Þjóðviljinn - 01.05.1963, Síða 4
4 SÍÐA
KRÖFUGANGA
ÞIÓÐVILJINN---------
OG RAUDUR
1. mai krölugangan í lyrra á Skóla\ örðustíg.
Kjark þarí til allrar ný-
breytni. Enn í dag eru til
menn, sem ekki þora að fara í
kröfugöngu 1. maí, enda þótt
þeir eigi ekki á hættu neitt
fjárhagstjón eða að missa vinn-
una. Það eitt að fara um göt-
umar í fylkingu undir borðum
og spjöldum og blaktandi fán-
um virðist ýmsum svo áhættu-
samt fyrirtæki að þeir halda
sig heima eða á gangstéttun-
um, þó þeim finnist að þeir
ættu líka að vera með.
En hvílíkan kjark hefur ekki
þurft til þess fyrir fjörutíu ár-
um að fara í fyrstu kröfugöngu
alþýðusamtakanna í Reykja-
vík? Nokkra hugmynd um bað
má fá af hinni greinargóðu lýs-
ingu Hendriks Ottóssonar á
þeim sögulega viðburði og um-
mælum annarra sem þar voru
með. Þar vantaði hvorki háðs-
glósur fína fólksins, áþreifan-
legra aðkast, né blaðaskrif sem
duga áttu til að kveða niður
kröfugönguósómann í eitt skipti
fyrir öll.
★
Hvað vannst við þessa göngu-
för og hvers vegna blöktu þar
rauðir fánar? Litla verka-
mannablaðið, fjórar litlar sið-
ur, eitt á móti öllum hinum,
var að reyna að útskýra það
dagana fyrir og eftir 1. mai
1923 og næstu árin, og er bar
oft fimlega haldið á penna.
Daginn fyrir hinn sögufræga
dag vorið 1923 skýrði Alþýðu-
blaðið málið með þessum orð-
um, í grein á forsíðu:
„Alþýðumenn og konur! A
morgun eigið þið að safnast
saman til þess að gera skyldu
ykkar.
Það er skylda ykkar að mót-
mæla misskiptingu auðæfanna,
fátæktinni, höfuðmeinsemd nú-
verandi þjóðskipulags, sem að-
,eins er haldið við vegna hags-
muna örfárra einstaklinga.
Það er skylda ykkar að mót-
mæla hinum illræmdu þræla-
lögum, sem kölluð eru fátækra-
lög, sem leyfa aðra eins sví-
virðu og þá, að menn séu flutt-
ir 1 jámum á einhverja á-
kveðna staði, sem þeir ekki
vilja vera á, — aðeins fyrir þá
sök að þeir eru fátækir.
Það er skylda ykkar aö mót-
mæla þeirri ofþrælkun sem á
sér stað á vinnuorku verka-
lýðsins nú á tímum, sem búin
er að leggja margan ungan og
ötulan verkamann í gröfina eða
í tölu heilsubilaðra vesalinga
Það er skylda ykkar að mót-
mæla því að mikill hluti lands-
manna sé sviptur hlutdeild í
stjómmálum landsins vegna
heimskulegrar kjördæmaskipt-
ingar og vitlausra kosningalaga.
Það er skylda ykkar að kref j-
ast þess, að framleiðslutækin
verði þjóðnýtt, til þess að þau
verði rekin með hag heildar-
innar fyrir augum en ekki hag
fárra einstaklinga. Undir því
er heill almennings komin, að
þessari kröfu verði fullnægt.
En, alþýðumenn! hafið bað
hugfast að það eruð þið einir.
sem getið komið þessu í fram-
kvæmd, svo að gagni megi
koma,
Alþýðumenn og konur! Með
kröfugöngunni á morgun færist
þið skrefi nær takmarkinu,
alræði alþýðunnar.
Eitt enn: Á morgun verða
seld mjög smekkleg merki til
ágóða fyrir kröfugöngu verka-
lýðsins. Allir alþýðumenn
verða að kaupa þau.
Á morgun er helgidagur hjá
jafnaðarmönnum um allan
heim. Á morgun ganga jafnað-
armenn hvarvetna undir blakt-
andi fánum um götur borg-
anna og sýna auðvaldinu mátt
sinn, ' mátt samtakanna. Is-
lenzka alþýða! Á morgun átt
þú að sýna, að þú sért ekki
eftirbátur alþýðu annarra
landa!
