Þjóðviljinn - 31.03.1963, Blaðsíða 7

Sunnudagur 31. marz 1963
ÞJðÐVILJINN
SfÐA 7
bókmenntir
SKRIFTAMAL
Um bók Gunnars Benediktssonar
Saga prests
Ein af bókunum sem komu
út í afmælisútgáfu Máls og
menningar var Skriftamál
uppgjafarprests eftir Gunnar
Benediktsson, en efni hennar
eru greinar og erindi sem höf-
undur hélt á árunum 1927 til
1932 og lýsa viðureign hans við
lúterska guðfræði, prestsstarf
og uppgjör hans Við það.
Það er margra hluta vegna
skemmtilegt og fróðlegt að lesa
þessa bók Gunnars. Þó ekki
vasri nema vegna þess, að hún
gefur okkur sem fædd erum
éftir heimskreppuna miklu
tækifæri til að kynnast því
andrúmslofti, þegar lútersk
kirkja var enn virkt afl f þjóð-
félaginu, þegar guðfræðilegar
kenningar gátu enn vakið for-
vitni og áhuga ungra manna,
þegar umræður um slíkar
kenningar gátu enn fyllt sam-
komuhús. Nú fara umræður um
eilífðarmál fram á öðrum vett-
vangi eins og allir vita. Og
rnehn vita ekki til þess að
prestar minnist nokkru sinni á
trúarbrögð utan kirkju.
En bók þessi er fyrst og
fremst saga hugsunar eins
þeirra manna sem hefur stýrt
hvað liprustum penna f þjóð-
málabaráttu síðari áratuga.
„Spennandi“ saga — ef svo
mætti segja — ungs prest.s sem
hefur starf sitt í anda þeirrar
nýguðfræði sem hafði orðið
ýmsum ungum mönnum nokk-
ur uppörvun um hríð, prests
sem segir skilið við flestar
grundvallarsetningar og játn-
ingar þeirrar kirkju sem hann
var vígður til, verður fyrir því
„slysi" að þenkja um þjóðfé-
lagsmál af meiri alvöru og ó-
sérhlífni en æskilegt gat talizt
fyrir þjón ríkiskirkju. Og komst
að lokum að þeirri niðurstöðu,
að hverjum presti sé það „skylt,
að vinna að því að uppræta
þær leifar, sem enn er að
finna af trú á höfuðlærdóma
kristninnar og hvaða trúar-
bragðakerfi sem vera skal.“
Hiimanismi
Aðferð Gunnars er sérkenni-
leg. Hann hefur haft takmark-
aðan áhuga á „hreinni" guð-
fræði, það fer lítið fyrir bolla->
leagingum um eiginleika guð-
dómsins í greinum hans og er-
indum, bótt nokkuð beri á slíku.
f þéim elztu. Hann hefur mestan
áhuga á áhrifum trúarbragða á
siðferði og þjóðfélag samtímans
— og hann kemst einatt að
niðurstöðu sem hefur sjálfsagt
þótt miklum tíðindum sæta á
sínum tíma.
Sumar röksemdafærslur
Gunnars virðast reistar á
hæpnum rökum og ýmislegt
barnalegt í þeim — og á þetta
einkum við um elztu greinarn-
ar og erindin. En það sem
skiptir máli er húmanistísk af-
staða Gunnars í hverju máli,
afstaðá sem dugar honum mæta-
vel í glímu sinni við gamla ann-
ála Gyðinga. Brottrekstur Adams
og Evu úr Paradís skilur hann
sem dæmisögu er geymi minjar
frá ákveðnu umbrotatímabili í
sögu mannlegs félags — og
syndafallinu lýsir hann sem
siðferðilegum sigri mannanna
yfir harðráðum guði, og kann
hann þeim hjónum beztu þakkir
fyrir það, að þau skyldu brjóta
boð Jahve sjálfum sér til
þroska og skilningsauka. Gunn-
ar spyr sjálfan sig að því
hvort Jesú hafi verið sonur
Jósefs, og verður úr ekki að-
eins mjög „íslenzk" hugleiðing
um ættfræði, heldur tiléfni til
að greina frá þeirri skoðun höf-
undar að Kristur sé honum því
dýi-mætari sem hann var mann-
legri, lausari við almætti og
yfirnáttúrlega atburði. Hann
minnist þess uppsteyts, sem
Lúther stofnaði til á kiríkju-
þingi í Worms — ekki til að
lofa höfund reformeraðrar
kirkju, heldur til að gagnrýna
hann og kirkju hans fyrir að
hafa brugðizt „andanum frá
Worms« og til að setja fram
reisulega kenningu: „Og marg-
ur vonur, að sún tíð komi inn-
an-skamms að augu manpgtpia
opnist fyrir því, að það er eitt
af dýrustu hnossunum í lífi
mannanna, að menn þurfi sjálf-
ir að brjóta til mergjar and-
leg viðfangsefni sin, búa sér
sjálfir sína lífsskoðun í smáu
og stóru úr efnivið þeim, sem
fyrir höndum er, vera við því
búnir að ryðja burt því, sem
vaxandi þroski og nýjar upp-
götvanir leiða í ljós að ekki á
við, og leita að öðru nýju“ .
