Þjóðviljinn - 11.09.1963, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 11. september 1963
ÞlðÐVILIINN
sIða y
ÞJÓÐIN SEM
EKKI
VILDI DEYJA
ARMENÍÁ — þriðja grein
Eftir ÁRNA
BERGMANN
Á víð og dreif
Armenar hafa dreifzt víða
um heiminn. Hver ný stórárás
á land þeiira varð til þess að
állstórir hópar tóku sig upp
og leituðu. athvarfs i 5 öðnim
löndum. Ekki sízt vegna þess
að árásarmennimir voru oft-
ast svarnir óvinir kristins
dóms.
Armenskir klerkar og munk-
ar fóru um mörg lönd Ev-
rópu þegar á 7. og 8. öld.
Þess er getið að þeir hafi flutt
með sér ýmsan fróðleik alla
leið til írlands. 1 Gerplu er
þeirra getið meðal fyrstu föru-
blerka á Islandi: „nokkrir köll-
uðu sig ermska menn, voru
þeir svartir og 1 jótir og höfðu
með hverri konu er þeir
náðu.“ Ekki voru samskipti
þeirra við aðra guðsmenn
alltaf sem vinsamlegust, enda
áleit armenska kirkjan sig
óháða bæði Miklagarði og
Róm — hafði hún prívat
skoðanir á guðdómi Krists og
neitaði að viðurkenna þau
kirkjuþing er haldin voru eftir
þingið í Efesus 431. Enda seg-
ir frá því í Gerplu, að það var
mikið hneýksli að Grímkell,
síðar biskup Ölafs Haralds-
sonar, tók vígslu af for-
drukknum ermskum villu-
mönnum undir heströssum á
Rúðumarkaði í Frans.
í vestri og austri
Síðar leituðu Armenar mik-
ið til Okraínu og Póllands —
einkum eftir að síðasta ríki
þeirra féll árið 1374, en það
stóð í Kílikíu á strönd Mið-
jarðarhafs. Þóttu þeir aufúsu-
gestir vegna kunnáttu sinnar
í verzlun og ýmsum iðngrein-
um og hlutu þeir því mörg
fríðindi af pólskum konungum
og öðrum höfðingjum og kpm-
ust til mikilla metorða. Verzl-
un •— ein'kum við austurlönd,
var í þeirra höndum og þeim
voru faldar diplómatískar
sendiferðir til múhameðskra/
landa, enda þekktu þeir
manna bezt staðhætti og þar-
lend tungumál. .
Vegur þeirra var einnig all-
mikill í Tyrkjaveldi og Persíu,
þótt þeir yrðu alltaf öðru
hvoru fyrir ýmislegu hnjaski
af hálfu múhameðsmanna og
þyldu mikla skatta vegna
Krists. -Á nítjándu öld var svo
komið, að ýmsir glöggir ferða-
menn og eendiherrar álíta að
Tyrkjaveldi geti ekki staðizt
án hinna athafnasömu þegna
sinna a.f armensku kyni. Verzl-
un öll var að mestu 5 þeirra
höndum, þeir voru tollheimtu-
menn og ráðgjafar, smiðir og
vefarar; þeir byggðu hallir
soldáns og gæðinga hans, þeir
komu á fót tyrknesku leikhúsi
og gáfu út fyrstu tyrknesku
blöðin (sjálfir prentuðu þeir
á armensku allt frá öndverðri
sextándu öld).
Armena-
vandamálið
Samt fara kjör Armena i
Tyrklandi mjög versnandi
þegar á líður öldina.
Þjóðin varð fyrir þeirri ó-
gæfu að verða að leiksoppi
stórvelda.