Alþýðumenn í öllum lond-
um! Sameinizt!"
Margir voru þeir ekki sem
kallinu fylgdu, enda víðast
unnið þann dag og ekki vel
séð að hlaupast úr vinnu. En
verkafólkið og menntamennim-
ir sem gengu saman hina fyrstu
kröfugöngu alþýðusamtakanna
í Reykjavík höfðu aukið nýjum
þætti í framkomu og sögu
verkalýðsfélaga og sósíalista á
íslandi. Og þegar þeir hlýddu
ræðum Hallgríms og Ólafs og
annarra ræðumanna dagsins,
hafa þeir fundið til þess metn-
aðar sem því fylgir að þora, að
breyta til, að hefja nýjan þátt.
★
Menn gleyma fljótt og nýjar
kynslóðir vaxa sem lítið vita
hvað sagt var og ritað fyrir
nokkrum áratugum. En sjálf-
sakt ræki margan ungan mann
í rogastanz ef hann sæi hve
keimlíkur áróður afturhaldsins
á íslandi móti verkalýðs-
hreyfingunni, móti kröfugöng-
um, móti rauða fánanum, var
fyrir fjörutíu árum og nú. Þeir
sem stóðu að fyrstu 1. maí
göngunum 1923 og næstu árin.
fengu yfir sig kynstrin öll af
svívirðingum í Morgunblaðinu,
furðu líkar svívirðingar og á-
líka ófrumlegar og nú eru látn-
ar dynja á „kommúnistum."
Þar lifði líka góðu lífi áróður-
inn um „óþjóðlega stefnu“.
„óþjóðlegan rauðan fána,“ og
margt annað „óþjóðlegt" í fari
alþýðusamtakanna. Það broslega
við þennan áróður er þó ekki
sízt hversu óþjóðlegur og ó-
frumlegur hann er. Sennilega
hefur afturhaldið íslenzka ekki
fundið upp eitt einasta ádeilu-
atriði gegn verkalýðshreyfingu
og sósíalisma heldur er allur
áróðurinn eftir erlendum fyrir-
myndum, margtugginn og
þvældur, , þýdp^uy ,og innflutt-.
ur. Enda afturhaldinu íslenzka
flest betur gefið en það sé
frumlegt og þjóðrækið!
9
Alþýðuflokkurinn og Alþýðu-
blaðið glúpnuðu heldur ekki
fyrir ásökuninni um óþjóð-
rækni, og létu ekki hræða sig
frá því að boða alþjóðahyggju
sósíalismans þennan fyrsta ára-
tug ævinnar. Þannig sagði Al-
þýðublaðið þegar það var að
undirbúa hátíðahöldin 1. maí
1925:
„1. maí er á föstudaginn
kemur. Þann dag skipar sér al-
þýða allra landa austan frá
Japanseyjum vestur til Kyrra-
hafsstrandar í fylkingar undir
hinum rauða bræðralagsfána
sínum til að bera fram kröfur
sínar og láta í ljós vilja sinn
um betri lífskjör og bætt skipu-
lag samfélagsins. Þar sem jafn-
aðarmenn eru teknir við stjóm.
svo sem í Rússlandi, Svíþjóð,
Danmörku og Beigiu, ganga
ríkisstjómimar í broddi fylk-
ingar“. (27. apr. 1925).
Nauðsyn kröfugöngunnar rök-
styður Alþýðublaðið 1. maí
1925 m.a. með þessum orðum:
„En jafnframt því sem átta
stunda vinnudagurinn komst á.
sá alþýða, sem nú hafði betri
tíma til umhugsunar um vel-
ferð sfna, betur og betur áþján
sína og skildi betur og betur
nauðsyn sína til afléttingar á-
þjáninni, og dagurinn varð
allsherjarhvatningardagur til
samtaka, og allsherjarmótmæla-
dagur gegn kúgun auðvaldsins.
Fylking alþýðu óx og vex, svo
að nú er það orðið eitthvert
skýrasta merkið um menning-
arástand hverrar þjóðar hvort
alþýða hennar heldur 1. mai
hátíðlegan með kröfugöngu. svo
sem er með öllum menningar-
þjóðum."
