Þjóðviljinn - 07.04.1963, Blaðsíða 7

w
Sunnudagur 7. aDríl 1963
ÞIÓÐVILIINN
SlÐA 7
Ungverski rithöfundurinn Tibor Dery
Samdi skáldsögu
í fangelsinu
Reikningsskil
Fáir höfðu heyrt ungverska
rithöfundarins Tibors Dery
getið í Vestur-Evrópu áður en
átökin urðu i Ungverjalandi
1956 — en þar lét skáldið
mjög til sín taka og var
dæmdur í fangelsi fyrir aðild
sína að atburðunum. Þá voru
allmargar bækur hans býddat
með skjótri svipan. Hinsvegar
var mikil þögn um manninn
í heimalandi hans um fjög-
urra ára skeið. Hann var svo
náðaður árið 1960, og fékkst
um nokkurra ára skeið eftir
það við þýðingar. En svo
gerðist það í fyrrasumar að
tímaritið „Uj lrás" birti eftir
hann sögu sem nefnist „Reikn-
ingsskil" og fjallar um upp-
reisnina 1956, og er Dery fór
í ferð um Vestur-Evrópu fyr-
ir skömmu afhenti hann út-
gefanda sínum handrit að
skáldsögu er hann hafði unnið
að í fangelsinu.
í „Rerkningsskilum" fjallar
Tibor Dery um ábyrgð manna
á því, sem gerðist í Ungverja-
landi fyrir 1956 og svo á því
ári — „ekki aðeins sá litii
sköllótti (þ.e. Rákosi stjórnar-
forseti) er sekur“, segir þessi
kommúnistíski höfundur.
“hver og einn ber sinn hluta
ábyrgðarinnar."
Söguhetjan finnur einnig
til sektar. Hann er læknapróf-
essor, sem íelur vélbyssu í i-
búð sinni til að bjarga stúd-
ent sem hefur gengið í lið með
uppreisnarmönnum. Þessi ó-
löglega vopnaeign verður til
þess að hann neyðist til að
flýja til landamæranna. En
hann verður fyrir nokkrum á-
hrifum af samræðum manna
í lestinni. Þar ræðst komm-
únisti, sem hafði setið í fang-
elsi í stjórnartíð Rakosis, á
landflótta uppreisnarmenn:
„Andskotinn hirði allan þenn-
an ruslaralýð sem hefur ekki
annað að gera en spásséra í
útlöndum....... Þeir ættu
heldur að hjálpa til að bæta
það tjón sem þeir hafa sjálfir
v»ldið.“
Prófessornum er eitthvað
svipað innanbrjósts. Eftir
nokkurra klukkustunda gang
til austurrisku landr,.mæranna
ákveður hann að snúa við.
En hann er orðinn úrvinda
af þreytu og verður úti.
Margir telja að aðalpersóna
sögunnar sé með nokkrum
hætti sjálfsmynd höfundar og
útskýring á hegðun hans
1956. Þannig segir prófessor-
inn til dæmis í samtali við
landamærin til skýringar á
flótta sínum: „Þér sggið e.t.v.
að ég hefði alls ekki notað
vélbyssuna? En það er elns
og ég hafi notað hana. Að
ég gerði það ekki var aðeins
vegna þess að það á ekki við
minn a'ldur, minn smekk. ...
En í rauninni hef ég notað
hana ... með öllum mínum
ósögðu orðum, með öllum
þáttum veru minnar hef ég
notað hana. Og í nafni þessa
þögula samþykkis míns var
hún einnig notuð í minn stað.
Ef menn hafa notað hana
rangt, þá er ég ábyrgur" ....
Dery hafði sjálfur skrifað
eitthvað svipað áður. Hinn 2.
nóvcapber 1956, skrjfaði hann
ávarp til uppreisnarmann-
anna, sem innihélt m.a. þessa
sjálfsásökun: „Þú hefur sagt
þetta. þú hefur hvatt fólk til
aðgerða. .. Eftir hvert skot
verð ég hálfvitskertur og það
var sem sagt væri við mig:
Það var þinn fingur sem
þrýsti á gikkinn“. Þessi um-
mæli Derys komu mjög við
sögu í réttarhöldunum yfir
honum 1957.
