Þjóðviljinn - 19.03.1963, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 19. marz 1963
ÞIÖÐVILIINN
Meira um
Passíu-
sálmalögin
Hinn 6. þ.m. birtist í Þj6ð-
viljanum ritgerð eftir minn
kaera fomvin, samsýslung og
— á tímabili — samsveitung,
Emil Tómasson, og nefnist hún
Hin nýju Passíusálmalög.
Undiralda þessarar greinar
er mikil og djúp ást og aðdáun
á Passíusálmunum og á þeim
sálmalögum, sem hann lærði
við þá í æsku. Skil ég hann
vel og kann fyllilega að meta
og virða sjónarmið hans. Ég
mun líka verða manna síðastur
til að halda þvi fram, að þau
lög séu ekki fögur, þótt þau
séu að vísu ekki öll jafnfögur
né merkileg, fremur en önnur
lög eða mannaverk : yfirleitt
Sum þeirra eru dýrmætar perl-
ur, sem varðveitast munu um
aldir. En það eru til ýmsar
fleiri perlur, engu siður dýr-
mætar, og kem ég að því síð-
ar.
Hvaða lög eru það þá, sem
Emil lærði við Passíusálmana
og kallar „gömlu passíusálma-
lögin“? Það eru þau lög, sem
eru í Kirkjusöngsbók íslenzku
þjóðkirkjunnar. Auðvitað þó
ekki öll lög, sem þar eru, þar
eð Passíusálmarnir eru ekki
nema fimmtíu talsins, og sama •
lag er stundum við fleiri en
einn sálm. Þessi lög eru sung-
in um allt ísland í öllum kirkj-,
um og hvar sem sálmasöngur
er um hönd hafður, meðaí ann-
ars í Ríkisútvarpinu, svo að það
má ólíklegt sýnast, að þau verði
útþurrkuð, þótt önnur lög séu
flutt einu sinni á ári.
Emil segir í grein sinni, að
Passíusálmamir séu ortir und-
ir þessum lögum, og að öl'
þjóðán hafi sungið þau við þá,
frá því er þeir urðu til. Ekk’
veit ég, hvaða heimildir hann
hefur fyrir því, en ég er hrædd-
ur um, að þetta fái ekki stað-
izt, nema að litlu leyti. Á 17.
öldinni. þegar Hallgrímur Pét-
ursson kvað sína ódauðlegu
sálma, var til á lslandi kirkju-
söngsbók, sem kom út lítt
breytt í mörgum útgáfum. t
henni voru sálmar þeir, er
sungnir voru við guðsþjónust-
ur, og lög við þá alla. Þessi
bók heitir fullu nafni: Graduale.
Ein Almennclcg Messusaungs
Bok. Alþýða Islands stytti nafn
bókarinnar og gaf hinu latneska
heiti hennar íslenzkan svip:
Grallari. Hallgrímur Pétursson
setti lagboða við hvern sálm í
Passíusálmunum, og er þá
sálma, sem hann vísar til, flesta
að finna í Grallaranum. Það
verður því að teljast líklegt að
hann hafi ort sálmana undir
lögum Grallarans. Þó er engan
veginn útilokað, að hann hafc
þekkt einhver önr.ur lög, sem
hann hafi haft í huga, er hanr,
orti sálmana, en um það verð-
ur ekkert fullyrt, þar eð engar
heimildir eru tii um það. svo
ég viti til.
Þegar við athugum lögin ■
Grallaranum við þá sálma, eT
lagboðar Passíusálmanna vísa
til, er augljóst að þau eru flest
allfrábrugðin þeim lögum, sem
sungin hafa verið við Passíu-
sálmana frá því er við Eml)
munum fyrst. Nokkur þeirra
eru að vísu mjög lík, en lang-
flest mjög írábrugðin, og sum
eru gerólík að hljóðfalli, lag-
línu og öllu yfirbragði. Ég skal
til dæmis benda á lögin við
nr. 4 11 12 14 15 25 26 27 30
35 41 og 46. Ég bendi sérstak-
lega á lagið við sálminn nr. 11
1 Grallaranum er það við sálm-
inn Dagur í austri öllum. Þetta
er sama lagið og það, sem Hall-
grímur Pétursson vísar til við
sálminn Allt eins og blómstrið
eina. Sú mynd þessa lags, sem
Sigurður Þórðarson hefur valið
og raddsett, er miklu líkari
Grallaralaginu heldur en sú,
sem Kirkjusöngsbókin hefur og
nú er almennt sungin.