Þannig tekur Gunnar Bene-
diktsson til meðferðar ýmis
klassísk guðfræðileg efni, og í
meðferð hans er hafnað leynd-
ardómnum, kraftaverkinu og
viðurkenndu áhrifavaldi — það
er að segja flestu því sem trúar-
brögð hafa byggt tilveru sína
á. Og kemst að þessari niður-
stöðu: „Og það er mér bjarg-
föst vissa. að það væri ti'l mik-
illar blessunar fyrir mannkyn-
ið, ef menn sem almennast
hættu að grufla út í almætti
og eiginleika guðs, en legðu
því meiri alúð við að rann-
saka, yfir hve miklum mætti
við mennimir búum.“
Trú og þjóðfélag
Annað er það sem kemur vel
fram í bók Gunnars, en það er
tilhneiging til að vitna í ýmsar
hugmyndir og persónur ritn-
inganna í umræðum um þjóð-
félagsleg vandamál samtímans.
Þetta er eins og mönnum er
kunnugt allalgengt fyrirbæri á
þeim tílma þegar ný, róttæk
þjóðfélagskenning er að festa
rætur. þá leitar hún eða ýmsir
stuðningsmenn hennar sér ein-
att nokkus styrks eða sam-
líkingar á ýmsum ritningar-
greinum — einkum þeim að
sjálfsögðu sem beint er gegn
pröngurum og stórbokkum
þessa heims. Reiðir og ákafir
umbótamenn hafa oft talað
■sverð tíðindi
Bókautgáfa er fremur lítil
þessum tíma árs og sýn-
ngar fáar. Þó er í raun og
Véru alltaf eitthvað að ger-
'-t i menningarmálum.
Vísir birti viðtal við full-
.'úa Myndlistarfélagsins og
slengdu þeir fulltrúinn og
i:ðið e'di og brennisteini
" r þá harðsviruðu ofbeldis-
■líku í Félagi íslenzkra
■■yndrstarmanna. og stóð
laðið sig þó sýnu betur í
daganum.
Guðmundur Hagalín skrif-
fjórtán dálka hugleiðingar
Morgunblaðið um Hugleið-
y'ar Matthíasar Johannes-
■n. og heitir þetta þó aðeins
'v;sta“ og „önnur“ grejn.
■ jviljinn má sannarlega
-~a að vara sig.
Það var barizt gegn póli-
! kri gagnrýni í Lesbók
rgunblaðsins og sýndu að-
'dendur þess málgagns sivo
’ivinn kraft og ákveðni i
í máli að ekki hefur birzt
blaðinu einn stafur um tólf
^>kur eftir íslenzka höfunda
em Mál Og menning gaf út
'Vrir nokkrum mánuðum. Er
bó ein bókin mjög saklaus og
b-fur að geyma þýðingar á
? ískum' þjóðsögum.
Þannig liður tíminn.
Svo kemur fram á sjónar-
sviðið skáldsoga, gefin út af
ábyrgð” K>’--efélag! o"
er aii'

ætlað töluvert hlutverk í
pólitískri og bókmenntalegri
Uppfræðslu almennings.