átján ár íl útlegð. Árið 1931 ^
semur hann fyrstu skáldsögu J
sína „Augliti til auglits", en I
þar lýsir hann átökum J
þýzkra kommúnista og naz- B
ista. Eftir valdatöku Hitlers w
leitaði hann hælis í Vín, og B
byrjaði þar á skáldsögu sinni k
„Setningin sem ekki var lok- (jj
ið við“. En Vín var heldur k
ekki sérlega æskilegur dval- B
arstaður. einkum eftir að k
hann hafði lært að skjóta í ™
uppreisn sósíalista gegn Dol- n
fuss-stjórninni 1934. Hélt hann J
þá til Spánar og kom aftur D
til Ungverjalands 1937.
Þar fékk hann ekki sérlega fl
hlýjar móttökur — fulltrúar b.
Horthys ríkisstjóra dæmdu l|
hann i fangelsi fyrir „komm- k
únistiskan áróður“ og Komm- fl
únistaflokkurinn veitti hon- k
um áminningu — og voru
báðir aðilar óánægðir með k
þýðingu hans á ferðabók '
André Gide frá Sovétríkjun- ^
Andrei
Vozésénski
Kvæði
Þólt Dcry væri af gyðinga-
Tibor Dery
Viðburðarík ævi
Það var ekki íi fyrsta sinn
að Tibor Dery komst í tæri
við yfirvöldin. Þegar árið
1917 var hann sektaður fyrir
fyrstu kvæði sín, sakir þess
að þau væru ósiðleg — en
var hann þá 23 ára gamall.
Nokkru síðar — og var Dery
þá orðinn kommúnisti —
skipulagði hann verkfall í
mublufabrikku frænda sins,
en það fyrirtæki átti hann
reyndar að erfa að honum
látnum. í refsingarskyni var
hann sendur í herinn.
Eftir að hin sósíalistiíska
bylting Béla Kun hafði verið
bæld niöur 1919 dvaldi þessi
ungverski byltingamaður
ættum og tæki þátt í neðan- |
jarðarstarfi kommúnista, k
tókst honam að lifa heims- f
styrjöldiná af. án þess að k
verða fyrir verulegu hnjaski í
og átti hann það að þakka k
suðuramerískum passa sem *
hann hafði komizt yfir.
1945 var fyrsta saga hans k
„Augliti til auglits" gefin út
i fyrsta sinn í bókarformi, og k
tveim árum síðar kom út "
sagan „Setningin sem ekki m
varð lokið“, en hana nefndi J
sá þekkti marxíski gagnrýn- I
andi Georg Lukács „ein- J
hverja mestu skáldsögu okk- I
ar aldar“. í þessari sögu lýsir J
Dery því hvernig tilfinninga- I
samur borgarasonur verður J
kommúnisti — umhverfið er |
Búdapest í stéttabaráttu ár-
anna eftir 1930. Marxistinn
Lukács er ekki einn um mik-
ið álit á þessari sögu — vest-
ur-þýzka blaðið Frankfurter
Allgemeine segir: „hún er ein
þeirra fáu skáldsagna sem
— eins og „í l'eit að horfnum
tíma“ Prouts — kemur
okkur til að harma það að
síðustu blaðsíðunni hefur ver-
ið flett“.
Árið 1948 tók Dery til við
söguna „Svarið" sem átti að
vera í þrem bindum og lýsa
ævi ungversks verkamanns
frá , æsku hans þar til hann
_ j
I
Þú býrð hjá frænku. Htin kennir á nótur
linerrar og gengur í karlmannsbrókum
og bæði hötum við helvitis nomina.
Okkar vinur er hlaðan — skapgóður björn
sem yljar okkur, felur Iófa S handarkrika
Það angar af sól
En í Súsdal eru páskar.
En í Súsdal eru hlátrasköll og hrafnaþvarg
Þú hvíslar mér í kinn um bernsku þína
bemsku i sveit þegar sól og hestar
og býkúpur Ijóma eins og helgimyndir.
Hunangsslikjan í fléttum þinum . . .
í Rússlandi bý ég með snjó og heilögum mönntun.