Litlar líkur tel ég til þess, að
Grallaralögin hafi nokkurn
tíma verið sungin í öllum kirki-
um landsins alveg eins og þau
eru skráð í Grallaranum. A
biskupssetrunum og fáeinum
öðrum stöðum, þar sem for-
söngvaramir kunnu að syngja
eftir nótum, má gera ráð fyr-
ir, að svo hafi verið. En söng-
kennsla var ekki mikil né al-
menn í þá daga, og söngur eft-
ir þeirrar tíðár nótum miklum
mun örðugri en nótnasöngur er
nú. Flestir forsöngvarar urðu
að læra lögin utanbókar af þvi
að heyra þau sungin. Það var
því ekkert undarlegt, þótt þau
breyttust smátt og smátt á leið
sinni um allt Island um tveggja
til þriggja alda skeið. Svo var
það líka handhægt. ef menn
kunnu önnur lög undir sama
bragarhætti, að grípa til þeirra.
þegar menn kunnu ekki Gral’.
aralögin, því að ekki þarf að
efa, að margir hafa kunnað
mikið af lögum frá kaþólskri
tíð löngu eftir siðaskiptin.
Það voru þessi lög, sem sung
in voru um allt Island í afar
mörgum og fjölbreytilegum
myndum. bæöi í kirkjum os
heimahúsum fram um og fram
yfir miðja 19. öld. En þá varð
hér á svo mikil og skjót breyt
ing, að það má bylting kallasi
og sá maður, sem einkum stó^
fyrir henni, var Pétur Guð-
johnscn, organleikari við Dóm
kirkjuna í Reykjavík frá 184f
og söngkennari við Latínuskó
onn frá 1846.
Pétur Guðjchnsen var bráð
gáfaður áhugamaður. Hann
nam söng, organleik og tón-
Ein af teikningum Barböru Árnason við útgáfu Mennlngarsjóðs á Passíusálmum
Hallgríms Péturssonar. — Teikningin fylgir fjórða sálminum: Samtal Kristi við
lærisveinana.
fræði í Danmörku og hreifst
mjög af fegurð og tign þeirrar
tónlistar, sem hann heyrði þar
Hann einsetti sér að bæta og
fegra sálmasöng á Islandi og
vann að því af brennandi á-
huga og kappi til æviloka
Hann andaðist 25. ágúst 1877
Frá upphafi hagaði Pétur
Guðjohnsen endurbótum sínum
eftir þeim fyrirmyndum, sem
hann kynntist í Danmörku
Honum fannst fátt um sálma-
söng Islendinga, og það var
líka hverju orði sannara, að
söngur bændanna í kirkjunum
var ekki áferðarfagur. Þeir
kunnu ekkert til réttrar radd-
beitingar, lungu þeirra voru ofl
full af heyryki, þeir voru
stundum kvefaðir, brjóstveikir.
hásir og rámir. Svo voru þeir
líka stundum beygðir af striti
og fátækt og oft þreyttir, kaldir
og svangir. Sönglist þeirra
hlaut að gjalda þess, ekki sízt
þegar á það bættist ískuldi í
kirkjum og baðstofukytrum á
vetuma. En í ákafa sínum sást
Pétri og íylgismönnum han?
yfir þann möguleika. að í þessc
söngvasorpi kynnu að leynast
dýrar perlur, sem óbætanlegar
væru, ef þær glötuðust með
öllu. Hann valdi lög við alla
sálma islenzku sálmabókarinn
ar og safnaði þeim í bók (ein-
rödduðum), sem kom út t
Reykjavík árið 1861. Þessi 'öe
tók hann flest eftir dönskum
og þýzkum kirkjusöngsbókum
og gerir hann sjálfur grein fyr
ir því í eftirmáia. Þessi sönm
lög flutti hann í Dómkirkjunn’
og kenndi þau í Latínuskólan-
um. Nemendur hans, sem hrif-
ust mjög af eldmóði hans
fluttu þessi lög með sér út um
johnsens kom út með öllum
lögunum í þríraddaðri útsetn-
ingu 1878, árið eftir fráfall hans
I formála hennar gréinir nokk
uð frá starfsemi hans.
Nemendur Péturs Guðjohi,-
sens beittu sér ötullega fyri:
því, að sálmalög þau, sem hanr
hafði safnað og gefið út, —
„nýju lögin“, sem svo voru al-
mennt kölluð — væru upp tek-
in í stað „gömlu laganna", sem
sungin höfðu verið til þessa
Þeir stóðu yfirleitt vel að vígi.
þar sem í þeirra hópi voru all-
ir hinir yngri prestar, sýslu-
menn og aðrir „lærðir" menn
Þeir kenndu ýmsum að lesa
nótur, svo að margir gátu
sjálfir lært „nýju lögin“, eftir
það er þau komu út á Akur-
eyri og í Reykjavík. Og þó að
mörgum væri sárt um „gömlu
lögin“, urðu þau furðu skjótt
að lúta í lægra haldi, svo að
víða tók breytingin aðeins ör-
fá ár, og var henni t.d. í Þing-
eyjarsýslu að mestu lokið þó
nokkru áður en við Emil Iit-
um fyrst Ijós þessa heims.
