efnið. þegar lögin voru sam-
þykkt. Tekið hefur verið til
greina. hvað nauðsynleet væri
og hvað forðast bæri, ef hin
nýja lagaskrá ætti að koma að
tilætluðum notum í nýju landi
meðal nýrrar þjóðar. Allt. sem
gert yrði, hlaut að vera í sam-
ræmi við yfirstjóm landsins í
Ottawa.
1 fyrsta var skráin kölluð
„stjómarfyrirkomulag". En ein-
hver hefur bent á, að á enskri
tungu þýddi það orð „a form
of govemment“ og það kynni
að verða misskilið, sumir kynnu
að líta svo á, að innflytjend-
urnir væru að reyna að mynda
sjálfstætt ríki. Fyrirsögninni
var því breytt og orðið „stjóm-
arlög“ samþykkt, en i íslenzku
hefur það orð mjög víðtæka
merkingu. það er t.d. bæði not-
að um félagslög og formreglur.
Fyrst var hið nýja goðorð
nefnt „Nýja Island". En að síð-
ustu þegar lögin komu á prent,
hefur nafninu verið breytt í
„Nýja-Island“. Bandið í síðar
greindu nafni er þýðingarmik-
ið. Það sýnir, að landnáms-
mennirnir h ö f ð u ekki í
hyggju að mynda nýtt Island.
heldur þing (Vatnsþing) eða
eins konar goðorð, sem þeim
fannst sjálfsagt að kalla „Nýja-
Island".
Fyrstu þrjár línumar í
Stjómarlögum Nýja-íslands
eru á þessa leið:
„Stjórnarlöp Nýja-Islands
1. Kafli. Skipting Nýja-Islands,
Landnám Islendinga í Nýja-
tslandi nefnist Vatnsþing.“
Þó að síðar væri bandinu
sleppt í ritmáli og ritað Nýja
Island, breytir það engu um
það, sem landnemamir höfðu
í huga.
Sambandið milli stjómarinn-
ar í Ottawa og lýðræðisfyrir-
komulagsins í Nýja-lslandi var
ljóst þeim sem stjórnarlögin
sömdu, engu síður en hinum
fomu goðum var augljóst sam-
bandið milli goðorðanna og Al-
þingis. Ein af athyglisverðustu
greinunum í stjómarlögunum
er 5. gr. í kafla nr. XIV:
„5. gr. Flutningur mála við
yfirstjórnina.
Hann (þingráðsstjórinn) skal
flytja öll þau mál er þingið
varða og ganga þurfa til yfir-
stjómarinnar. og tilkynna
byggðastjórum allar fyrirskip-
anir hennar, að því er þingið
snertir."
Sagan getur þess ekki, að
þingráðsstj órinn hafi fengið
margar fyrirskipanir frá vfir-
Framhald á 8. síðu.