Tvo 1. maídaga i röð, 1925 og
1926, birtir Alþýðublaðið á for-
síðu ljóð eftir eitt bezta skáld
þjóðarinnar, Jakob Jóh. Smára,
sem í yfirlætisleysi bera ein-
ungis nöfn dagsins: „1. maí
1925“ og „1. maí 1926". Þar er
sósialismanum líkt við vorið.
og kvæðin túlka dirfsku og þor
ungrar hreyfingar, einkum
fyrra kvæðið.
★
Hvatlega var snúizt við árás-
um afturhaldsins á hið alþjóð-
lega tákn verkalýðshreyfingar
og sósíalisma, rauða fánann.
Tveir ungir menntamenn koma
þar við sögu. — 1. maí 1925
birtir Alþýðubl. kvæði Conn-
ells „Rauði fáninn“ í þýðingu
Jóns Thoroddsens, sem hefst
þannig:
Þú fáni! ert sem fólksins blóð,
og ferill þinn er kappaslóð.
Þlg signdi dreyrug dauðastorð
í dreyra sem er lífsins orð.
Því rís þú, fáni! himinhátt!
Vér helgum þér vort líf og
mátt.
Þó hugleysingjar hopi frá,
vér hinir skulum sigri ná.
Tveimur árum síðar, 1. maí
1927, tengir ungur menntamað-
ur úr Alþýðuflokknum við
þetta kvæði og vitnar í býð-
ingu Jóns Thoroddsens í grein,
sem heitir „Rauði fáninn.“ Þar
segir m.a.:
„Oft er rauði fáninn smáður
og því miður stundum af t>eim
er sízt skyldi. Fjöldi verka-
manna hér á landi kann enn
ekki að meta sinn eigin fána.
En eftir þvf sem augu verka-
manna opnast munu þeir sann-
færast um það, að rauði fáninn
er fyrst og fremst þeirra eigið
merkj. Hann er tákn þejrrar
baráttu, er miðar að því að
leysa verkamennina úr álögum
og undan ánauð auðvaldsins,
tákn frelsis og manndóms.
merki fyrirheitna landsins og
framtíðarinnar. samvinnunnar
og bræðralagsins."
„Undir merki rauða fánans
mun íslenzkur verkalýður sigra
í baráttu sinni við fávizkuna,
hleypidómana, eigingimina og
ofstopann. Undir merki rauða
fánans mun verkalýður alls
heimsins hrósa sigri. Undir
þessu göfuga merki munu þjóð-
imar í framtíðinni taka hönd-
um saman að endaðri orrustu og
sigri loknum. Þá mun rauði
fáninn verða friðarfáni alls
heimsins".
Undir greininni standa staf-
imir: St. J. St. Höfundur mun
vera Stefán Jóhpnn Stefánsson.
1 frásögn Alþýðublaðsins af
hátíðahöldunum 1. mai 1926 er
þess sérstaklega getið um einn
ræðumanna, Sigurjón A. Ólafs-
son: „Að forgöngu hans var
hinn rauði fáni Alþýðuflokksins
og aiþýðustéttar alls heimsins
hylltur með húrrahrópum.**
★
Gaman er að sjá í lýsingum
litla Alþýðublaðsins hveraig
unnið er að því að gera hugtöm
alþýðumönnum fyrirbæri eins
og kröfugönguna 1. maí og
rauða fánann sem tákn verka-
lýðshreyfingar og sósíalisma.
Um þriðju- kröfugönguna, 1925.
segir Alþýðublaðið m.a.:
„Enda þótt skúralega liti út
um morguninn i gær og marg-
ir atvinnurekendur hefðu að
þessu sinni haft samtök um að
halda verkafólki í vinnu hjá
sér, fór svo að kröfuganga al-
þýðunnar varð nú þeim mun
fjölmennari en í fyrra, sem hún
var þá fjölmennari en í hitt ið
fyrra. Er sýnilegt að vöxtur
kröfugöngunnar 1. maí verður
ekki stöðvaður, og það er
bamaskapur að láta vinnuá-
stæður hamla þátttöku sinni.
Það verður hvort sem er ekki
neitt úr verki fyrir fólki meðan
hún stendur yfir“.