En faðir minn mundi vel eft-
ir því, þegar verið var að inn-
ieiða „nýju lögin“. Þá var hann
á barnsaldri, svo ungur, að
hann mundi ekki „gömlu lög
in“ að neinu ráði. En hann
hafði þó hugboð um, að mörc
beirra mundu hafa verið fögur
Ég heyrði bæði hann og móður
mína segja frá því, að marg’
gamalt fólk hefði talið „gömlu
lögin“ bæði fegurri. hátíðlegr
og tilkomumeiri en „nýju lög-
m“. En ungu mennirnir vorr
ekki lengi að sýna fram á. a’
bau kæmu ekki heim við regt-
ur söngfræðinnar um dúr- og
moll-tónstiga, takt o.s.frv. Os
bæöi til gamans og til að
bregða nokkru ljósi yfir átök-
in við sálmalagaskiptin.
Á þeim árum var það ein-
hver helzta skemmtun fólks á
sumrin að sækja kirkju í ná-
grannasóknum. Var það þá einn
hvítasunnudag, að allmargt fólk
úr Einarsstaða-, Grenjaðarstaða-
og Þverársóknum sótti tíðir að
Skútustöðum við Mývatn. Faðii
minn var þar með, þá ungur
Þegar þetta gerðist. var farið
að syngja „nýju lögin'1 í kirki-
unum niðri í dölunum, en í
Skútustaðasókn var gamall for-
söngvari, sem mig minnir, að
héti Brandur, orðlagður radd-
maður. Hann hélt enn fast við
„gömlu lögin" og var ófáanleg-
ur til að taka upp önnur lög.
Ungir áhugamenn í Mývatns-
sveit, sem kunnu „nýju lögin".
ákváðu nú að taka að sér
kirkjusönginn á hátíðinni, og
fengu þeir í lið með sér alla ba
aðkomumenn, sem kunnu þau.
Nefndi faðir minn syni séra
Magnúsar Jónssonar á Grenjað-
arstað og nokkra fleiri, sem
ég man nú ekki hverjir voru
Með samþykki sóknarprests
hófu þeir sönginn, og var það
að flestra dómi mikill söngur
og góður. Forsöngvarinn gamli
sat hljóður og kyrrlátur undir
messugerðinni, þar til kom að
útgöngusálminum, þá stóð hann
upp. og um leið og söngmenn-
irnir hófu sönginn, byrjaði hann
að syngja „gamla lagið", og
sungu þeir þannig bæði lögin
amtímis. En smátt og smátt
ix Brandi ásmegin, og færðist
tödd hans svo í aukana, að hún
vfirgnæfði raddir allra hinna.
og sáu þeir sér þann kost vænst-
an að þagna. En Brandur söng
r
Eftir Askel Snorrason
landið. Árið 1855 gaf einn ai
mestu aðdáendum hans, Ari
Sæmundscn umboðsmaður, ú’
hækling á Akureyri: Leiöarvís
ir til að spiia á langspil og ti
að læra SÁLMALÖG eftir nót-
tun. 1 honum voru þessi sálma
iög prentuð með bókstafanó'
um. Ég vil vekja athygli EmiJ
Tómassonar á því, að það eri.
einmitt þessi lög, sem hanr
kallar „gömlu sálmalögin".
Kirkjusöngsbók Péturs Guð-
hvernig átti gamla fólkið að
rökræða um söng við „lærða'
menn, sem „þekktu nótur"?
'ngri mennirnir áttu það lík
U að gera óspart skop a
fömlu lögunum". og eldr
Slkið stóð toerskjaldað fyri
aim árásum og tók þann kos
■ð láta undan síga. Þó bar þa
’l. að bað snerist til varnar -
niklu harðfengi, og sagði faðíi
minn mér frá ljósu dæmi um
það, og segi ég hér þá sögu.
■utn sálminn á enda, og kvaðst
áðir minn aldrei fyrr né síðar
tafa heyrt jafn voldugan né á-
•’famikinn signrsöng.
Amma mín, Guðný Bjurns
óttir, kunni „gömlu lögin", er
ar treg til að syngja þau. Þó
•nan ég eftir því, að hún söng
itthvað af þeim fyrir föður
ninn. Þá mun ég ekki hafa
verið nema 5—6 ára, en þó er
mér það minnisstætt, að það
var því líkast sem hún færi
----------------------SÍÐA J
hjá sér, er hún söng þau, rétt
eins og hún færi með eitthvað,
sem væri henni of heilagt til
að flíka því. Hún söng oft ým-
isleg önnur lög, og bar bá
aldrei á neinu slíku. Því miður
lærði ég ekki nema eitt þessara
„gömlu laga", en það söng hún
við 48. sálminn í Passíusálmun-
um (Að kveldi Júðar frá ég
færi). Þetta sarna lag fékk ég
fyrir nokkrum árum frá Valdi-
mar Snævarr sálmaskáldi, og
hafði hann lært það í bemsku
á Svalbarðsströnd. Gat ég ekki
fundið mun á því hjá honum og
hjá ömmu minni. Lagið er í
aeoliskri tóntegund, og tel ég
það hiklaust á meðal íegurstu.
dýpstu og innilegustu laga, sem
ég hefi nokkurn tíma kynnzt.