Um þesar mundir sækir
Rússland mjög fram í Káka-
sus. 1828 komust hin arm-
ensku héruð Persíu undir
stjórn Rússa, og urðu þar á
skammri stund miklar fram-
farir. Sú þróun glæddi margar
vonir með tyrkneskum Armen-
um, og taka þeir að krefjast
aukinna réttinda'af þarlendum
yfirvöldum og ýmsir hópar
láta sig dreyma um sameinað
armenskt ríki sem standi und-
ir verndarvæng þess kristna
stórveldis Rússlands. 1 rúss-
nesk-tyrkneska stríðinu 1876
—78 vann rússneski herinn
marga sigra, lagði undir sig
mörg armensk héruð Tyrk-
lands og naut til þess stuðn-
ings Armena — og var yfir-
hershöfðinginn, Loris Malíkof,
reyndar af ermsku bergi brot-
inn. En þá komu til skjalanna
önnur stórveldi, einkum Eng-
land, sem var það mjög á
móti skapi að Rússar sæktu
lengra fram suður, og óttaðist
þá um hagsmuni sína í Persiu
og á Indlandi. Voru Rússa.r
neyddir til að yfirgefa mest-
allt það land sem þeir höfðu
tekið. Þó skuldbundu Tyrkir
sig til að veita armenskum
þegnum sínum ýmsar réttar-
bætur. Vildi Pétursborg að
rússneskt herlið yrði skilið
eftir til. að tryggja fram-
kvæmd þeirra, en það máttu
enskir ekki heyra nefnt og
settu í staðinn pappírsákvæði
um sameiginlega ábyrgð krist-
inna stórvelda á öryggi Arm-
ena og umbótum þeim til
handa. Ai-menar voru þannig
eftir skildir varnarlausir, og
ákváðu Tyrkir að hefna sín
á þeim og hófu mikið blóðbað
sem kostaði líf tugþúsunda
Armena.
'Endanleg lausn,..
„Armeníuvandamálið“ var
komið á síður hinnar dipló-
mat'ísku sögu. Evrópísk stór-
veldi nota þá sem kristilegt
yfirskin til að fyigja fram
hagsmunum sínum í Tyrkja-
veldi; var þar á ferð fullur
vilji til að skipta upp Tyrkja-
veldi en öll framkvæmd hlaut
að vera í sköt.ulíki þar eð ekki
var hægt að semja um það
hvernig kökunni skýldi skipt.
Svo fór að England tók á sig
nokkra ábyrgð á „einingu"
Tyrklands og hlaut í staðinn
eyna Kýpur. Rússar drógu sig
í hlé um sinn, og gerðist
stjórn þeirra jafnvel ber að
fjandskap við armenska menn-
ingu á sinu yfirráðasvæði (ti
Armenska kirkjan var þjóðlegri menningu Iengi mikill styrkur. Höfuðból hennar er í Etsmíadzín
við rætur Ararat; þar situr æðsti maður hennar, katolikos. Hásæti hans stendur í þcssari dóm-
kirkju, sem er meir en sextán hundruð ára gömul.
dæmis var armensku kirkjunni
gert ómögulegt að halda uppi
armenskum skólum).
Aðstaða Armena í Tyrklandi
er á þessum tímum eins erfið
og hugsazt getur. Tyrkir tor-
tryggja þá og ofsækja — árið
1895 fengu þeir yfir sig nýja
öldu morða og tára. Þeir eiga
I miklum' innbyrðig deilum —
annarsvegar fara ungir, rót-
tækir menn sem vilja taka upp
beina baráttu og binda vonir
sínar við samúð og stuðning
hinnar „kristnu, menntuðu"
Evrópu. Hinsvegar gætnari
menn, ekki sízt kirkjuhöfð-
ingjar, sem vita að þessi
„samúð“ er mjög blendin og
óáreiðanleg og minna á að
slík barátta myndi kosta mik-
ið blóð (en Ai-menum var
bannað að lögum að bera
vopn) — og sjá þeir ekki ann-
an kost en að hlýða tyrknesk-
nm lögum, hve slæm sem þau
svo annars voru.