Bók þessi heitir „Það gerist
aldrei hér?“ og lýsir at-
burðum í Englandi að nokkr-
um árum liðnum. Þar er um
þær mundir ríkjandi mikil
spiiling, striptís á hverju
götuhorni, yfirgengilegt
kvennafar í Hyde Park um
hábjartan daginn, og samtök
sprengjuandstæðinga halda
stóra fundi gegn amerískum
herstöðvum og vetnissprengj-
um og eflast að áhrifum. Fer
svo að sprengjuandstæðingar
sigra í kosningum, en þah eru
samankomnir vinstrikratar,
friðarsinnar og laumukomm-
ar, og hefur þessi sigur ekki
gerzt án slyngra agenta sem
hafa fyrirmæli og gull frá
Prögu og Kreml. Einn nyt-
samur sakleysingi myndar
stjórn, rekur ameríkana úr
landi — fer skömmu síðar til
Moskvu en þar dæla gest-
gjafar hans í hann svo miklu
brennivíni, að hann hrekkur
upp af. Þá tekur við völdum
ófyrirleitinn sefintýramaður
og rússavinur og gerast nú
atburðir hraðar en orð fá
lýst: allt er orðið fullt af
rússneskum hermönnum og
leynilögreglumönnum, virðu-
’egir íhaldsmenn eru hand-
'eknir unnvörpum og skotnir
^'frv. osfrv. og að lokum
hafa milljónir Englendinga
verið fluttar til Síberíu að
byggja upp sósíalisma. Lýk-
ur þessu snilldarverki á því,
að ýmsir fyrrverandi forustu-
menn spengjuandstæðinga og
nvtsamra sakleysingja ganga
inn um ógestrjsið hlið í rúss-
neskum fangabúðum við
Hvítahaf og tauta fyrir
munni sér: Bara að við hefð-
um nú ekki látið Ameríkan-
ana fara.
Það var lóðið.
Saklaus lesari getur varla
mikið annað gert eftir lestur
þessarar bókar en skellt sér á
lær og sagt: Mikill er máttur
andskotans.
Benedikt ritstjóri Gröndal,
sem er að því leyti sérkenni-
legur stjórnmálamaður, að
hann á sér hverskonar sjón-
varp að hugsjón og skrifar
um það efni hjartnæmar ára-
mótahugleiðingar — Benedikt
er mjög hrifinn af þessu bók-
menntaverki og snýr þessu
engilsaxneska fagnaðarerindi
upp á ísland með andakt og
þroska. Aðdáunin fer ekki
lægra í Staksteinum Morgun-
blaðsin*.
MenningarbarAtta borgar-
anna er að komast á kosn-
ingastigið og er yfir henni sú
reisn og glæsibragur sem
hæfa bykir í viðreistu landi.
Á. B.
i
r
Gunnar Benediktsson
tungum þeirra fomu spámanna
sem yfir þeim höfðu verið
lesnir í bemsku.
Einmitt í ljósi nýrrar þjóð-
félagsskoðunar skapast hjá
Gunnari Benediktssyni nýr
skilningur á Kristi. Hann lítur
á Krist sem hugsjónamann og
býltingarforingja, alþýðufor-
ingja „á þeim tímum þegar
barátta alþýðu hlaut alltaf að
enda með ósigri“. Hann leggur
áherzlu á þá hlið kenningar
Krists að „allt í einu er þeim
undirokuðu færður sá boð-
skapur, að lífið allt á að snú-
ast um þá, og æðsta skylda
mannanna er að bæta úr hag
þeirra. Sá, sem ekki sinnir þörf-
Um þeirra. er dæmdur í eldin-
um eilifa.“ Þessa kenningu hef-
ur Gunnar mjög á oddinum i
árásum silnum á farlíseiahátt
þeirrá sem þykjast taka Krist
alvarlega — og í sjálfsögðu
samræmi við þetta ógnar hann
hinum frægu bæjarfulltrúum
íhaldsins frá 1932 með helvítis
kvölum. Ekki ber samt að
skilja þetta svo, sem Gunnar
geri sér Krist mjög auðveld-
an, eða hlaupi yfir þær mót-
sagnir, sem búa í guðspjöll-
ura og postulabréfum — hann
veit mætavel að þessi rit
geyma setningar sem hægt er
með góðum vilja að grípa til
til að afsaka nokkumveginn
hvað sem er. Ekki sízt leiðist
honúm dálæti kristindómsins á
þjáningunni („þessi kenning
hefur gefið trúuðum mönnum
styrk til að standa aðgcrðar-
lausir, þegar kallað er á hjálp
handa þeim siem líða, og til
að standa í vegi fyrir þeim,
sem eitthvað vilja hafast að“)
og svo endurlausnarkenning-
unni („leifar af friðþægingar-
kenningunni gefa þeim styrk
til að taka þessu öllu með ró
og karlmennsku. Því að Jesús
hefur dáið fyrir syndir mann-
anna, fyrir vanrækslu bæj- ,
arfulltrúa í því að greiða fram
úr vandamálum alþýðunnar“).