Finna má við nána athugun
nokkra líkingu með þessu lagi
og lagi Grallarans, en tónteg-
undin er önnur, taktinn er ann-
ar, og svipur allur og tilfinn-
ing öll önnur, svo að ég freist-
ast til að trúa því, að þetta
lag sé arfur frá fyrri öldum,
þ.e. frá kaþólskri tíð. Mjög
skylt lag þessu fékk ég frá
Kristni Guðlaugssyni organleik-
ara á Núpi. Það er í sömu tón-
tegund, en öðrum takti, og lag-
línan er nokkuð frábrugðin.
Kristinn skrifaði allmikið af
„gömlu lögunum" upp eftir
gömlu fólki þar vestra á sið-
asta áratug 19. aldar. Þar voru
þá enn allmargir, sem kunnu
bau.
Hvaðan sem þetta fagra lag
er í fyrstu upp runntð, þá er
það og önnur slik lög, í þeirri
mynd, sem íslenzka alþýðan
hefur gefið þeim og varðveitt,
alíslenzkur skáldskapur. Fólkið,
sem hafði orðið að þola Stóra-
dóm, verzlunaránauð, hafísár,
stórubólu og aðrar drepsóttir,
Kötlugos, Skaftárelda, hungur-
árin um og eftir aldamótin 1800
og ýmsar aðrar plágur, sem
okkur nútíðarmenn skortir í-
myndunarafl til að skilja fyl’i-
lega, það opnaði hjarta sitt.
begar það söng sálmana. og
lögin mótuðust ósjálfrátt af
bjáningum þess og sorgum, en
líka, og engu siður, af vonum
þess og trúnaðartrausti, sem
engar hörmungar megnuðu að
brjóta á bak aftur. Þjóðin gat
bognað undan fargi þjáning-
anna, en hún rétti sig jafnan
upp aftur eins og fjalldrapinn
og víðirinn, er þeir koma und-
an ofurþunga vetrarfannanna.
Það er þessi saga íslenzku
bjóðarinnar, sem „gömlu sálma-
lögin" segja hverjum beim
manni. sem leggur sig allan
fram til að skilja þau. Og bau
segja hana betur og á eftir-
minnilegri hátt en nokkur orð
fá nokkru sinni gert.
En til þess að geta notið þess-
ara laga fyllilega, verður að
gera sér ljóst, að þau lúta ekki
að öllu leyti sama fegurðarlög-
máli og sönglög þau, sem lærð-
ir meistarar síðustu alda hafa
samið. Langflest þeirra fylgja
lögmáli hinna fomu kirkjutón-
tegunda, einkum lýdískrar, aeol-
ískrar, dórískrar og frýgískrar.
Sér í lagi hefur lýdíska tónteg-
undin átt vinsældum að fagna
hjá alþýðu Islands. Sú tónteg-
und er líka það lögmál, sem
langflest íslenzku tvísöngslögin
lúta, og hafa sumir kallað hana
hina íslcnzku tóntegund. Þessi
lög eru, eins og íslenzku kvæða-
lögin og fjöldamörg önnur is-
lenzk þjóðlög, mjög ólík þjóð-
lögum annarra þjóða, alveg
eins og íslenzk tunga, íslenzkur
skáldskapur, venjur og þjóð-
hættir eru ólík tungum, skáld-
skap, venjum og þjóðháttum
annarra þjóða. Þau eru þáttur
af lífi þjóðarinnar, þáttur, sem
hún getur ekki glatað, án þess
að hún bíði tjón á sálu sinni.
Og ég er sannfærður um það.
að ef ef íslenzk tónlist á að geta
orðið þjóðlnni það, sem tónlist
hinna mestu tónlistarþjóða er
þeim, þá verður hún að byggj-
ast á tónskáldskap íslenzku al-
býðunnar.
En hvað sem því líður, þá er
bað bæði nauðsyn og skylda að
bjarga frá glötun og kynna
'•’jóðinni þennan menningararf
hennar, engu síður en önnur
’rienningai-verðmæti, svo sem
bjóðsögur, þjóðkvæði, fornminj-
-r, þjóðhætti, þjóðbúning, bjóð-
'egar íþróttir (glímur) o.s.frv.
Ég tel mig ekki færan til að
dæma um það. hvort Sigurði
Framhald á 10. síðu.
* '