Andrei Vozésénski er einn þekktasti og umdeildasti
ungra höfunda í Sovétríkjunum. Það kvæði sem hér birt-
ist er tekið úr ljóðakveri hans Mozaíka. á.b.
er skipaður forstjóri þjóð-
nýttrar yerksmiðju. Þá komu
upp ýmis vandamál — hann
sagðist þá strax vera smeyk-
ur við árið 1945 — raunsæja
lýsingu á þvi sem gerðist rétt
eftir að fyrstu rússnesku her-
mennirnir komu inn í landið.
En til allrar lukku, sagði
hann þá við einn vina sinna, .
kemur ekki að þessu ári fyrr
en í þriðja bindi. Samt virt-
ist þáverandi forysta komm-
únistaflokksins þegar hafa
fengið áhyggjur af öðru bind-
inu, og var Dery ásakaður
fyrir „borgaralega siðfr*eði“.
Hann dró sig f hlé og skrif-
aði ekki þriðja bindið.
Nokkrum mánuðum fyrir
októberatburðina 1956 var
Dery svo rekinn úr flokknum
fyrir að gagnrýna „óþarflega“
harðlega afleiðingar Stalín-
ismans. Síðan urðu þeir at-
burðir sem frá greindi í upp-
hafi þessa máls.
Og nú er von á nýju verki
frá þessum tæplega sjötuga
uppreisnarmanni. —
KALEVALA

i
i fyrra kom út bók sem að
öllum líkindum hefur ekki
verið veitt sú athygli sem
vert væri — síðara bindið af
Þýðingu Karls Isfelds á
finnska þjóðkvæðabálkinum
Kalevala. Þetta var merkur
bókmenntaviðburður. Það er
margt gott um þýðingu Karls
að segja: glæsilegt málfar,
þokkaleg hrynjandi, oft dágóð
hugkvæmni — þetta er vand-
að verk. Og með fylgdi snot-
ur eftirmáli Sigurðar A.
Magnússonar.
★
Margv.ísleg og óvenjuleg
skemmtun heilsar þeim sem
tekur sér ferð á hendur inn í
heim fornra þjóðkvæða eða
hetjukvæða eins og Kalevala.
Eitt af því sem heillar okkur
öðru fremur er hin sterka
heildartilfinning, heildarskynjl
un. 1 þessum kvæðum birtist
ferskt og magnað samband við
náttúruna. sterk nálægð henn-
ar í senn áþreifanleg og
galdrafull:
Af öxlum kempu álmar
spruttu
uxu birkitré í Vöngum
elritré í höfuðhári
hans og grátviður í skeggi
og þegar til stórtíðinda dregur:
Ekki af blóði reynir roðnar
reynir af vatni ei heldur

blotnar.
Mjöður af vendi rennur
rauður
rennur hunang sætt af
greinum
Maðurinn er enn einn með
náttúrunni, starf hans einfalt
og dularfullt eins og hennar,
og tengslin milli allra hluta
eru mjög glæsileg og ótvíræð
— náttúruöflin eru manngerð
og maðurinn hugsar eins og
náttúran:
Byggið spratt á Osmoökrum,
úti á byggðum Kalevasonar.
Áfram tímans eyki brunar.
Orða humall binzt ei lengur
bygg á akri brýnir röddu,
í brunni Kaleva vatnið ræðir:
„Hvenær skulum mót oss
mæla,
máli ræðast, geði blanda?
1 einsemd reynist leitt að lifa,
ljúfara er sambúð þiggja."
En þannig er lýst aðdraganda
þess að mjöður er bruggaður
til brúðkaups. Og hér eru
einnig á ferð stórmerkileg og
furðuleg æfintýri — eins og
þegar Vainamöinen gerir sér
ferð oní maga Vipuinens og
gerir þeim vísnafróða þuli
gramt í geði með smíðaskap
í kviði hans og knýr þannig
fram frelsi og þau töfraorð er
reisa brattan borðstokk og
hefja stefni. Okkur finnst
merkilegt að sjá við hlið
slíkra stórmerkja mjög „raun-
sæjan“ harmagrát ættingja,
sem kveðja brúði er skal i
annað hús — og láta þeir
mikið af þeirri gæzku sem
hún naut heima fyrir:
Ef að gazt þér ekki að smjöri
alin varstu á fleski í staðinn.