íslenzk trúarbrögð
Bók Gunnars er að mörgu
leyti fróðleg um það sem kalla
mætti íslenzka afstöðu til trú-
arbragða. Sú afstaða hefur ein-
kennzt af merkilegu ástríðu-
leysi sem ekki verður skýrt
með öðru móti en að þau hafi
aldrei náð verulegum, djúpum
tökum á þjóðinni — þó svo að
Kristur hafi komið allmjög á
dagskrá á upphafsárum sósíal-
istískra skoðana, sá Kristur sem
varði mál þeirra snauðu. Gunn-
nr lýsir einnig sérstaklega þess-
ari afstöðu hjóðarinnar —
'•vertng kristin lífsskoðun va’
’afnan hornreka meðal henna:'
en heiðnar minningar og mann-
gildismat réðu hugarfari henn-
ar: „Skarphéðinn í eldinum með
glottið á vörunum og hlátur i
hjartanu, af því að hann vissi
að sín myndi hefnt verða, var
skýrari mynd fyrir hugarsjón-
um æskumannsins íslenzka en
Stefán píslarvottur, sem hrökkl-
aðist á hnjánum undan grjót-
kastinu með bæn fyrir óvinum
sínum“. Þessi afstaða fslend-
inga verður Gunnari skýring á
því, hversvegna ýmsar grund-
vallarsetningar kristindóms —
eins og t.d. friðþægingarkenn-
ingin — fuku um koll flestum
að sársaukalausu, þegar þær
voru teknar til nokkurrar skyn-
samlegrar yfirvegunar.
Og það er skemmtilegt að
fylgjast með því, hvaða álykx-
anir Gunnar hefur dregið af
trúarlegu ástríðuleysi þjóðarjnn-
ar og afneitun meirihluta presta
á mörgum veigamiklum kenn-
ingum — hann telur að íslenzka
kirkjan sé ekki og eigi ekki að
vera trúfélag, heldur skuli
prestar vera menningarfrömuð-
ir — skólamenn, fræðimenn,
búnaðarfrömuðir, hver í sinni
svóit (en vinna að öðru leyti
að því að útrýma leifum trú-
arbragða). Það er næsta sorg-
legt að hafa ekki haft tæki-
færi til að sjá upplitið á hátt-
virtum kjósendum þegar þeir
lásu þessi ósköp. Kenningin
sjálf er auðvitað fjarstæða, en
hefur sér til afsökunar ófull-
komna verkaskiptingu í þjóð-
félaginu, er þá ríkti.
Rithöfundurinn
Gunnarj Benediktssyni hefur
farið mikið fram sem rithöf-
undi á þeim árum sem bókin er
skrifuð. 1 elztu greinunum er
hann enn all klerklegur, í þess
orðs leiðinlegri merkingu. En
eftir því sem á líður verður
stíll, hans djarfari, íéttari,
skemmtilegri, penni hans víg-
fimari. Honum lærist að beita
fyrir sig háði mjög ísmeygi-
lega. Sömuleiðis hefur sjálf
bygging greinanna æ meir sér
til ágætis — eru þar nærtæk
dæmi hin þekktu ádeiluerindi
Njálsgata 1 og Kirkjustræti 16
og Bæjarstjómin og biblían,
sem gierast bæði á tveim plön-
um — og notar höfundur
mætavel samanburð og hlið-
stæður og andsíæður þeirra á
milli til að gefa máli sínu llíf.
Hiigsjónamenn
Mörg þau efni sem rædd eru
í Skriftamálum uppgjafarprests
finnast okkur nú fyrst og
fremst tilheyra sögunni, ekki
skipta máli í dag. Önnur eru
aftur á móti eilíf, hvert á sinn
hátt.