„A leiðinni, bættust margir
í fylkinguna. Verkamenn gengu
úr vinnu sinni í vinnufötunum
eins og eðlilegast er og slógust
í hópinn og eins æskulýður úr
skólum bæjarins, sem skildi að
framtíðin skipar þeim undir
rauða fánann.
„Lítils háttar tilraunir af
hálfu fáeinna óróaseggja köfn-
uðu algerlega undir alvöru
kyrrláts fjöldans, er að kröfu-
göngunni stóð.“
Sýnilega hefur verið hertur
róðurinn gegn kröfugöngunam.
samtök atvinnurekenda og á-
rásir á göngumenn eru nú
nefnd. En ekkert dugði. Göng-
umar í Reykjavík héldu áfram
og tekið var að minnast dags-
ins þegar á þessum árum úti á
landi.
★
Arið 1926 var þetta m.a. 1
ræðu Haralds Guðmundssonar,
fluttri á Austurvelli 1. maí:
„I dag ber verkalýðurinn um
allan heim fram kröfur sínar
Þær má allar innifela í einni
einustu: Kröfunni um réttlæti.
Hingað til hefur verkalýður-
inn verið órétti beittur. Hann
hefur af yfirráðastéttmni verið
gerður að eins konar „útskaga-
lýð“, orðið að sætta sig við
harðæri og óblíð lífskjör, oft
orðið að þola sult, seyru og á-
þján. Nú krefst hann réttlætis
sér til handa, fullra umráða yf-
ir tækjunum sem hann vinnur
með og verðmætunum sem
hann skapar. Hann linnir ekki
sókninni fyrr en þessi krafa
fæst uppfyllt, því að það mun
enn sannast, eins og fyrr, sem
góðskáldið hefur kveðið:
Þeir skulu lýðir
löndum ráða.
er útskaga
áður of byggðu.
Alþýðan, verkalýðurinn er nú
útskagafólkið. Þeir tímar koma.
að það verður hún sem ræður.
að engin önnur stétt verður til.
Þá fyrst lýkur stéttabaráttunni.
Þá munu ekki verkamennim-
ir þurfa að bæta við, er beir
óska hver öðrum gleðilegs sum-
ars: — ef útgerðarmönnum
þóknast að gera út.
Því efldari og styrkari sem
samtök alþýðunnar verða. bess
fyrr rætast á henni orð skálds-
ins.“
Árið 1927 segir Alþýðublað-
ið:
„Þátttaka verkafólksins i
kröfugöngunni er skilyrði fyrir
áhrifum hennar. Þeir sem vilja
sitja á rétti þess, horfa á og
dæma um vilja verkafólksins
eftir fjölda þess. Sjái þeir að
fátt sé, álykta þeir sem eðlilegt
er, að verkalýðnum sé engir>
alvara með bætur á kjörum
sínum og enginn dugur í hon-
um til að rísa upp og reka
réttar síns, og þá mun yfir-
ráðastéttin áreiðanlega herða
enn á náragjörðinni. Fjölmenn
kröfuganga mun hins vegar
skjóta burgeisum skelk i
bringu, því að þeir sjá að beir
verða að leita lags, ef aldan
sem eykst hvem dag, á okki að
sópa þeim og öllu þeirra
burtu.“
Þess má geta til gamans að
ein af kröfunum sem bomar
voru í göngunni þetta ár og
fleiri var: „Kjósið aldrei í-
haldsmann;" Um ræðu Haralds
Guðmundssonar er þess getið
með stolti að henni verði ..víð-
varpað". Og um dansinn á
skemmtun dagsins er sagt:
„Einasta danstækifærið á
sumrinu.“ Hvflíkt tæklfæra-
leysi!
★
Enn var farið í kröfugöngu
1. maf 1928, og Alþýðublaðið
birtl gustmikinn leiðara 27. ap-
ríl. Þar er þetta:
„Látum 1. maí verða árleg-
an dómsdag auðvaldsskipulags-
ins.
Látum ríkjandi þjóðfélags-
völd skjálfa fyrir mætti vor-
um og hugsjónum.
Gleymum ekki stétt okkar.
Við erum öll systkini og bað
er skylda okkar að standa sam-
an gegn úlfunum er '•aBna
brauðinu úr búi okkar.
t