Tyrkneskir ráðamenn venj-
ast því hinsvegar að líta á
Armena sem hugsanlega
fimmt’4 herdeild sem muni
styðja óvini rikisins í styrj-
öld. Og þegar heimsstyrjöldin
fyrri hefst og rússneskir og
tyrkr.eskir herir mætast enn
einu sinni á fjöllum Litlu-Asíu
ákveða þeir að „leysa Arm-
enavandamálið" með sama
hætti og Hitler „Gyðinga-
vandamálið“ skömmu síðar.
I Tyrklandi bjuggu þá rúm-
lega tvær milljónir Armena.
Árið 1915 er látið boð út ganga
um að þetta fólk iskuli drepið
eða . flutt til Arabíuskaga.
Þeim skelfingum verður ekki
lýst með orðum. 1 borgum
varð lítið um varnir: blóð
ungi-a og gamalla rann í lækj-
um um götur Miklagarðs,
Smyrnu og Trapesunds. I
f jallahéruðum vörðust Armen-
ar hetjulega með fnimatæðum
vopnum og börðust til síðasta
manns. Meir en milljón manns
lét lífið — en allmargir kom-
ust undan — til Rússlands, til
nálægari Austurlanda, þaðan
til Frakklands, Ameríku.
Heim úr útlegð
Nú ém Armenar rúmar
fjórar milljónir talsins. Af
þeim búa 2,8 milljónir í Sovét-
ríkjunum, um tvær í Armeníu
ll»ii
Davíð frá Sasún — fræg þjóðkvæðahctja, táknmynd þeirra sem
létu lífiö „til að við mættum lifa í sögunni".
sjálfri, 400 þúsund í Grúsíu
og 400 þúsund í Azerbædsjan.
1 Asiu búa um 700 þúsund —
þar af eru 200 þúsund enn
eftir í Tyrklandi. I Ameríku
búa um 350 þúsund, í Vestur-
Evrópu 200, þar af 130 þús-
und í Frakklandi.
Margt af þessu fólki vill
snúa heim til ættlands síns: á
áranum eftir síðari heims-
styrjöld hafa um 150 þúsund
Armenar flutzt til Sovét-
Armeníu frá nálægari Austur-
löndum og frá Frakklandi.
Og þar sit ég á tali við f jóra
menn sem fæddir eru og upp-
aldir í Sýrlandi eða Líbanon
eða Palestínu, og sneru heim
fyrir nokkrum áram — einn
fyrir tveim mánuðum.
Þetta eru rithöfundar og
þýðendur — einn þýddi nýlega
Hinn mannlega gleðileik arm-
ensk-ameriska skáldsins Willi-
ams Saroyans — en Saroyan
er tíður gestur í Érevan og
kann þar vel við sig, þótt
hann hafi að vísu týnt niður
tungu feðra sinna.
Ég spurði um armenskar
bókmenntir erlendis.
I Sýrlandi og Líbanon,
sögðu þeir, var fátt um Arm-
ena áður en ofsóknimar hóf-
ust, en eftir fyrri heimsstyrj-
öld reyndust þeir um 400 þús-
und þar og í nálægum lönd-
um. Fljótlega hófst útgáfa®>
blaða og tímarita. Á árunum
1920—30 var mikið gefið út
af ritum þeirra höfunda sem
féllu í blóðbaðinu — en í
Konstantinópel (Armenar
segja aldrei Istanbúl) misst-
um við blómann af mennta-
mannastétt okkar. Margir
skrifuðu endurminningar um
hina hræðilegu atburði. I
skálcjskap er það boðað fyrst
og fremst að höfuðskylda og
höfuðverkefni Armena sé að
lifa áfram sem þjóð þrátt fyr-
ir allt, vernda armenskt þjóð-
erni, tungu, siði — margir
höfundar leita sér yrkisefnis
í forna sögu, stíll þjóðkvæða
setur mjög svip á verk þeirra,
margir eru undir sterkum trú-
arlegum áhrifum.
En um 1930 heyrast nýjar
raddir —- armenskir rithöf-
undar í Frakklandi, Þar eru
skrifaðar raunsæjar skáldsög-
ur, og fara þar höfundar sem
ekki gráta það sem við höfum
misst, heldur horfast í augu
við veruleikann, segja yngri
kynslóðinni hreinskilnislega
frá því hvar við störidum.