Og ásamt þessari ágætu
heimsmynd fáum við vitn-
eskju um hugsjónir forns
bændaþjóðfélags — sem eru
alls ekki hugsjónir stríðs-
manna fyrst og fremst, heldur
er hinn fremsti maður skáld,
vitmaður, hagleiksmaður —
allt í enn. Og það er í fullu
og sjálfsögðu samræmi við
þessa hugsjón, að það er ein-
hver átakanlegastur harmur
gamals manns að hann óttast
hann hafi misst skáldgáfuna:
Svipt er röddin sævamiði
svanahljóm og blævarkliði,
hún er eins og urg í meiðum
undir sleða á grýttum leiðum.
eða bresti fura feyskin
í frosta vetrar hrörnuð,
breyskin,
gnúi fjörugrjót á kili,
á gömlum klakki marri silki".
Þannig eu kvæði þau, sem
ættasamfélagið skapaði á
lokaskeiði sínu, okkur til á-
minningar og — með nokkr-
um hætti — til fyrirmyndar.
Og varðveittust á útjöðrum
menningarinnar — máske í
austurhéruðum Finnlands,
máske i norðurhéruðum
Rússlands, máske í sveitum
Islands — þar sem hin dauða
hönd lénsveldis og bænda-
ánauðar náði ekki að drepa
manndóm manna. Og öðluðust
síðan nýtt líf mörgum öld-
um síðar til að gefa mönn-
um nokkurn siðferðilegan
styrk í baráttu fyrir sjálf-
stæði og þjóðlegri menningu.
Lestur þessara — og ann-
verk, þegar allir menn eru
skáld eða að minnsta kosti
virkir þátttakendur skáld-
skapar. Um forn-Araba hef-
ur þetta verið sagt: „Þegar
fram kom skáld í arabískri.
fjölskyldu söfnuðust aðrar
ættir saman hjá þeirri ætt
og óskuðu henni til ham-
ingju með svo farsæl örlög.
Menn héldu hátíð, konur
ættarinnar söfnuðust í hópa
og léku á lútur sem brúð-
kaup væri og menn og dreng-
ir óskuðu hver öðrum til
hamingju því að skáld var
Brúðurin kvödd
arra — fornra kvæða vekur
einatt upp þá raunalegu
spurningu: höfum við geng-
ið til góðs? Þessi lestur vekur
hugsanir um þá bemsku
mannlegs félags, þegar öll
iðja er í raun og veru lista-
styrkur heiðri þeirra allra“.
Það er næsta nauðsynlegt
að íhuga þessa afstöðu til
skáldskapar og bera hana
saman við afstöðu pútímans.
þegar skáldið er i æ ríkara
mæli „ópraktískur" sérfræð-
ingur, skrýtinn fiskur, nokk-
urskonar vafasamur lúxus (
harðsvíruðu peningaþjóðfé-
lagi. Og það er ekki hvað
sízt ástæða fyrir okkur ís-
lenzka að hugsa til slíks sam-
anburðar, okkur sem höfum
að sögn lifað á ljóðum um-
fram aðrar þjóðir. Enn höld-
um við nokkurri tryggð við
þessa áætu plebeisku hefð —
enn er það mikil freisting
bæði fjárbændum og skóla-
krökkum að glíma við að
koma reynslu sinni fyrir I
formi ljóðs eða vísu. En við
vitum mætavel að hópurinn
þrengist.
Að sjálfsögðu þýðir ekki að
kvarta. Það þýðir ekki að
tala um baðstofu sem er hrun-
in. Líf okkar hefur breytzt
Það er líka rétt að viður-
kenna að öll menningarbar-
átta hefur miklar takmark-
nnir — hvort sem hún á að
fara fram i skólum. útgáfu-
fyrirtækjum eða annarsstaðar
Hún er auðvitað bráðnauð-
synleg og getur mörgu bjarg-
að. En hún getur ekki skao-
að almenna börf fvrir virk?
þátttöku ( ljóðlist. listum
menningarlífi vfirleitt. Þörí
sem sé sterkarí en bær barfb
sem þjóðfélagið hefur skar-
að — barfir hinnar tvíeggjuð"
neyzluhugsiónar
Framtíð ljóðsins. öflugt li<
bess á sér aðeins einn banda
mann: breytt mat á verðmæt-
um. Og þvð getur ekki breytzt.
nema að nýir bióðfélagshætt-
ir komi t.il sögu. A.B.
!
i
!
!
og líf Ijóösins
i
í
1