Kvikmynd um
í þessu sambandi er rétt að
rifja upp grein Gunnars um
Júdas ískaríoL Gunnar af-
greiðir þessa persónu að sjálf-
sögðu ekki frá guðfræðilegu
sjónarmiði endurlausnarverks-
ins; hann hefur mannlegri á-
hugamál — hann lítur á Júdas
sem mann, er slóst í för með
hugsjónamönnum en gat síðan
ekki risið undir þeim kröfum
sem hugsjónin gerði til hans.
Út af þessari gömlu sögu
leggur Gunnar síðan og gerir
grein fyrir trveim tegundum
hugsjónamanna. Hann segir:
„í öðrum flokknum eru þeir
sem eru á valdi hugsjónanna.
Þeir miða allt sitt líf við hug-
sjón sina og framgang hennar.
Þeir helga hugsjóninni krafta
sílna án tillits til þess, hvað
þeir muni bera úr býtum......
Það er ekki aðeins dýpsta
nautn þeirra að fóma hugsjón
sinni því, sem krafizt verður,
heldur er þeim það svo rÆk
þörf, að ekki tjáir á móti að
standa“...... „En aðrir em
þeir, sem eiga hugsjónimar.
Margir leita hugsjóna til að fá
verkefni og hrinda burtu tóm-
leika. Sumir ganga í hugsjóna-
félög til að leita valda og upp-
hefðar. Þeir elska hugsjónina
sem farartæki að settu marki.
.... Þeir daðra við þær. Þær
em þeim nautnameðul í tóm-
stundum. .... Geri hugsjón
þeirra þá kröfu til þeirra. að
þeir leggi mikið í sölumar:
vinsældir og álit, stöðu og
mannvirðingar, þá snúa þeir
við henni bakinu“.
Hugleiðingar sem þessar em
alltaf næsta þarfar: enn sem
fyrr em til fjölmargir menn,
sem nota hugsjónir aldarinnar
sem persónulegt dráttarhross.
Það er öllum framf ömm lífs-
nauðsyn að þekkja þetta fólk
sem bezt. Og það er fleira sem
kemur til greina. Það má ýmsu
bæta við hugleiðinguna um
hinn fyrri flokk hugsjóna-
manna. Hinir einlægustu menn
eru einnig í margri hættu —
þeir geta átt það til að detta
í einhverskonax sjálfumglaðan
heilagleik, sem sviptir þá raun-
sæi, færir þá yfir á nokkurs-
konar trúarbragðagrundvöll,
sem gerir það að verkum, að
stefna þeirra og starf hættir
-að vera lífrænt. Hugsjón krefst,
fleira en einlægni og fómfýsi.
Hún krefst skilnings á tilveru
sinni og stað í sögunni, hún
krefst furðulegs miskunnarleys-
js hugsunarinnar við sjálfa sig.
Annars leiðir hún ekki til já-
kvæðs starfs. Annars getur svo
farið, að hugsjónamaðurinn sé
annaðhvort dæmdur úr leik,
eða á honum dynji vonbrigði
sem engin fær risið undir.
Árni Bergmann.
stríð og fríð
Lionel Rogosin varð frægur um morg lönd fyrir kvikmynd sína
„Afríka 1961“, sem var sýnd hér í Kópavogsbiói í vetur. Hann
er nú að vinna að kvikmynd um stríð og frið, og var það
upphaf hennar, að hann átti viðtal við brezka visindamann-
inn Bertrand Russell, sem var kvikmyndað — og fékk hann
síðar þá hugmynd, að gera kvikmynd um það sem rætt var.
Þetta verður „dókúmental“-mynd, sem á að lýsa orsökum, sögu
og afleiðingum heimsstyrjaldarinnar síðari — skal hún verða
vitnisburður um fortíð og samtíð til að vekja menn til starfs
gegn stríði í framtíðinni. Rogosin hefur verið á ferðalögum
undanfarið til að safna efni f þessa mynd, en hún mun að
verulegu leyti verða byggð upp af gömlum heimildarmyndum,
'n auk, þess mun hann taka töluvert af henni sjálfur. — Síð-
astj viðkomustaður kvikmyndamannsjns var Ungverjaland.