Þessir menn höfðu áhrif á
höfunda í Sýrlandi og Líban-
on, áhrif á viðhorf þeirra, val
viðfangsefna. Þó bar þar enn
Htið á prósa — austurlenzku
höfundarnir voru fyrst og
fremst ljóðskáld, og fremur
hefðbundnir 5 aðferð sinni.
Um 1940 kemur þar fram
ný kynslóð, raunsærra prósa-
höfunda — ýmsir þeirra hafa
sezt að hér.
Að sjálfsögðu hafa pólitísk-
ar ástríður sett töluverðan
svip á útlagabókmenntimar.
Meðal Armena erlendis eru
margir pólitískir flokkar —-
þeir halda uppi útgáfustarf-
semi, einnig skólum. Menn
deilast í andsovézka og pró-
sovézka. Sovétfjandmenn eru
dasnakar, borgaralegur flokk-
ur sem setti upp ríkisstjóm í
Érevan i á árum borgarastyrj-
aldarinnar og síðar studdu
innrás Hitlers. Vinsamlega af-
stöðu til Sovétríkjanna hafa
margir flokkar og flokksbrot
sem of langt yrði upp að telja.
— Er mikill munur á arm-
enskum nýlendum í Austur-
löndum og í Evrópu, tll að
mynda í Frakklandi?
— Vissulega. Armcnar i
Frakklandi renna mjog fljótt-
saman við umhverfi sitt. Ein af
þeim skáldsögum sem við
minntumst á lýsir þessu mjog
nákvæmlega: .fyrst kunna
Armenar ekki frönsku — eftir
nokkur ár tala þeir frönsku-
skotna armensku og enn síðar
armenskuskotna frönsku.
Yngri kynslóðin skilur ekki
mál feðra sinna. Öðru máli
gegnir um Austurlönd —
múhameðstrú og gerólíkar sið-
venjur umhverfisins verða til
þess að samskipti armensku
nýlendnanna þar við þjóðir
landanna era mjög takmörk-
uð.
— O —
— Við hvað fást einkum
þeir Armenar sem flutt hafa
hingað síðustu ár?
— Meirihluti innflytjenda
eru verkamenn enda komnir
frá borgum eins og Alepo og
Beirut og höfðu starfað við
smáiðnfyrirlæki ma;rgir hverj-
ir. Fremur fáir hafa sezt að
í sveitum. En yfirleitt er inn-
flytjendur að finna í öllum
greinum. Það ber mikið á
þeim í tónlistarlifi, nefnum
til dæmis þá frægu söngkonu
Goar Gasparjan. Vísindamenn
eigum við allmarga allt upp í
akademíkera. ■
Vissulega gengur mönnum
misjafnlega að hefja hér nýtt
líf. En bezt myndum við telja
hlutskipti ungra námsmanna
sem áður áttu sér bökstaflega
enga framtíð. Hér í Armen’íu
opnast þeim margir glæsilegir
möguleikar.....
Sovétríkin og
USA
rannsaka
geimgeis/a
Það hefur verið tilkynnt í
Wasliington aji stjórnir Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna hafi
gert með sér samning um sam-
eiginlegar rannsóknir á cðli
geimgeisla. Á Suðurskauts-
landinu verður komið upp
rannsóknarstöðvum í þessu
skyni og verða þær undir sam-
eiginlegri stjórn vísindastofn-
ana í háðum löndunum.
Rannsóknir þessar munu
hefjast á næsta vori og miða
að því að afla frekari vitn-
eskju um eðli og hegðun geim-
geislanna, breytingar á orku,
tíðni og stefnu þeirra.
Aðferðin sem notuð verður
við rannsóknir verður sú. að
sendar verða öflugar rádíó-
bylgjur frá einni stöð til ann-
arrar, en þær endurvarpast frá
jónasviðinu, en af breytingum
á tíðni þeirra verður hægt að
ráða margt um geimgeislana.